Pisci, politika i laži - knjige koje (ni)su završile u plamenu i bunkeru

Da li u vlastitim kolekcijama imate knjige – duhove? Autor ovih redova posjeduje dva takva romana – “Rasulo” Bore Ćosića i “Ukletog Srbijanca” Ivana Ivanovića. Nije vam jasno kako bilo koje literarno ostvarenje može da postoji u ovakvom obliku? Objašnjenje je prosto. Riječ je o djelima čije štampanje potvrđuju i sami autori, ali Ćosić tvrdi da je kompletan tiraž “Rasula” odmah nakon toga zapaljen, dok je Ivanović ubijeđen da su gotovo svi primjerci “Ukletog Srbijanca” zaplijenjeni.

Ukoliko se njih pita, nije bilo šanse da radoznali čitalac dođe do ovih romana, čak i ako potegne veze i poznanstva, a kamoli da ih kupi u običnim knjižarama. Očigledno, postoje izuzeci od tog pravila, jer je piskaralo koje se osvrće na ove slučajeve upravo na takav način došlo do sopstvenih primjeraka.

Od uobraženosti do autošovinizma

Oba aktera te sage sada su vremešni, pošto je Ćosić rođen 1932, a Ivanović 1936. Najveći dio života proveli su u Beogradu. Tu prestaje sličnost među njima, a osim estetskih i stilskih razlika, dijele ih i političke konotacije, budući da je Ćosić cijenjen u krugovima građanske ljevice, a Ivanović poštovan među ljudima nacionalne i desne orijentacije.

Ranu fazu Ćosićevog stvaralaštva obilježio je lucidni roman “Uloga moje porodice u svjetskoj revoluciji”, kojem je zasluženo dodijeljena NIN-ova nagrada 1969. Međutim, od šašavih i avangardnih, pozitivnih dimenzija ovog kratkog djela, Ćosić je prešao put do užasne pretencioznosti krajem osamdesetih, kada objavljuje ispraznog “Doktora Krležu”.

Ipak, još se nije našao na stvaralačkom i ljudskom minimumu. To će mu se desiti u osvit ratova na prostoru bivše Jugoslavije, kada je, ubijeđen da je balkanski Marsel Prust, napisao “Rasulo”. Rukopis je predao sarajevskoj izdavačkoj kući “Svjetlost”, ali u aprilu 1992. već je počeo haos u Bosni i Hercegovini, pa niko više nije imao volje da izvještava Ćosićao sudbini njegovog romana.

A znamenitog pisca u tom periodu uveliko je drmala groznica autošovinizma. U medijskim istupima on je rigao retoričku vatru na “neman srpskog nacionalizma”, pun razumijevanja za stremljenja Zagreba, Sarajeva i Prištine. Tokom 1995, dakle godine “Oluje”, sa suprugom napušta Beograd. Zgađen Miloševićevom Srbijom, prelazi – gdje bi drugdje, nego u bastion slobode – Tuđmanovu Hrvatsku. Preciznije, u Rovinj.

– Za razliku od drugih, mene niko nije gonio. Jednostavno, nisam više mogao da živim u smeću – opisao je Ćosić Beograd, u kojem je stekao reputaciju priznatog književnika.

Iako je bio na pragu “trećeg doba”, novopečeni emigrant imao je ambicije poput junoše, pa je uskoro, vođen zovom karijere, zapucao do Berlina. Nije, kao otac Momčila Bajagića, planirao da “povuče lično Adolfa za uši”, već da izgradi umjetničko ime sa tada profitabilnim tezama o “srpskoj krivici”. Da bi sve bilo uvjerljivije, smislio je i pikantni detalj. Uporno je ponavljao Nijemcima, a i Balkancima koji su čitali njegove kolumne za “Feral Tribune”, da su mu “četnici”, pripadnici Vojske RS, zapalili čitav tiraž “Rasula”, namjerno gađajući zgradu “Svjetlosti” samo s tim ciljem.

Ljubitelji umjetnosti u uniformama Armije BiH učinili su sve što su mogli da sačuvaju ovo djelo od kosmičkog značaja, ali je plamen ipak bio jači, tvrdio je Ćosić.

