Hrvatski jezički nacionalizam - ime je bitno

1. Uvod

Na Zapadu je uobičajeno da se za raspad SFRJ optužuje srpski nacionalizam. Mislim da je potrebno da prođe neki dovoljno dug vremenski period (npr. jedan vek) da bi neki nepristrasan zapadni istoričar mogao da utvrdi ono što je od početka zapravo bilo očigledno, ali što je zbog propagande zataškivano: za raspad SFRJ odgovorne su katoličke nacije – Hrvati i Slovenci.

Dokaza za goreizrečenu tvrdnju je bezbroj. Jedan od njih je vladavina hrvatskog jezičkog nacionalizma. U Hrvatskoj gotovo da nema ustanove koja nema etničku oznaku („Hrvatski”). U Srbiji gotovo da nema one koja ga ima („Srpski”).

2. Između dva svetska rata (1918-1941)

Između dva svetska rata sve vodeće političke stranke Hrvata emfatično su nosile nacionalni predznak: Hrvatska seljačka stranka, Hrvatska težačka stranka, Hrvatska zajednica i Hrvatska stranka prava. Najvažnija stranka Hrvata, Hrvatska seljačka stranka dva puta je menjala ime. Osnovana je 1904. pod nazivom Hrvatska pučka seljačka stranka, ali se 1920. u inat monarhističkom Beogradu preimenovala u Hrvatsku republikansku seljačku stranku. Nagodivši se privremeno sa dvorom, napustila je pridev „republikanska” i postala Hrvatska seljačka stranka (1925). Pri svim tim promenama naziva ona nije napuštala svoj nacionalni predznak.

I Slovenci su posedovali jaku nacionalnu svest. Ni oni se nisu odricali svog nacionalnog imena. Njihova vodeća stranka tog perioda bila je Slovenska ljudska stranka. I muslimani su imali svoju nacionalno-versku stanku: Jugoslovensku muslimansku organizaciju. Čak su i Turci imali nacionalnu stranku: Nacionalnu tursku organizaciju.

Samo Srbi tada nisu imali stranku sa nacionalnim predznakom. Istina, na izborima 1920. učestvovala je Srpska narodna organizacija, ali ona je bila toliko minorna da nije dobila nijedan mandat. Srbi su u tom periodu (a i kasnije) bili veoma anacionalni. Stranke koje su okupljale većinu Srba (Demokratska stranka, Narodna radikalna stranka, Zemljoradnički savez) nisu nosile nacionalni predznak. Posle zavođenja diktature (1929), Srbi su pristupali formiranju raznih stanaka, ali takođe bez nacionalnog predznaka. Te stranke su: Jugoslovenska radikalno-seljačka demokratija (1931), odnosno Jugoslovenska nacionalna stranka (1933), Jugoslovenska narodna stranka (1934) i Jugoslovenska radikalna zajednica (1935).

Ne samo da su Srbi skloni odsustvu nacionalnog imenovanja, nego i podelama. Hrvati nisu. Dok su Hrvati između dva svetska rata bili čvrsto okupljeni oko svojih nacionalnih stranaka, prvenstveno oko HPSS/HRSS/HSS, Srbi su bili podeljeni i zavađeni. Prvenstveno su bili podeljeni na demokrate i radikale. Loše stanje među Srbima postalo je još gore kada se jedan deo demokrata odvojio u Samostalnu demokratsku stranku (1924) i prešao na stranu Hrvata oformivši sa HSS-om Seljačko-demokratsku koaliciju (1927). Ova srpska razjedinjenost posebno se štetnom pokazala 1939. prilikom nacionalnog razgraničavanja. Dok su Hrvati, predvođeni Vlatkom Mačekom, bili jedinstveni u pogledu svojih zahteva, Srbi su bili razjedinjeni i rascepkani, pa je i rezultat tih pregovora bio dosta porazan po Srbe. Stvorena Banovina Hrvatska (26. avgusta 1936) gotovo u svemu je udovoljavala hrvatskim zahtevima, a Srbi su ostali razjedinjeni u mnogo banovina i sa nejedinstvenim političkim programima.

3. Posle obnove višestranačja (1990)

Posle obnove višestranačja u poslednjoj deceniji XX veka situacija se ponovila: Srbi su se delili i zanemarivali svoj nacionalni identitet, a Hrvati bili jedinstveni i nacionalno isključivi. To se vidi i po nazivima njihovih političkih stranka.

Tokom raspada SFRJ u Hrvatskoj je na vlasti bila Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) – stranka sa emfatično nacionalnim predznakom. U Srbiji je na vlasti bila Socijalistička partija Srbije (SPS) – stranka čiji naziv ne sugeriše nacionalnu isključivost. Osim toga, ideološke oznake su različite. Naziv „demokratska”, koji se nalazio u nazivu vladajuće stranke u Hrvatskoj, sugerisao je modernost i promene. Nasuprot tome, naziv „socijalistička”, koji se nalazio u nazivu vladajuće stranke u Srbiji, sugerisao je konzervativnost i tradicionalnost. Sa aspekta propagande, naziv hrvatske stranke bio je mnogo bolji: više je odgovarao ukusu Zapada koji još uvek patio od antikomunističkih predrasuda. U stvarnosti, HDZ nije bila nimalo demokratičnija od SPS. Zapravo, bila je nacionalno isključivija.

Osim toga, naziv „zajednica”, koji se nalazio u nazivu vodeće hrvatske stranke, sugerisao je da to nije samo jedna stranka, već opštehrvatski pokret. Naziv „partija”, koji se nalazio u nazivu vodeće srpske stranke, sugerisao je komunističku i klasnu ekskluzuvnost. U svakom slučaju, izbor naziva stranke kod Hrvata bio je mnogo politički mudriji i oportuniji.

