Prikaz knjige: Crkva i država, Priredili Đorđe Vukadinović i Slobodan Antonić, Nova srpska politička misao

Odnos crkve i države danas je jedno od najznačajnijih pitanja u demokratskom konstituisanju i funkcionisanju našeg društva. Ono je posebno aktuelno u tranzicionim zemljama kada uloga crkve postaje predmet velikih sporova. Zbornik Nove srpske političke misli posvećen ovoj temi obuhvata tekstove u kojima se otvaraju mnogobrojna pitanja značajna za razmatranje ovog složenog i protivrečnog odnosa, pri čemu je posebna pažnja posvećena istorijskoj, tradicijskoj, ali i savremenoj dimenziji ovog odnosa.

Milan Radulović je u tekstu „Odnosi države i verskih zajednica u Srbiji u drugoj polovini 20. veka“ uočio određene faze u odnosu verskih zajednica i države: vreme terorisanja, vreme kontrolisanja, manipulacije, improvizovanja i vreme legalizacije, afirmacije i integrisanja. Za njega bi zakonsko utvrđivanje novog pravnog položaja crkava i verskih zajednica odrazilo uspostavljanje kontinuiteta u pravnom subjektivitetu koji su imale u zakonodavstvu Kraljevine Srbije i Jugoslavije. Na taj način bila bi otklonjena pravna degradacija i svođenje crkve na obično udruženje građana ili privatno pravno lice. Priznavanjem i institucionalnim garantovanjem pune autonomije crkvi demokratsko društvo potvrđuje istorijsku samosvest i zrelost, a u istinskoj istorijskoj svetlosti sagledava se očigledna činjenica da se društvene i državne organizacije menjaju kroz istoriju, nastaju i nestaju, pri čemu je organizacija crkve starija, stabilnija i trajnija, navodi autor, istovremeno dovodeći u pitanje apsolutizovanje individualnih čovekovih prava kada se olakim tumačenjima dolazi do pokušaja da se ona na isti način poštuju i primenjuju u realnoj crkvi.

„Kao svakom građaninu, tako je i svakoj nacionalnoj manjini zajemčeno pravo da pripada većinskoj ili nekoj drugoj crkvi u svojoj matici, kao i da osniva svoje crkve. Da li iz toga proizlazi mogućnost i pravo da neko, npr. u Srbiji, osnuje novu katoličku ili novu pravoslavnu crkvu mimo Vatikana i mimo Srpske pravoslavne crkve? Mada prividno u koliziji sa apstraktnim načelima o zajemčenim slobodama pojedinaca, odgovor na ovo pitanje je jasan: ne može zato što te crkve već postoje, pa bi apsolutizovanjem prava svakog pojedinca ili svake grupe bila ugrožena njihova stečena većinska prava, starija i veća od novijih načela slobode veroispovedanja.“

Ovo je važno stanovište za raspravu o pravu da se formiranjem novih država na prostoru bivše Jugoslavije stiče automatsko pravo za zasnivanje novih nacionalnih crkava. Za ovog autora od posebnog značaja je da je došlo do postupnog navikavanja naših građana na to da je država u kojoj žive izvorno multireligijska zajednica.

Srđan Barišić je opisao različite modele odnosa crkve i države (model državne crkve, model potpune odvojenosti crkve od države, model pravne distinkcije i model tzv. saradničke separacije). On je posebno naglasio da je prodor svetog u javnu sferu išao u dva pravca – u politizaciju religije i religijskog uopšte, i religizaciju političkog i politike. Prema ovom autoru, sekularizacija se nije odvijala prvenstveno u sklopu modernizacijskih procesa, što je bilo različito od sprovođenja sekularizacije na zapadu. Veoma je bitna tvrdnja autora da je značaj religijskih tradicija u očuvanju etničkog i kulturnog identiteta doveo do toga da se religija pojavljuje kao politička činjenica koja je duboko ukorenjena u nacionalnom identitetu, što je ishodovalo time da se nacija stalno izjednačava s religijom, etnička pripadnost s konfesionalnom.

