Sumorne slike sentandrejske

„Sentandreja bila je negda Faros, svetilnik Srpstva.“

Jakov Ignjatović

Sentandreja, grad na desnoj obali Sentandrejskog rukavca Dunava, dvadesetak kilometara severno od Budimpešte, bio je skoro dva veka značajno privredno, kulturno i duhovno središte Srba u Ugarskoj i ne samo u Ugarskoj. Bilo je u njoj Srba i pre 1690, a najviše ih se doselilo upravo te godine. Posle smrti austrijskog generala Pikolominija i neuspeha njegovog pohoda protiv Turaka, u kome su i Srbi učestvovali, razumljivo je što su se plašili turske osvete. Stoga se 8.000 srpskih porodica, predvođeno patrijarhom Arsenijem trećim Čarnojevićem uputilo na teritoriju Austrijskog carstva i naselilo u Sentandreji, mestu poznatom još iz doba Rimljana, i selima u njegovoj okolini. U tadašnjoj Sentandreji Srbi su bili više nego ubedljiva većina, prema podacima iz 1720. godine, činili su 88 posto stanovništva.

Najveći procvat Sentandreje nastao je u 18. veku. Zahvaljujući vrednim i spretnim srpskim trgovcima i njihovim vezama sa okolnim zemljama, veštim zanatlijama i iskusnim vinogradarima, grad se brzo razvijao, ostavljajući za sobom mnoge gradove u svojoj bližoj i daljoj okolini, među njima i Peštu i Budim. Sentandrejci su trgovali sa Carigradom, Solunom, Rijekom, Pragom, Krakovom, Lajpcigom... Nadaleko čuveno sentandrejsko crno vino izvozilo se u Austriju, Češku, Poljsku i Rusiju.

Međutim, pred kraj 18. i početkom 19. veka počelo je opadanje grada. Uzrok su bili požari, poplave, epidemije, zatim jačanje Pešte i Budima kao trgovačkih središta, dok se najzad osamdesetih godina 19. veka nije pojavila filoksera i uništila sentandrejske vinograde.

Poznati srpski književnik Jakov Ignjatović (1822-1889), rođeni Sentandrejac, zapisao je u svojim „Memoarima“ setno zapažanje o svom rodnom gradu: „Negda bogata srpska varoš, trgovina sa Lipiskom (Lajpcigom) i Krakovom, osobito sa platnom i svilom; Pešta pre sto godina traži fine robe u Sentandreji; brodovi Sentandreje vide se u Sisku, Đuru, Mošonju i Požunu. Pa još k tome sedam crkava sa tolikim zvonima!

Ali zato su i pevali: `Mi že Sentandrejci cjelog svjeta slavni`. Doista, bilo je onde nešto od stare srpske slave.

Sad je lepa ruina, izgoreo vulkan; šta hoćeš, i spomen će joj trajati u njenim zavodima.“

Prema poslednjem popisu iz 2011, u Sentandreji, živi nešto manje od 26.000 stanovnika. Od toga broja, u ovom nekada značajnom privrednom, duhovnom i kulturnom središtu Srba u Ugarskoj, danas je svega 0.4 posto Srba. Od „stare srpske slave“ kao da nije više ništa ostalo sem kulturnih spomenika, a ovi naši „poslednji Mohikanci“ nisu više ni bogati ni uticajni kao njihovi daleki preci. Međutim, i ovakvi kakvi su, ipak nekome smetaju. I taj neko grafitima ispisanim na zidu Srpske crkve i na spomen-ploči Jaši Ignjatoviću postavljenoj na rodnoj kući našeg književnika nedvosmisleno poručuje preostalim Srbima da se što pre odsele u Srbiju iz koje su njihovi preci došli pre više od tri veka. Najjasnija i najstrašnija poruka ispisana je na srpskoj crkvi: „Smrt četnicima“.

Pod odrednicom četnik u „Rečniku srpskohrvatskoga jezika Matice srpske“ izdanje 1976. godine, mogu se naći sledeća značenja: „1. onaj koji vojuje u kakvoj oružanoj četi. 2. a) član dobrovoljne neregularne vojne organizacije s nacionalističkim ciljem u borbi za oslobođenje od turskog ropstva na Balkanu, komita. b) pripadnik reakcionarne i desno orijentisane političke grupacije u bivšoj Jugoslaviji. v) pripadnik oružanih formacija koje su se za vreme NOB-a borile na strani nemačkih i italijanskih fašističkih okupatora. 3. zast. zapovednik čete, četovođa”.

Pisac sentandrejskih grafita svakako nije mnogo razmišljao o tome koje mu od značenja reči četnik najviše odgovara, već je, sledeći primere iz većine bivših jugoslovenskih republika, zaključio da je četnik sinonim za Srbina. Srbina, razume se, treba ubiti ili bar proterati ako nije dovoljno pametan i brz da sam pobegne na vreme. A da li je i koliko pisac grafita uspeo u nameri da zastraši preostale Srbe Sentandrejce saznaće se već iz sledećeg popisa stanovništva Mađarske.