Srpske žrtve Srebrenice

Prikaz knjige Dragana Markovića, Srpske žrtve Srebrenice 1992—1995, Istorijski projekat Srebrenica, Beograd 2012.

Srpska kultura ne može da iskusi, niti da izdrži, pogotovo ne može da proceni van klišea, da se praktično distancira od predrasuda i da, istovremeno, dublje u sebe pohrani saznanje da je srpski narod pretrpeo genocid. – Milo Lompar, Moralistički fragmenti[1]

U zaglušujućoj kakofoniji koja godinama dopire od različitih javnih delatnika i u kojoj se, sa potpuno ideologizovanih pozicija poziva da se srpski narod suoči sa zločinima koje su njegovi sunarodnici počinili u ratnim dešavanjima na teritoriji bivše Jugoslavije, teško je zamisliti veće osveženje od ove knjige. I pored toga što je ovakav poziv sasvim legitiman, mora se naglasiti da ako izostane uravnotežen pogled na ratna dešavanja, i na žrtve koje su različite zajednice podnele, dolazi se do opasne situacije kada ideologija potiskuje istinu, kada postaje jedini legitimni narativ. U ovakvoj situaciji, koja je u velikoj meri karakteristična za glavni deo srpskog javnog prostora, dolazi se u situaciju kada je nelagodno i gotovo nepristojno govoriti i pisati o srpskim žrtvama, kada se, između ostalog, sa gotovo sadističkom hladnoćom, očekuje od predstavnika srpskog naroda da participiraju u proslavljanju onih ratnih operacija koje su za srpski narod predstavljale uvod u egzodus.

Sa više strana možemo prikazati namere i motive autora ove knjige. Prvo, Istorijski projekat Srebrenica više godina izdaje važne publikacije koje osvetljavaju dešavanja u Srebrenici i okolini tokom Građanskog rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine tako da su srpska stradanja na ovom području sasvim razumljiv deo kompleksa tema kojima se ovaj istraživački projekat bavi.[2] Druga dva motiva su unekoliko aktuelnija: potreba za kritičkim osvrtom na Bosanski atlas zločina[3], projekta kojim rukovodi Mirsad Tokača, koji, prema mišljenju Stefana Karganovića ne tretira ravnopravno žrtve svih zaraćenih strana i naročito tendenciozno zanemaruje zločine počinjene prema srpskom stanovništvu u Srebreničkom kraju i maliciozna izjava Dejvida Švendimena, donedavnog šefa Odeljenja za ratne zločine Državnog suda Bosne i Hercegovine u Sarajevu. U ovoj izjavi Švendimen je naveo kako se ne može razgovarati sa bilo kim ko misli da je moguće izjednačiti broj srpskih i bošnjačkih žrtava. Ova morbidna aritmetika mrtvih nijednom razboritom čoveku ni ne pada na pamet. Ovakvi proračuni imali bi smisla jedino u demografskim analizama dok za pravnu kvalifikaciju zločina nemaju nikakvu težinu.[4] Ipak, Karganović u Pogovoru napominje da je ova izjava samo ubrzala proces pisanja i objavljivanja ove knjige a možemo naglasiti da je potreba za njenim pojavljivanjem postojala bez obzira na ovaj istup koji, koliko autor ovog prikaza može da prosudi, nije u naročitoj meri medijski propraćen. Ova knjiga ne insistira ni na kakvim brojevima pa čak ni na kvalifikaciji zločina – ona samo poziva da se i srpske žrtve pošteno tretiraju, da se dokazi o srpskim stradanjima jasno prezentuju i na kraju da se u otvorenom dijalogu dođe do što utemeljenijih saznanja o ratnim dešavanjima u BiH.

