Budački proces - otrežnjujuće poruke istorije

Prikaz knjige dr Momčila Diklića  Kako su stradali vizionari sudbine Srba u Hrvatskoj – Budački proces, Institut za Evropske studije – Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd, 2011. godine

Glavno određenje savremene Evrope jeste stav da je u njenim temeljima antifašizam, kao osnovna vrednosna matrica njenog postojanja i funkcionisanja. Evropske integracije su i izrasle kao posledica uverenja da se u Evropi mora održati mir i sprečiti mogućnost da se jave pokreti koji bi bili zasnovani na ideologiji rasizma, ksenofobije i netolerancije. Zato nije slučajno što se vitalnost antifašizma uzima kao jedna od glavnih odrednica u procenjivanju da li je jedna zemlja dovoljno istorijski sazrela da uđe u evropsku zajednicu naroda. Zato nije slučajno ni što se u Hrvatskoj, u toku procesa evropskih integracija, nastojalo da se ona prikaže kao glavni zagovornik i baštinik antifašizma na prostoru bivše federalne socijalističke Jugoslavije. Antifašizam je čak unet i u ustav Hrvatske nakon njenog državnog osamostaljivanja.

Međutim, jedna od glavnih karakteristika antifašizma u Hrvatskoj sastojala se u priznavanju ravnopravnosti i konstitutivnosti srpskog naroda u toj zemlji, i to kao rezultat svesti da su i Srbi dali neprocenjivi doprinos borbi protiv fašizma u Hrvatskoj. Ako se hrvatska država poziva na tekovine antifašizma, bilo bi logično da se status konstitutivnosti srpskog naroda u ustavnom ustrojstvu Hrvatske reafirmiše i vrati. Ali svedoci smo da se desilo upravo suprotno, Srbi su izbrisani iz hrvatskog ustava i svedeni na nacionalnu manjinu, a Hrvatska se i dalje poziva na svoje svetle i jedinstvene antifašističke tradicije.

Ovu poziciju najbolje je prezentirao Davor Butković u tekstu o govoru predsednika Vlade Zorana Milanovića u Jasenovcu („definicija hrvatskog antifašizma”, objavljeno u Večernjem listu 24. aprila 2012. godine):

„Predsjednik vlade, ponovimo, prvo je istaknuo da niti jedan drugi narod u tolikom broju nije krenuo u borbu za slobodu kao Hrvati. Ovu ocjenu, koja se u Jugoslaviji nije smjela službeno iznositi do kraja osamdesetih godina, zagovarao je još Franjo Tuđman u svojim tekstovima i javnim nastupima iz šezdesetih godina, što je, među ostalim, i dovelo do njegovog disidentskog statusa u bivšoj državi. Hrvatski karakter partizanskog rata (bez obzira na ono u što se partizanski pokret na kraju izrodio, da parafraziramo jednu drugu rečenicu iz njegovog jasenovačkog govora), od presudne je važnosti za cijelu hrvatsku naciju jer pokazuje da su Hrvati u Drugom svjetskom ratu masovno sudjelovali na pobjedničkoj strani. U krajnjoj liniji, i aktuelni srpski masovni pokret za rehabilitaciju četništva nije potaknut samo sentimentalnim i ideološkim razlozima, nego i željom da se što više srpskih političkih čimbenika iz onog vremena po svaku cijenu prebaci na pobjedničku stranu. U procesu potvrđivanja pobjedničkog legitimiteta u Drugom svjetskom ratu, Hrvatska – Endehaziji usprkos – raspolaže s dovoljno snažnih argumenata, definitivno superiornih nad svim drugim zemljama na području bivše Jugoslavije, ali i šire, što je Zoran Milanović prekjuče opravdano naglasio. Druga bitna Milanovićeva rečenica iz Jasenovca odnosi se na položaj Srba u NDH. Milanović je ispravno konstatovao da su Srbi u NDH 'bili najprogonjeniji'. Dakle, neprijeporna činjenica da su Hrvati masovno sudjelovali u partizanskom ratu, te da su s vremenom počeli štititi Srbe, najugroženiji narod u NDH, od ustaškog progona, predstavlja autentičnu definiciju hrvatskog antifašizma.”