„Država je forsirala nacionalnu ideologiju u okviru koje je religija imala veoma značajnu ulogu, a crkva je tu videla svoju mogućnost da se uz nacionalizam vrati na društvenu pozornicu nakon petodecenijskog marginalnog života u sekularizovanom komunističkom društvu. Proces desekularizacije često se nekritički posmatrao kao isključivo iniciran od određenih verskih organizacija, dok su se, čini mi se, uloga i interesi države u tom pomenutom procesu, tačnije vladajućih političkih elita, često zapostavljali.“

Govoreći o dosadašnjem odnosu crkve i države u Srbiji, Gordana Živković je ukazala na opasnost zloupotrebe tranzicijskog demokratskog ambijenta, tako da svako ima „neprikosnoveno“ pravo da pod crkvom podrazumeva šta god mu padne na pamet a da pri tome nema svest o tome da bi trebalo da ima bar neko elementarno znanje o crkvi i verskom učenju. „Treba odmah otvoreno reći da svako zanemarivanje 'metafizičke' crkvene dimenzije znači, faktički, svođenje crkve na puku 'empirijsku' dimenziju, pa tako i grubo izjednačavanje sa svim ostalim društvenim ustanovama.“

Gordana Živković je posebno naglasila ulogu tzv. građanskih fundamentalista u beskompromisnim napadima na Srpsku pravoslavnu crkvu i njenu nedozvoljenu i sve veću politizaciju. Ona se, pri tome, zalaže za učešće crkve u društvenom životu jer jedino tako može izaći iz svog zatvorenog kruga. Važno je takođe istaći stav ove autorke da bi „sama Srpska pravoslavna crkva morala učiniti veliki napor kako bi konačno napustila jedan ustaljeni i zatvoreni 'krug' u kome funkcioniše uglavnom kao 'servis' za zadovoljavanje čovekovih isključivo verskih potreba i neposrednije se uključi u javni društveni život. To ujedno znači da bi ona u vremenu koje je pred njom morala pronaći valjani odgovor na pitanje na koji se način može obaviti tzv. recepcija pravoslavlja u današnjoj sekularizovanoj i ateiziranoj srpskoj kulturi, stvaralaštvu, moralu, društvenom ophođenju. Prema tome, pitanje promene položaja crkve u našem društvu danas je 'sudbinski' povezano s pitanjem njegovog demokratskog transformisanja. Bez demokratije, naime, ne može biti ni slobodne crkve u slobodnom društvu.“

Aleksandar Đakovac je u kratkom istorijskom pregledu pružio dovoljno argumenata za tezu da između crkve i države postoji stalni antagonizam i da se crkva redovno javlja u različitom intenzitetu kao svojevrsna opozicija svim državnim uređenjima i politikama. Crkva, definitivno, identitet ne crpe iz ovog sveta, nego iz carstva Božjeg koje još nije došlo, koje je eshatološko, ali koje je Duhom svetim već prisutno u istoriji. On ne dovodi u pitanje sekularizaciju savremenog društva u kome hrišćanstvo može naći svoje prirodno mesto, koje nije samo istorijski i politički određeno. Pri tome, posebno naglašava snagu i uticaj moralnog autoriteta crkve u društvenom životu, ali joj zato niko ne može – kako se to inače sve češće čini – odreći pravo da javno zastupa svoje vrednosne stavove i procene, moralne i druge kvalifikacije različitih poteza vlasti ili zbivanja u društvu. Đakovac ističe da crkva ima zadatak da pred svetom svedoči jevanđelje i dolazak carstva Božjeg. Ova uloga crkve kao da je u našem savremenom društvu veoma skrajnuta. Njena prava država je Jerusalim koji dolazi s neba. Crkva svoj život gradi iz eshatona, ali živi u istoriji, i ne sme i ne može da bude ravnodušna prema njoj upravo zbog misije crkve čije je ovaploćenje u spasenju čitavog sveta.

Bojan Jovanović je problematizovao odnos svetovne i duhovne vlasti, naglašavajući da je odnos države i crkve u Srbiji prošao sve modele odnosa osim papocezarizma. On je raspravljao i o pojavi komunističkog cezaropapizma koji je omogućavao tehnologiju političkog kontrolisanja crkve od države. Prema njegovom mišljenju, suština Titovog vladanja crkvom bila je zasnovana na prethodnom uništavanju njene ekonomske moći i marginalizaciji njenog inače negativno stigmatizovanog socijalnog statusa. On se odredio i prema relaciji iskrene religioznosti i postojanja verske tolerancije. „Prava i iskrena religioznost isključuje netolerantnost i nasilje, jer je odnos prema drugim vernicima u kontekstu razvijanja tolerancije i slobode u zajedničkom životnom prostoru pokazatelj sopstvene religioznosti.“

Dragoljub Đorđević je u tekstu „Sociologija pravoslavlja i socijalno učenje SPC“ otvorio važnu raspravu o tome da li u SPC postoji jasan koncept socijalne politike. On tvrdi da ne postoji i da je uloga sociologije pravoslavlja da pomogne u zasnivanju socijalnog učenja, a samim tim omogući SPC-u da spremno dočeka neophodno integrisanje u strukture civilnog društva.