Sadržaj ove knjige čini nekoliko celina: Predgovor izdavača i Uvod autora, zatim glavni deo teksta u kome su prezentovana svedočenja i podaci pretežno o napadima na srpska sela u okolini Srebrenice od 1992. do 1995. godine ali i drugi incidenti i akti nasilja prema stanovništvu srpske nacionalnosti (zasede, ubistva, zlostavljanja u Srebreničkom zatvoru itd) – ukupno 50 odeljaka; posle Pogovora slede Prilozi, deo knjige heterogenog sastava i na kraju zaključak na engleskom jeziku. U Predgovoru autor monografije proklamovao je metodološka načela kojih će se držati prilikom selektovanja građe. Cilj autora je da se prezentuju samo proverljive činjenice. Najveći deo teksta knjige stoga čine izveštaji o aktima nasilja nad srpskih stanovništvom izloženi hroničarski precizno i birokratski hladnokrvno. Iako je reč o stravičnim dešavanjima, autor je smatrao da ne sme da upadne u zamku emotivne angažovanosti što bi nesumnjivo onemogućilo precizno izlaganje činjenica i samim tim umanjilo verodostojnost istraživanja – pristup koji je odabran dopušta podacima da govore sami za sebe. Autor Predgovora Stefan Karganović, osnivač i predsednik Istorijskog projekta Srebrenica, naglašava da cilj knjige nije statističko pariranje žrtvama druge strane. Ovakav postupak nesumnjivo bi predstavljao besprimernu politizaciju ljudske tragedije, od koje koristi ne bi imala ni srpska ni bošnjačka zajednica. Geografski opseg teme čine naseobine srpskog stanovništva unutar srebreničke enklave i izvan nje koje su napadale muslimanske snage koje su se nalazile u Srebrenici, s tim da se ova zona u jednom periodu 1993. prostirala i na predeo Cerske. Da bi neka osoba bila kvalifikovana kao srpska žrtva Srebrenice autor je uveo nekoliko strogo određenih kriterijuma: razmatrane su samo osobe srpske nacionalnosti stradale na tačno određenom geografskom podneblju; za svaku pojedinu žrtvu je poštovan kriterijum proverljivosti, odnosno postojanje relevantnog dokumenta ili svedočenja i na kraju pripadnici priznatih vojnih formacija ubrajani su među žrtve samo ako su stradali na način kažnjiv prema odredbama Ženevskih konvencija, što je najčeše podrazumevalo egzekuciju nakon zarobljavanja. Ako neki od ovih kriterijuma nije ispoštovan osoba nije ubrojana među srpske žrtve Srebrenice. Na ovaj način autor je došao do broja od 705 žrtava, za koje postoje relevantni podaci, ali napominje da pošto je reč o otvorenom projektu broj nije konačan.

Karganović spominje kvalifikaciju ovih zločina kao genocida više kao teorijsku mogućnost, za koju je neophodno dodatno elaboriranje zasnovano na pravnim i istorijskim istraživanjima, nego kao izričitu tvrdnju. 

Pošto najveći deo studije čini niz svedočenja i izvoda iz dokumenata raspoređenih pretežno po mestima napada i incidentima, mislimo da nije uputno da svaki od tih pedesetak slučajeva pojedinačno prikazujemo, jer bi se time čitalac bespotrebno opteretio podacima, a svakako da bilo kakav izvod ne može da zameni neposredni uvid u prikupljeni i obrađeni materijal. Zbog toga ćemo samo kroz nekoliko karakterističnih primera pokušati da prikažemo ključne karakteristike stradanja srpskog stanovništva u srebreničkom kraju tokom Građanskog rata u Bosni i Hercegovini da bismo se potom osvrnuli i na pokušaje kvalifikacije i analize zločina koje je u Predgovoru i Pogovoru dao Stefan Karganović.

Celokupan sistem delovanja muslimanskih snaga u okolini Srebrenice karakterisao je najpreciznije Holandski ratni institut u svom izveštaju iz 2002. godine:

Ostatak 1992. Srbi su proveli u defanzivi. Muslimanski borci iz Srebrenice napali su ukupno 79 srpskih mesta u područjima Srebrenice i Bratunca. Ponašali su se po ustaljenom obrascu. Prvo su Srbi bili isterani iz etnički mešanih naselja. Onda su bili napadnuti srpski zaseoci okruženi muslimanskim naseljima i na kraju su preostala srpska naselja bila pregažena. Stanovništvo je ubijano, njihovi domovi poharani, spaljeni ili dignuti u vazduh. Postojala je težnja da se napadi izvode na srpske nacionalne praznike (kao što su Đurđevdan, Vidovdan, Petrovdan i Božić), verovatno zato što se tada očekivalo najmanje otpora. Ali to je istovremeno doprinosilo rastućoj ogorčenosti među Srbima. […] Na kraju od prvobitnih 9.390 stanovnika Srba u području Srebrenice ostalo je samo njih 860, i to uglavnom u četiri sela Skelani, Crvica, Petrica i Liješće. Srpski pokušaji da brane druga sela nisu imali uspeha. Srbi sa područja Bratunca uglavnom su bili potisnuti u sam grad Bratunac.[5]