U navodima iz ovog teksta može se prepoznati glavni pristup antifašizmu koji preovlađuje u Hrvatskoj, a može se uočiti i osnovna namera da se upravo savremena Hrvatska prikaže kao glavni baštinik i sledbenik antifašističke borbe, a da se pri tom izjednače ustaški zločinački i genocidni ustaški režim i delovanje četnika kao samoodbrambenog pokreta, koji se u prvim mesecima ustanka borio za odbranu golog opstanka srpskog naroda, izloženog stravičnom ustaškom pokolju. Pri tome nikakvu ulogu nemaju stvarne istorijske činjenice koje govore upravo suprotno o karakteru učešća Srba i Hrvata u partizanskom pokretu.

I upravo zato postaje nam jasno koliko je vredna i značajna knjiga dr Momčila Diklića Kako su stradali vizionari sudbine Srba u Hrvatskoj – Budački proces, koja ruši ovaj farsični hrvatski istorijski mit o Hrvatskoj kao stožeru antifašizma, knjiga koje je nepravedno prećutana – verovatno da se ne bi narušavali idilični dobrosusedski odnosi. Momčilo Diklić već u uvodnom delu knjige otvara suštinsko i istorijsko, i ne samo istorijsko pitanje: kako danas politički odbraniti većinsko učešće Srba kao subjekta u stvaranju i delovanju ZAVNOH-a i partizanskog pokreta? Srbi su bili dominantni, činili su 90 odsto sastava boračkih jedinica, ali to nije značilo i dominaciju u ZAVNOH-u, već je na delu bio princip proporcionalnog odnosa i zastupljenosti stanovništva Srba i Hrvata (vođenje računa o ukupnoj nacionalnoj strukturi Hrvatske). U ZAVNOH-u su u velikoj meri zastupljeni Hrvati, iako je njih 80 odsto prihvatilo Nezavisnu Državu Hrvatsku i borilo se protiv partizana. Glavni problem bio je u pridobijanju Hrvata za Narodnooslobodilački pokret, koji su 1943. godinu dočekali u malom broju u partizanskim jedinicama.

Bilo je važno isticati politiku prava nacije na samoopredeljenje, koja je bila snažno potkrepljena tezom o hrvatskom državnom suverenitetu, ulozi HSS-a i odlučnoj borbi protiv velikosrpskog nacionalizma i velikosrpske hegemonije. Paradoksalno ali istinito, neprestano je istican značaj najvećeg uspeha Narodnooslobodilačke borbe, koji se ogledao u kovanju bratstva i jedinstva srpskog i hrvatskog naroda i pored strahovitih pokolja kojima je bio izložen srpski narod. Upravo NOB morao da budu glavni nosilac i pokretač politike bratstva i jedinstva kako bi se što širi krug hrvatskih masa priključivao partizanskom pokretu.

Momčilo Diklić je na mnoštvu primera pokazao koliko je to bio uzaludan poduhvat, koji je išao samo na štetu srpskog naroda i njegovog opstanka. To je osnovna ideološka potka, o kojoj autor veoma argumentovano i dokumentovano govori, dokazujući da se partizanski rat pre svega vodio u srpskim krajevima i s jedinicama čiju su većinu činili pripadnici srpskog naroda. Međutim, već je u procesu formiranja i političkog zasnivanja ZAVNOH-a stvorena politička osnova da se afirmacijom politike bratstva i jedinstva stvori osnov za negiranje odlučujuće uloge Srba u antifašističkoj borbi, kao i uslovi da Hrvati budu deo pobedničke strane kada za to dođe povoljno vreme.