Lakovjerne ili zlonamjerne konzumentete degutantne konstrukcije nije zanimala istina. A ona je znatno prozaičnija. Štamparija i magacin “Svjetlosti” nalazili su se u dijelu sarajevskog naselja Dobrinja koji je tokom cijelog rata bio pod kontrolom VRS. Nije bilo nikakve divljačke lomače za nepodobne knjige, već je sve što je zatečeno završilo u vlasništvu novoosnovane izdavačke kuće “Prosvjeta” na Palama. Kasnije je to javno preduzeće preimenovano u Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Istočno Sarajevo. Postoji i danas, a u dvije banjalučke knjižare ove firme bez problema se prodaju, po simboličnim cijenama, brojna izdanja “Svjetlosti” iz posljednje mirnodopske godine, uključujući i nesrećno Ćosićevo “Rasulo”.

“Bolji od dva Ćosića?”

Dok Boru srbofobični fanovi ushićeno nazivaju “boljim od dva Ćosića”, potencirajući animozitet prema prezimenjaku Dobrici, kada se pomene Ivan Ivanović, većem dijelu savremene srpske javnosti prvo pada na pamet TV voditelj iz Beograda.

Šteta što je tako, jer isto ime i prezime nosi i pisac koji je u vrijeme SFRJ zaista bio disident i stradalnik. Za razliku od mnogih koji se pozivaju na takav status, iako su se provukli neokrznuti kroz neslobode tog vremena. I ne samo to – osim davne subverzivnosti, Ivanović je bio i umjetnički uvjerljiv. To mu nije pomoglo 1972. godine, kada je zbog svog prvog romana “Crveni kralj” osuđen na 24 mjeseca zatvora. Način na koji je pisao o fudbalu i socijalizmu nije bio smiješan tadašnjim čuvarima poretka.

Objavio je1982. još jedan zapažen roman, “Arizane”. Deceniju kasnije, dočekao je kraj dotadašnjeg sistema. Istovremeno, počinju postjugoslovenska previranja u Srbiji i pucnjava preko Drine. Na ove izazove Ivanović reaguje dezorijentisano, mada sa drugačijim predznakom od Bore Ćosića. Autor “Crvenog kralja”, koji je kao uzroke svog ispaštanja u bivšoj državi javno označio ličnu antikomunističku orijentaciju i činjenicu da je sin četničkog komandanta iz Drugog svjetskog rata, nije primjetio da se vremena mijenjaju. Do 1993. završio je roman “Ukleti Srbijanac”, unoseći, prema vlastitom priznanju, u glavnog junaka knjige Rastislava Jugovića mnoštvo autobiografskih elemenata. Za Ivanovića, ključna odrednica ove knjige je njen antiratni naboj. Ali, uz potpuno odsustvo svijesti o tome da je daleko više istinskog pacifizma bilo u rovovima srpskih boraca na Ozrenu ili Dinari nego na transparentima “Žena u crnom” sa beogradskih trgova.

Takođe, Jugoviću/Ivanoviću bilo je važno da takav gard u romanu predstavi kao autentični srpski patriotizam, a ne kao nastavak iluzija o “bratstvu i jedinstvu”. Ipak, kao i u sličnim političkim istupima inače sjajnog pisca Dragoslava Mihailovića, čitava Ivanovićeva zamisao skliznula je do bizarnog sistema vrijednosti u kojem je patriotizam rezervisan samo za sunarodnike koji govore ekavicu. Drugim Srbima, koji se služe ijekavicom, namijenjena je distanca, pa i prezir. Tako je poštovalac četničkih tradicija od 1941. do 1945. stigao do neobičnog ubjeđenja da bi Draža Mihailović, da je bio živ, u ratovima devedesetih postao član Helsinškog odbora Sonje Biserko. Zagovarajući ovaj paradoks, Ivan Ivanović nastavio je da opisuje sebe kao “suvišnog pisca” u Srbiji, iako ga to nije spriječilo da, nakon 5. oktobra, kao kadar Srpskog pokreta obnove, provede tri godine na solidnoj sinekuri u Ministarstvu kulture iste te države.