Iz prikupljenog i prezentovanog materijala nije lako izabrati samo nekoliko slučajeva koji svedoče o karakteru ovih dešavanja. Zbog toga moramo da se ogradimo pred čitaocima da izbor ni u kom slučaju ne predstavlja gradaciju počinjenih zlodela već ilustraciju autorovog pristupa i načina obrade građe i izlaganja istraživačkih rezultata. Od 116. do 119. stranice prikazan je napad na širu okolinu sela Kamenice. Napad je izvršen 6. novembra 1992. godine pod komandom Nasera Orića na područje sela Kamenice i na snage Vojske Republike Srpske (VRS) koji su se nalazili na liniji razgraničenja Kamenica—Glođansko brdo. U ovom napadu zarobljen je veći broj pripadnika VRS koji su masakrirani. Nakon oslobađanja Kamenice u februaru 1993. u nekoliko otvorenih jama pronađeno je 41 telo ubijenih pripadnika VRS. Podaci koje autor navodi potiču iz zapisnika Osnovnog suda u Zvorniku sačinjenog 22. februara 1993. i 19. marta 1993. godine, broj Kri 9/93 – u svakom odeljku precizno je naznačen izvor podataka. Podaci koje donosi ovaj zapisnik nedvosmisleno vode do zaključka da su pripadnici snaga VRS nakon zarobljavanja zlostavljani a potom i pogubljeni. Članovi porodica koji su identifikovali ova tela navode da su unakaženi ostaci svedočili o zverskim zlostavljanjima: zarobljeni su kastrirani, delovi tela su odsecani i paljeni, zakivani su za drveće. Preživeli pripadnici VRS svedoče da su oni i njihovi saborci nakon zarobljavanja zlostavljani, a da su mnogi vojnici pogubljeni, što predstavlja očito kršenje Ženevskih konvencija.

Drugi slučaj kojim ćemo pokušati da prezentujemo sadržaj knjige je zaseda muslimanskih snaga na putu Srebrenica—Skelani u Podosmačama [str. 21—22]. Ovde su muslimanske snage 7. maja 1992. godine izvele više napada na vozila kojima su se prevozili srpski civili. Stjepanović Vidosava, preživeli svedok jednog od napada svedoči da ju je tog dana sin poslao po namirnice u Bajinu Baštu. Sa njom je krenula i snaha Stjepanović Radosava sa dvoje maloletne dece. Kolona vozila je kod sela Osmača naišla na barikadu zbog koje su morali da stanu – istog trenutka na njih je otvorena vatra. Nakon petočasovne pucnjave Vidosavu su prestravljenu skinuli sa kamiona i ona je tada videla da joj je snaha ubijena pored svoje dece – u knjizi je opisan čitav niz ovakvih slučajeva dejstava na civilna vozila iz zasede (između ostalih ubistvo narodnog poslanika Gorana Zekića, str. 23—24; zaseda na putu Srebrenica—Skelani u mestu zvanom Vitez, str. 39; zaseda na magistralnom putu Milići—Srebrenica u mestu Žutica, str. 42; zaseda na magistralnom putu Zvornik—Milići—Sarajevo u mestu Konjević Polje, str. 43—46). Niz ovih slučajeva ukazuje na jedinstven cilj — odsecanje srpske zajednice u Srebreničkom kraju od spoljnjeg sveta, onemogućavanje redovnog snabdevanja i širenje straha i panike kao uvoda u etničko čišćenje.

Marković je nastojao da pored imena žrtve da i njene lične podatke: ime oca, datum rođenja, mesto i vreme stradanja. 

Pre sistematskog izlaganja svakog pojedinačnog zločina i napada u knjizi je smešten Predgovor izdavača Stefana Karganovića, koji zbog polemičkog i sintetičkog karaktera, može da se čita i nakon glavnog dela knjige a manje zainteresovan čitalac može da stekne opšti ali precizan uvid u istorijat ovih dešavanja oslanjajući se isključivo na ovaj predgovor. Na samom početku Predgovora Karganović ističe da je svestan da se ovom knjigom ispunjava jedna praznina u istorijatu ratnih dešavanja u BiH i da njen sadržaj može biti neugodan za one koji insistiraju na zvaničnom narativu o masakru u Srebrenici[str. 5]. Nekoliko je tema u ovom Predgovoru koje je važno naglasiti: 1. razmatranje karaktera počinjenih zločina; 2. razmatranje pitanja odgovornosti pojedinih delatnika; 3. preispitivanje nekih elemenata zvaničnog narativa o srebreničkim dešavanjima.