To je jedna od konstanti hrvatske politike, koju možemo pratiti u vreme Drugog svetskog rata, ali i kasnije. Razilaženje i sukobi unutar partizanskog pokreta nastajali su upravo zbog odnosa prema Srbima i politike koju već dobro poznajemo, da se političkim manevrima preuzme dominantan uticaj i inicijativa u Narodnooslobodilačkom pokretu i da se on i ZAVNOH stave pod presudan uticaj hrvatskog kadra iz Komunističke partije Hrvatske, ali i članova HSS, bez obzira na to što su u političke procese uključivani i članovi SDS. Pri tom je, kako kaže Momčilo Diklić, glavno predstavničko telo partizanskog pokreta ZAVNOH čitav rat bilo stacionirano u srpskim krajevima koji su bili opustošeni, gde je stanovništvo bilo izloženo ustaškom pokolju i stalnim rekvizicijama, ali su oni i pored toga snosili glavni i odlučujući teret organizovanja i održavanja partizanskih jedinica. Lika, Kordun i Banija bili su glavna logistička baza partizanskog pokreta, a hrvatski krajevi, kako se to jasno vidi na stranicama ove knjige, nisu prihvatali političku liniju KPH i veoma teško se sprovodilo omasovljavanje partizanskih redova od strane hrvatskog naroda, bez obzira na to što je pokušavano da se HSS nađe u okrilju NOR-a.

Veoma je važno što je Momčilo Diklić pokazao kako se stvarala i brutalno sprovodila politička dominacija hrvatskog kadra, i to putem učešća hrvatskih profesora u partizanskim školama. To se posebno moglo videti u problemima koji su nastajali predavanjem hrvatske istorije i maternjeg jezika. Srpsko nezadovoljstvo narastalo je zbog potiskivanje srpske istorije i jezika. Propaganda je bila pretežno u rukama čelnih ljudi KPH-a i ZAVNOH-a. Postojala je apsolutna dominacija delegata hrvatske nacionalnosti u propagandnim odeljenjima okružnih NO odbora za Baniju, Kordun i Gorski Kotar. Na terenu su svi rukovodioci propagande bili hrvatske nacionalnosti, što je imalo veoma važne i dalekosežne negativne i nepovoljne posledice u tretiranju srpskih nacionalnih interesa u toku rata i posle njegovog završetka.

Ono što je za nas danas važno jeste da nam ova knjiga pokazuje da su hrvatski komunisti imali jasan i odlučan odnos u odbrani svojih nacionalnih interesa, za razliku od Srba, koji su, kao u velikoj meri i danas, bili spremni da svoje nacionalne interese podrede ideologiji bratstva i jedinstva, jugoslovenstva ili razvijanja dobrosusedskih odnosa (uglavnom na našu štetu i bez ikakvog reciprociteta). Hrvati ni posle ulaska u NOP, naročito nakon sloma fašističke Italije i sve izvesnijeg vojnog poraza Nemačke i NDH, nisu menjali svoju nacionalnu politiku, bez obzira na to što se ona kretala u komunističkoj ideološkoj orbiti. Pri tom su sve vreme izjednačavani ustaše i četnici. Međutim, autor nam ukazuje na činjenicu da se retorika Srba i Hrvata o zločinima i stradanjima i tada razlikovala, a čelni čovek KPH Andrija Hebrang, na trećem zasedanju ZAVNOH-a, i ne spominje zločine nad Srbima, a o koncentracionim logorima nije izrekao nijednu reč. On je u svom izveštaju rekao sledeće:

„Hrvatska je svojom borbom stekla pravo na samoodređenje, pravo da samoupravlja sobom, da ima svoj sabor kao vrhovni zakonodavni organ i nosilac suvereniteta, da ima svoju narodnu vladu.”

Momčilo Diklić piše da su Hrvati skoro redovno isticali svoje neprikosnoveno pravo na samoopredeljenje. Tu možemo prepoznati vekovnu težnju hrvatskog naroda da stvori sopstvenu slobodnu nacionalnu državu. Menjale su se samo istorijske okolnosti i prilike, a ostajala je konstanta njihove nacionalne politike, dok su Srbi, na razne načine, samo korišćeni u istorijskim procesima sprovođenja ovako postavljene hrvatske politike odbrane nacionalnih interesa.