U tekstu Olivera Potežice „Odnos islama prema drugim religijama“ problematizuje se ovo izuzetno značajno pitanje u funkcionisanju savremenih islamskih društava i država. On s pravom ukazuje na to da se odnos islama i drugih religija često prikazuje u izrazito negativnom svetlu, što dovodi do uzajamnog nerazumevanja i sukobljavanja. Potežica iznosi stanovište da u islamskom svetu nije bilo sekularizacije kao što je to bilo u zapadnom političkom iskustvu jer se odnos države i sveštenstva različito razvijao u odnosu na iskustva hrišćanskog sveta. Autor zastupa mišljenje da pitanje odnosa religije i politike nije identično sa pitanjem odnosa crkve i države. Islam je vera koja podrazumeva odnos čoveka prema Bogu bez posredovanja sveštenstva. Nije, stoga, čudno što danas, primera radi, muslimani više govore – često i s pravom – o islamofobiji u zapadnom svetu, nego što postavljaju pitanja verske tolerancije ili sekularizma, koja su za njih bez većeg značaja. U većini savremenih islamskih zemalja odnos države i crkve mogao bi se opisati kao cezaropapizam (na primer, u Saudijskoj Arabiji) mada ima zemalja u kojima postoji neki oblik eklesiokratije, odnosno ustavne teokratije (Iran). Potežica zaključuje da su se u proteklim vekovima muslimani različito postavljali prema sledbenicima drugih religija – od potpune tolerancije do apsolutne netolerancije.

Slobodan G. Marković je u tekstu „Klerikalizam u Srbiji: privid ili stvarnost“ razmotrio pitanje klerikalizacije. Da li je činjenica da je SPC od potpuno marginalizovane postala jedna od najuglednijih institucija u društvu dovoljna za tvrdnju o preovlađujućem procesu klerikalizacije srpskog društva, koja se može čuti iz redova građanskih političara i intelektualaca. Marković ističe da je za klerikalizaciju u jednom demokratskom društvu potrebno da se ispune bar tri uslova. Da broj tzv. institucionalnih vernika znatno prelazi polovinu stanovništva, da postoji istorijska tradicija jakog klerikalnog duha i da crkva, kao institucija, poseduje dovoljno ekonomske i političke moći da se nametne državi kao jednak ili stariji partner. U izuzetno argumentovanoj i istorijski fundiranoj analizi Marković je nedvosmisleno pokazao da SPC nema stvarnog potencijala za sprovođenje snažnije i dublje klerikalizacije društva u Srbiji, jer uverenih vernika ima 8,5 odsto. Istorijsko iskustvo Srbije je stalna dominacija države nad crkvom, a sama SPC nije nikada imala ozbiljnu ekonomsku i političku moć da bi mogla da klerikalizuje i teokratizuje srpsko društvo. Ovaj tekst je redak primer ozbiljnog i analitičkog pristupa temi klerikalizacije u Srbiji i može poslužiti kao izvanredna osnova za ideološki neostrašćenu raspravu o stvarnim dometima klerikalizacije i hristanizacije u Srbiji.

Zbornik Crkva i država je posebno značajan zbog toga što su u njemu objavljena dela autora različitih opredeljenja koji su izneli mnogo kritičkih i polemičkih stavova. Time nas ovaj zbornik upućuje na to da se o odnosu države i crkve mora govoriti na ozbiljan, politički i ideološki neostrašćen način, jer jedino argumentovana rasprava može doprineti širenju i produbljavanju naših znanja o stanju i odnosima u našim verskim ustanovama i zajednicama. Ovaj zbornik daje izuzetan doprinos raspravi o odnosu države i crkve, koja zahteva uravnotežen i politički veoma osetljiv i izbalansiran pristup ovom pitanju.

22. januar 2008. godine