Ceo ovaj kompleks zločina Karganović označava kao delimično uspešan projekat regionalnog uništenja čitave jedne ljudske zajednice koji je bio realizovan često najsvirepijim sredstvima. [str. 7] U pravnoj literaturi se još uvek nije sadržajno raspravljalo o kvalifikaciji ovih zločina. Stefan Karganović razmatra dve mogućnosti: po njegovom mišljenju ovi zločini se mogu svrstati ili u kategoriju genocida ili u kategoriju zločina mržnje, što je nešto blaža formulacija. Koje osobine ovih nedela autor ističe kao relevantne za postavljanje ovakvih teza? Prva osobina je neselektivnost ubijanja građana srpske nacionalnosti. [str. 9] Ako se izuzme etnicitet, ne može se prepoznati nijedan drugi kriterijum prilikom napada. Mete su bile osobe oba pola, svih starosnih kategorija, civili i vojno sposobni, a nema nikakvog dokaza da su pripadici armije BiH koji su izvodili ove napade razmatrali politički stav žrtava, odnosno stepen njihove lojalnosti prema Predsedništvu u Sarajevu, čiji je organ Armija BiH bila i koje se samoidentifikovalo kao reprezent svih građana BiH, pa tako i onih srpske nacionalnosti (što je bio stav prihvaćen i od međunarodne zajednice). Strogo govoreći može se izvesti zaključak da je Armija BiH ovim napadima vršila zločine prema građanima sopstvene države.[6]

Karganović spominje kvalifikaciju ovih zločina kao genocida više kao teorijsku mogućnost, za koju je neophodno dodatno elaboriranje zasnovano na pravnim i istorijskim istraživanjima, nego kao izričitu tvrdnju. Druga kvalifikacija, koja bi se po našem mišljenju mogla prihvatiti i na osnovu dostupne evidencije, jeste da je u pitanju zločin mržnje. Prema pravnoj teoriji zločin mržnje je formulacija koja ukazuje da se radi o umišljaju koji prevazilazi okvire uobičajne krivične radnje i prelazi u sistematsko neselektivno delovanje protiv ljudske grupe. Šta sve ukazuje da je u pitanju zločin mržnje? Prilikom napada na Rupovo selo cilj nisu bili samo meštani već su spaljeni i škola i privredni objekti što ukazuje da je cilj bio uništavanje sredstava za život jedne zajednice. [str. 9] Žrtve velikog broja ubistava bili su ljudi koji ni teorijski nisu predstavljali potencijalnu vojnu pretnju.[7] Uzvici Alahu ekber koji su pratili većinu napada svedoče o izrazitoj verskoj motivisanosti napadača, o čemu uostalom svedoči već spomenuta sklonost da se napadi vrše na velike pravoslavne praznike. Učiteljica Esma Kiverić iz Sikirića, naoružana automatskom puškom, prilikom jednog pohoda bodrila je napadače da ne otpočinju pljačku dok ne pobiju sve od vrata do vrata. [str. 10] Bez obzira na kvalifikaciju koja može biti diskutabilna van svake sumnje se može prihvatiti da je reč o sistematskim napadima jedne etničke zajednice protiv druge. U ovim pohodima sa muslimanske strane učestvovali su i žene i deca sa džakovima za prikupljanje plena.[str. 11] Karganović takođe razmatra i relavitizaciju ovih zločina sa muslimanske strane kao i argumentaciju koju ona pokušava da iskonstruiše – naime, tvrdi se da je i pored incidenata napad na srpska sela bio nužan jer se srebrenička enklava nalazila u blokadi pa je na taj način trebalo omogućiti dopremanje humanitarne pomoći UNPROFOR-a i uopšte snabdevanje Srebrenice. U svetlu podataka koji su navedeni u knjizi ovakva argumentacija gubi bilo kakvu uverljivost. Srpska sela živela su u podjednakoj oskudici kao i muslimanska pa se iz njih nije moglo vršiti snabdevanje muslimanskih naselja. S druge strane pljačkanjem srpskih naselja Armija BiH je vršila nasilje nad građanima sopstvene zemlje – potrebne resurse je svakako mogla da dobije rekviriranjem, administrativnim putem, bez bilo kakvog nasilja nad stanovništvom. Takođe, srpske snage nisu vršile sistematsko sprečavanje doturanja humanitarne pomoći već su vršile kontrolu konvoja da ispitaju da li se njima dotura oružje – na šta su imali pravo po slovu sporazuma o demilitarizaciji. [str. 13] Zapravo, ni skladišta u Srebrenici nisu bila tako prazna već je dopremljenom humanitarnom pomoći raspolagao Naser Orić – prema svedočenju Fatime Mašić pomoć UNPROFOR-a nije deljena stanovništvu već je korišćena za profitersko špekulisanje.[8]