U knjizi se zato ističe da su neravnopravan tretman i uloga Srba u partizanskom pokretu od strane rukovodstva KPH i ZAVNOH-a doveli do velike političke krize, kao i do brutalnog obračuna sa srpskim predstavnicima na Kordunu, koji su ukazivali na probleme u poštovanju srpskih nacionalnih interesa – nad srpskim intelektualcima i borcima koji su branili srpske interese u okviru NOP-a. Optužbe su bile dobro poznate – da su to neprijatelji i pročetnički elementi, što je tada bilo dovoljno da dođe do likvidacije nepoćudnih srpskih elemenata. Veoma je indikativno da je i tada među spornim pitanjima bilo potiskivanje ćirilice (objašnjenje je bilo da nema ćiriličnih štamparskih slova). Vjesnik, kao organ ZAVNOH-a, nije donosio članke na ćirilici.

Jedno od centralnih poglavlja ove knjige (i ne samo ove knjige) bilo je pitanje organizovanja Srba u Hrvatskoj u okviru NOP-a. Reč je o Srpskom klubu u okviru ZAVNOH-a i zahtevu za autonomiju Srba. Ove dve koncepcije nastale su u okviru partizanskog pokreta. Jasno je da čelnicima KPH i KPJ nije odgovaralo da se srpsko pitanje i odbrana srpskih nacionalnih interesa ostvaruju u okviru srpske autonomije na tlu Hrvatske.

Momčilo Diklić navodi da je „taj predlog odbačen uz žestoke kritike i pomoć Srba iz Komunističke partije Jugoslavije, pre svega Milovana Đilasa i Aleksandra Rankovića. Podržano je osnivanje Srpskog kluba većnika ZAVNOH-a, jer je taj oblik isključivao autonomnost, odnosno cepanje Hrvatske. Rešavanje srpskog pitanja, u ovom obliku, smatrali su manje opasnim za teritorijalnu celovitost i državnost Hrvatske”.

Ovakav stav uklapao se u ideju stvaranja federalne Jugoslavije, ali pri tom je važno istaći dominaciju hrvatskog kadra u CK KPH jer u njemu, od smrti Rada Končara, nije bilo Srba. Primajući nasamo delegaciju ZAVNOH-a 30. novembra 1943. godine, Josip Broz Tito rekao je da je ponosan što je i on sin hrvatskog naroda.

Momčilo Diklić s pravom ističe da za nas to treba da bude pravi primer kako se svoje nacije čovek nikad ne sme odricati. Ali očigledno je da Srbi nisu izvukli pravu pouku jer se i danas teško odriču mesijanske ideje jugoslovenstva i često su spremni da se olako odreknu svog nacionalnog identiteta. Nije samo Drugo zasedanje AVNOJ-a primer za ovakav stav Srba prema potrebi stalne odbrane i zastupanja sopstvenih nacionalnih interesa. Naprotiv, Srbi su često bili udarna ideološka pesnica u svom samozatiranju i pružanju dokaza da su spremni da žrtvuju nacionalne interese u ime ideoloških himera kakvo je bilo bratstvo i jedinstvo i „ravnopravno učešće naših naroda i narodnosti u antifašističkoj borbi”. Iako su partizanske jedinice većinski bile sastavljene od Srba, u Proglasu o osnivanju ZAVNOH-a rečeno je da je hrvatski narod osudio Pavelića, što nije odgovaralo istini jer se hrvatske mase nisu u većoj meri uključivale u partizanske jedinice, niti su davale značajniju podršku antifašističkoj borbi. Postojala je čak i naredba ZAVNOH-a da se u borbama štede hrvatska sela kako bi se stvorili uslovi da se Hrvati što više uključuju u Narodnooslobodilački pokret. To se nije desilo sve do sloma Italije i vidljivih znakova da nacistička Nemačka gubi rat.