Šta kad Udba nema preča posla?

U njegovom slučaju, žalosne političke kontroverze pratilo je karikaturalno objašnjenje sudbine “Ukletog Srbijanca”. Ivanović tvrdi da je, sticajem okolnosti, sa poznatim, sada pokojnim estradnim menadžerom Rakom Đokićem, postigao dogovor da mu on objavi roman u Novom Sadu.

– Na scenu je ponovo stupila Udba, ovoga puta u službi novog srpskog vladara. Bilo je dovoljno da DB pozove izdavača na informativni razgovor i predoči mu šta ga sve čeka ako ne stopira roman, progon zbog utaje poreze i slično, pa da uništi ceo tiraž od 4000 primjeraka – opisao je Ivanović situaciju.

Ivan Ivanović je tvrdio da Udba 1993. nije imala preča posla od konfiskacije “Ukletog Srbijanca”

Autor nikad nije suvislo objasnio misteriozni put navodno “bunkerisane” knjige do knjižara – gdje je nije bilo u izobilju, ali se nije mogla tretirati ni kao raritet. Bez obzira na kasniju odstupnicu u vidu rečenice o “dvojici vještih trgovačkih putnika koji su spasili 100 primjeraka”, izvjesno je da je ova teorija u domenu naučne fantastike. Prije svega, zato što počiva na promašenoj ocjeni da je bilo koji političar tog vremena, od najuticajnijeg do najmarginalnijeg, smatrao relevantnom ili opasnom bilo kakvu knjigu, uključujući i “Ukletog Srbijanca” Ivana Ivanovića. Tu više uopšte nije važan odnos prema vladavini Slobodana Miloševića. Jer, katastrofalne ili apologetske ocjene tog perioda, svejedno, ne mijenjaju činjenicu da je 1993, u vrijeme totalne stihije u Srbiji i regionu, sa turbo-folkomkao dominantnom “zabavom miliona”, piscima preostalo tek puko lamentiranje nad kletom sudbinom u kojoj se “po njima ništa neće zvati”.

Ni tada, ni sada, ovakav rasplet ne bi promijenio čak ni imaginarni udruženi stvaralački poduhvat Andrića, Dostojevskog i Foknera “u šest ruku”. Takav efekat pogotovo nemaju neistine Ivana Ivanovića i Bore Ćosića, različite po motivima, ali, bez obzira na falsifikovanje realnosti, podjednako dirljive zbog utopijske vjere u moć i uticaj pisane riječi, koja nikada više neće imati domete kao u danima njihove mladosti.

Banjalučki recept: Novac iznad ideologije

Kakva je uloga predstavnika Banjaluke u ovoj priči? Sitno-interesna, bez trunke “viših ciljeva”. Početkom ovog milenijuma, profesor i pjesnik Nikola Tomović obznanio je da priprema knjigu “Banjalučanin Kosta Majkić”. U iskrenost namjera uspio je da ubijedi i komisiju gradske uprave za finansiranje izdavačke djelatnosti, o čemu je svjedočila lista, tada objavljena na internet stranici grada.

Nije riječ o spektakularnom iznosu, već o svoti koja nije bila veća od 5 000 KM. Međutim, knjiga nikada nije ugledala svjetlost dana. Skromne pare davno su potrošene, a navodni ekspert Tomović kasnije je ignorisao i sporadična novinarska interesovanja za lik i djelo Koste Majkića (1873 – 1952). Od ove muljaže malog kalibra, tužnija je spoznaja da Majkićeva impresivna biografija nije važna nijednoj instituciji RS, iako se radi o ličnosti koju kulturni i svaki drugi značaj za ovu sredinu svrstava u rang Petra Kočića i bana Svetislava Milosavljevića.

Zaboravu je prepušten važan čovjek prošlosti, iako ne bi trebalo da bude politički sporan ni za jednu stranu ideološkog spektra. Ni za “desne”, jer je tokom dvadesetih godina prošlog vijeka bio vođa Radikalne stranke Nikole Pašića u Banjaluci i Krajini, a ni za “lijeve”, budući da je od 1943. do 1945. bio vijećnik ZAVNOBiH-a.