Podaci prezentovani u ovoj knjizi, kako Karganović ističe, pokreću i pitanje odgovornosti za počinjena zlodela. Pred Tribunalom u Hagu Naser Orić je oslobođen odgovornosti za zločine počinjene prema srpskom stanovništvu – on nije bio stvarni komandant trupa Armije BiH u Srebrenici, nego jedan od lokalnih zapovednika sa zanemarljivim uticajem tvrdi Haški tribunal. Brojne činjenice opovrgavaju ovu konstataciju – general Sefer Halilović, Orićev direktni nadređeni, je pred kamerama holandske televizije izjavio da je Orić bio komandant svih njegovih jedinica u Srebrenici; Filip Morijon, komandant UNPROFOR-a navodi da je Orić bio gospodar rata na ovom području i da je sprovodio naređenja Predsedništva iz Sarajeva; niz svedočenja u ovoj knjizi ukazuje da je Orić lično predvodio neke od napada, hvalio se postignućima svojih jedinica, posećivao i isleđivao zarobljenike što ukazuje na njegov čelni položaj u Armiji BiH u Srebrenici.[str. 14]

Maliciozni čitalac će uključivanje ovih dokumenata tumačiti kao pokušaj stigmatizacije jedne zajednice, u ovom slučaju bošnjačke i isticanje kontinuiteta zločina kao glavne karakteristike odnosa dve zajednice. 

I pored toga što svedoči o stravičim zločinima u ovoj knjizi se ne zaboravljaju ni izuzetni ljudi, čija humanost u najtežim prilikama mora uvek da bude istaknuta. [str. 15][9] Karganović je želeo da istakne da se u pripovestima gde su zločinci poput Orića glavni delatnici mora ostaviti mesta i za svedočanstva o humanosti običnih, zaboravljenih ljudi.

Poseban deo knjige zapremaju Prilozi. Oni sadrže faksimil svedočanstva Fatime Mašić [str. 170–172], zatim reprezentativni izbor dokumenata o stradanju srpskog stanovništva u srebreničkom kraju tokom Drugog svetskog rata [str. 173–185] i na kraju je dat tabelarni popis srpskih žrtava Srebrenice, najvažniji među prilozima i svojevrsna suma cele knjige. [str. 186–225] Marković je nastojao da pored imena žrtve da i njene lične podatke: ime oca, datum rođenja, mesto i vreme stradanja. Ovaj popis sazdan na pouzdanoj faktografiji, predstavlja krunu istraživačkih napora Dragana Markovića uzidanih u ovu knjigu. Kao nedostatak knjige moramo da istaknemo što nema karte sa spomenutim mestima kao ni hronološke tabele svih spomenutih dešavanja. Ova dva pomoćna sredstva neophodna su za snalaženje svakome ko već nije podrobno obavešten o geografiji ovog kraja i tokom rata u istočnoj Bosni.[10]