Momčilo Diklić u svojoj knjizi navodi naredbu komandanta Grupe kordunaških odreda Srećka Manole o „zabrani paljenja hrvatskih kuća pod pretnjom smrtne kazne”. Zatim je istaknuto da se strogo vodi računa kad se prolazi kroz neko hrvatsko selo da ne dođe do incidenta. Tražilo se da se obrati pažnja na ponašanje partizana, na njihovu pristojnost i učtivost, a zatim se, kao poželjno, preporučuje: „... naročito raskrinkavati četnike Draže Mihailovića i naglašavati da smo mi partizani borci za slobodu hrvatskog i srpskog naroda, a ne četnici”. Vladimir Bakarić je, sledeći liniju KPH, januara 1943. godine u Karlovcu rekao da „kod nas ima još uvek šovinizma, i da je veća opasnost šovinizam kod Srba nego kod Hrvata“, i to je jedna od prepoznatljivih i trajnih konstanti hrvatske politike do današnjih dana.

Nažalost, ovakvu ideološku poziciju o najvećoj opasnosti od srpskog šovinizma možemo naći i u mnogim radovima i istupanjima naših boraca za ljudska prava i jugonostalgičarskih protivnika srpskog nacionalizma, koji je za njih i dalje ostao najveća opasnost za razvijanje dobrosusedskih odnosa i nastavak modernizacije i evropeizacije Srbije. Ova knjiga čitaoca stalno opominje na gorku činjenicu da slabo poznajemo svoju istoriju, a još manje sledimo smisao njenih otrežnjujućih poruka. Istorija pokazuje da je obračun sa srpskim šovinizmom morao da vodi upravo provereni srpski kadar, i taj zadatak dotični Srbi prilježno su obavili kao odani i poslušni vojnici Komunističke partije Jugoslavije.

Već pri kraju rata bilo je sasvim jasno da su srpski nacionalni interesi ozbiljno ugroženi i dovedeni u pitanje, ali su Srbi i njihovi rukovodioci ostali verni ideji o zajedničkoj borbi dva naroda protiv fašizma i razornosti velikosrpske ideje i četničkog pokreta.

U ovoj knjizi Momčilo Diklić nam je, veoma argumentovano, pokazao kako je hrvatski kadar u KPH i ZAVNOH-u preuzeo političko i organizaciono vođstvo u partizanskom pokretu i antifašističkoj borbi, koristeći pri tom svaku povoljnu priliku da likvidira sve vizionare srpske sudbine ljudi koji su nastojali da odbrane srpske nacionalne interese i uspostave ravnopravne odnose dva naroda u toku i nakon rata.

O tome najbolje svedoči potresno poglavlje ove knjige koje se bavi Budačkim procesom, na kome su osuđeni predstavnici srpskog naroda u partizanskom pokretu koji su ukazivali da se zatomljuju i negiraju žrtve i uloga srpskog naroda u antifašističkoj borbi. Njihovo vizionarstvo ogleda se upravo u tome što su prepoznali da se stvaraju uslovi za afirmaciju hrvatske politike samoodređenja i samostalnosti, koja je i dovela do erozije svih prava koja su Srbi ostvarili u svojoj partizanskoj borbi. To svoje vizionarstvo platili su životima, a srpski nacionalni interesi već tada su marginalizovani, dok je srpske žrtve prekrio zaborav i osporavanje. U letku koji je bio jedini materijalni dokaz koji je u procesu imala optužba, može se jasno prepoznati šta je bio razlog za održavanje Budačkog procesa, klasičnog političkog montiranog procesa. Evo jednog citata iz knjige o kojoj pišemo:

„Da li ti, Srbine, možeš biti zadovoljan ZAVNOH-om, u kome gospodare Nazori, razni Šime, Gregurići i Filipi? Da li možeš priznati svojim predstavništvom ovo telo u kojem sede ustaški i domobranski oficiri, koji su lili srpsku krv po Bosni, Lici, Kordunu i Baniji? Raskomadaše i rasparčaše nas na desetke naroda i narodića, komadaju i cepaju gore nego što su to činili Nemci. Nas Srbe misle zauvek odeliti od majke Srbije i dičnog Beograda. Sve to nije nikakvo čudo ako znamo da ni u jednom višem forumu Hrvatske i na najodgovornijem mestu nema Srbina. U Centralnom komitetu Komunističke partije Hrvatske nema nijednog Srbina, u svim okružnim komitetima svi su sekretari Hrvati. Tu je mesto Hrvatima. U ZAVNOH-u, AVNOJ-u, partijskim forumima, a tebi Srbine? Tebi je mesto na bunkeru u žici. Zašto se onda borite? Za slobodnu i veliku Hrvatsku. Da sačuvate hrvatski narod od odgovornosti za zločine učinjene nad Srbima u Lici, Kordunu i Baniji. Ko se bori u vašim divizijama i brigadama Narodnooslobodilačke vojske Hrvatske: Srbi, raja sirotinja. Ko komanduje? Hrvati, ustaški sinovi i rođaci. Komandant Hrvatske je Ivo Rukavina, rođak glasovitog krvnika Juce Rukavine, komesar Hrvatske vojske isto je Hrvat. Komandant korpusa opet Hrvat, a komesar korpusa ustaško dete i ustaški brat Veco Holjevac. Gde su braća ovom omiljenom borcu i 'junaku' sa Korduna?“

 Takođe, veoma je bitno poglavlje ove knjige koje se bavi problemom konstantnog potiskivanja srpskog pitanja od 1945. do 1990. godine. Činjenice neumoljivo govore da je u ratu razoreno 50.000 srpskih domaćinstava, organizovano je najveće preseljavanje i kolonizacija srpskog stanovništva u Bačku, Baranju, Banat i Srem. Iz Like je otišlo 6.840, a iz Banije i Korduna 3.240 porodica. Kolonizacija i agrarna reforma donele su veliku promenu etničkog sastava Hrvatske i značile dalju realizaciju hrvatske nacionalne politike, a osetno slabljenje srpskog nacionalnog korpusa. U zaključku ove knjige autor je jasno odredio svoju poziciju spram politike koja je vođena u okviru partizanskog pokreta, i ne samo u tom okviru. On je jasno naglasio suprotstavljenost interesa Srba i Hrvata u motivima i načinu vođenja antifašističke borbe:

„Političke razlike među komunistima KPH očitovale su se po nacionalnoj liniji, u ustanku pa i kasnije, sve do raspada SFRJ. Razlika između srpskih ustaničkih masa i većine komunista hrvatske nacionalnosti bila je ta: za Srbe je prioritetno bilo da se spasu od režima NDH, a za komuniste hrvatske nacionalnosti da osvoje vlast i stvore hrvatsku državu, te da u njoj spreče eventualno formiranje bilo kakve srpske teritorije, organizovane u bilo kom obliku. Strašna tragedija srpskog naroda, uglavnom, nije bila tema, a ni interes rukovodstva KPH. Svoje planove komunisti hrvatske nacionalnosti ne bi mogli realizovati bez srpskih komunista, odnosno kadra. Poslušnici su bili odgojeni s jakom ideološkom naobrazbom u duhu 'slepe' pokornosti. Rukovodstvo KPH je, zbog navedenih razloga, izbegavalo srpske intelektualce. Uočljivo je bilo da je većini rukovodilaca hrvatske nacionalnosti bilo prioritetno stvaranje što veće države Hrvatske, dok su Srbi hteli Hrvatsku kao ravnopravnu republiku zajedničke države Jugoslavije. Deo rukovodstva hteo je Hrvatsku bez Srba.”

Ova izuzetno vredna knjiga Momčila Diklića iskreni je poziv da se neprestano zalažemo da se sačuva i odbrani istina o najvećem doprinosu srpskog naroda antifašističkom pokretu u Hrvatskoj, jer ćemo jedino tako moći da sprečimo falsifikovanje istorije i njenu upotrebu u dnevnopolitičke svrhe, kako se to danas čini u Hrvatskoj, ne bi li ona, naknadno i bez prave osnove, sebi pripisala svoj jedinstveni antifašistički legitimitet, za koji u ozbiljnoj istorijskoj argumentaciji ne postoji uporište.