U situaciji koju smo opisali na početku ovog prikaza u kojoj se od Srba isključivo očekuje nekritička samoosuda knjiga Srpske žrtve Srebrenice 1992—1995. autora Dragana Markovića, u bitnom je nesavremen spis. Zašto je to tako? Zato što ova knjiga ne podilazi preovlađujućim ideološkim obrascima, zato što odstupa od nametnutih šema samoosude i sramnog prelaženja preko sopstvenih žrtava. Ona je nesavremena jer u doba ideološkog nagoveštava racionalno i poziva drugog na zajedničko preispitivanje i racionalno sagledavanje prošlosti. Ona anticipira ono stanje javne svesti i izvestan stepen intelektualnog poštenja kada se o događajima iz prošlosti, bez obzira koliko neugodni bili, neće propovedati nego razgovarati i polemisati uz čvrst oslonac na nepristrasno utvrđene činjenice. U jednoj intelektualno razvijenoj srediti, koja sa nestrpljenjem očekuje da se događaji što poštenije i svestranije sagledaju, ovakva knjiga bi svakako bila odavno objavljena u izdanju odgovarajućih institucija, čiji bi cilj bio da se rasvetle sva ratna dešavanja. Ova zapažanja o poželjnoj svesti i stavovima o ratnim dešavanjima na teritoriji bivše Jugoslavije težnja su da se sagleda kontekst u kojem se ova knjiga pojavljuje – ono što bi u drugačijim okolnostima bila očekivana obaveza državnih ustanova rezultat je ovde lične inicijative i pregalaštva, plemenite težnje da se dopre do istine. Tako da ovu knjigu gotovo u podjednakoj meri određuje kontekst u kome se pojavljuje kao i sadržaj od koga je sačinjena.

Rezultate i značaj ove knjige možemo sagledati iz nekoliko perspektiva: prvo ona je značajan doprinos faktičkom poznavanju ratnih dešavanja u Bosni između 1992-1995. godine. Ovako iscrpno istraživanje može, i nadamo se da će poslužiti kao poziv za dijalog o žrtvama rata na području Bosne i Hercegovine i za istraživanje najšireg kompleksa pitanja koja se odnose na građanski rat u Bosni. Drugo, ovakva knjiga obesmišljava klišee o ratu u Bosni i Hercegovini, naročito prisutne u bošnjačkoj javnosti koja insistira na tobožnjoj spoljnoj srpskoj agresiji i genicidu koji je u zajedničkom zločinačkom poduhvatu počinilo srpsko rukovodstvo, računajući tu i Republiku Srpsku i Saveznu Republiku Jugoslaviju. Kada je u pitanju ideja o spoljašnjoj agresiji kao okviru ratnih dešavanja u BiH moramo se podsetiti onih dokumenata objavljenih u Prilozima koji svedoče o prepoznatljivom obrascu ponašanja i u Drugom svetskom ratu i u Građanskom ratu u Bosni i Hercegovini. Maliciozni čitalac će uključivanje ovih dokumenata tumačiti kao pokušaj stigmatizacije jedne zajednice, u ovom slučaju bošnjačke i isticanje kontinuiteta zločina kao glavne karakteristike odnosa dve zajednice. Razume se da ovo tumačenje ne predstavlja intenciju autora – smisao ovih dokumenata je da pokažu kako je i u jednom i u drugom sukobu ponašanje delatnika bilo determinisano mahom lokalnom uzrocima, antagonizmima koji su prisutni nezavisno od političkog i ideološkog konteksta u kome se ostvaruju. Razume se da se ti antagonizmi mogu prevladati, ali ne tako što će se skrivati ispod slojeva ideologije nego tako što će se razumeti njihova suština. Stefan Karganović, napominje da je zanemarivanje srpskih žrtava u Srebreničkom kraju i istrgnuće tri julska dana 1995. godine iz konteksta celokupnih ratnih dešavanja motivisano nametanjem kolektivne krivice srpskom narodu i kao pogodno opravdanje za različite političke pritiske. Svakako da je ovo primarni razlog. Mi bismo ipak dodali da je skrajnutost srpskih žrtava neophodna da bi se ideološka matrica o srpskoj agresiji i genocidu uopšte mogla održati. Može se povući paralela između ova dva ključna ideološka konstituenta bošnjačke nacionalne ideologije i titoističke formule bratstva i jedinstva – iako im je sadržaj različit zajedničko im je što se konstituišu nasuprot stvarnosti, aktivno potiskujući kolektivno, istorijsko iskustvo jedne zajednice. Takvo nametanje ideologizovane slike stvarnosti ne samo da ne može da izdrži kritičko preispitivanje nego, što je još važnije, ne može da doprinese pomirenju različitih zajednica u Bosni i Hercegovini. Na kraju, u duhu uvodničarskih reči koje smo preuzeli od Mila Lompara, ključna uloga ove knjige je odbrana jednog fundamentalnog prava srpske zajednice, prava na sećanje.