U Srbiji je posle SPS (2000) na vlast došla politička grupacija takođe bez nacionalnog naziva: Demokratska opozicija Srbije (DOS). Naziv ove koalicije sugerisao je da je to opozicija svih građana Srbije, a ne samo Srba. U jezgru ove koalicije bila je Demokratska stranka (DS) – stranka bez ikakve nacionalne oznake. Ona je i danas jedna od najvažnijih političkih stanaka.

Srbi imaju veoma slabu nacionalnu svest, a Hrvati veoma jaku. O tome svedoče i nazivi parlamentarnih stranaka u Srbiji i Hrvatskoj. Među parlamentarnim stankama u Hrvatskoj dominiraju one koje emfatično nose nacionalni predznak: Hrvatska demokratska zajednica (HDZ), Hrvatska narodna stranka (HNS), Hrvatska seljačka stranka (HSS) Hrvatska socijalno liberalna stranka (HSLS), Hrvatska stranka prava (HSP), Hrvatska stranka umirovljenika (HSU) i Hrvatska demokratska stranka Slavonije i Baranje (HDSSB).

U Srbiji su retke stranke koje nose nacionalni predznak. Među te izuzetke spadaju: Srpski pokret obnove (SPO), Srpska radikalna stranka (SRS) i od nje (od septembra 2008) odvojena Srpska napredna stranka (SNS). Glavna karakteristika ovih stranaka jeste ta da su uvek bile u opoziciji ili manjinski partner u vladi. Nijedna od njih nije bila vladajuća sve do najnovijih izbora (maj 2012). Zapravo i danas u Skupštini Srbije dominiraju stranke anacionalne orijentacije i naziva (DS, SPS, LDP, URS, PUPS). Ove činjenice, kao i druge, jasno ukazuju da je u Hrvatskoj nacionalizam vladajući diskurs, a da to u Srbiji nije.

4. Sud dr Radmila Marojevića

Hrvati su – kako je primetio dr Radmilo Marojević u „Ćirilici na raskršću vekova” (1991) – „narod sa snažnom etničkom samosvešću” (str. 59). Isti autor je s pravom dodao da se Srbi odlikuju „veoma slabom etničkom samosvešću” (str. 60). Razlozi za tu pojavu su složeni, ali se uglavnom svode na izrazito negativne posledice koje je po srpsku nacionalnu svest imao period komunističke diktature. Dok je za sve druge jugoslovenske narode titoizam predstavljao period jačanja nacionalne svesti, za Srbe je on predstavljao period gušenja nacionalne svesti. Od negativnih posledica titoizma Srbi se još nisu oporavili.

5. „Jugo-mahnitanje”

Malo institucija je u Hrvatskoj za vreme titoizma nosilo jugoslovensko ime. Među te izuzetke spada „Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti” (JAZU). Ali čim je HDZ došao na vlast (1990), odmah je naziv promenjen u „Hrvatsku akademiju znanosti i umjetnosti” (HAZU) (1991).

U Srbiji analognih promena nije bilo. Iako se SFRJ raspala u Srbiji je i dalje postojala „Jugoslovenska narodna armija” (JNA), kasnije „Vojska Jugoslavije” (VJ), „Narodna banka Jugoslavije” (NBJ), „Jugoslovenske železnice” (JŽ) itd. Čak se i država do 2003. zvala Jugoslavija.

Čak i danas, više od dve decenije posle raspada SFRJ, neke institucije u Srbiji imaju jugoslovenski naziv. Srbi još lete „Jugoslovenskim aerotransportom” (JAT Airwais), još gledaju predstave u „Jugoslovenskom dramskom pozorištu” i još se obaveštavaju od „Telegrafske agencije nove Jugoslavije” (TANJUG). Takvi relikti jugoslovenstva u Hrvatskoj su nezamislivi.

U Srbiji i mnoge privredne organizacije nose prefiks „jugo”: „Jugoalat” (Novi Sad), „Jugoinvest” (Kragujevac), „Jugolab” (Novi Sad), „Jugo-Mont” (Novi Sad), „Jugoremedija” (Zrenjanin), „Jugohemija” (Beograd) itd. Takvo „jugo-mahnitanje” nezamislivo je u Hrvatskoj.

6. Hrvatski jezički purizam

Dok u Srbiji caruje nacionalna apatija, čak „jugo-mahnitanje”, u Hrvatskoj neprikosnoveno caruje jezički nacionalizam. On je uočljiv i u jakom jezičkom purizmu.

Dok su Srbi po pitanju jezika veoma tolerantni, do granice samoporicanja, Hrvati su vatreni jezički puritanci. Srbi sasvim normalno koriste internacionalizme (npr. avion, direktor, mašina, fabrika, front, fudbal, škola itd.), Hrvati ih po pravilu zamenjuju „slavenizmima” (npr. zrakoplov, ravnatelj, stroj, bojište, tvornica, nogomet, učilište itd.). Čisteći „hrvatski” jezik od internacionalizama, Hrvati faktički čiste srpski jezik od internacionalizama. Hrvati su najveći čistači srpskoj jezika u povesti.

7. „Hrvatski ja volim”

O hrvatskom jezičkom nacionalizmu svedoči i činjenica da u Hrvatskoj deca uče svoj jezik iz udžbenika „Hrvatski ja volim”. Na stranu činjenica da je taj jezik samo jedna varijanta srpskog jezika. Ono što je bitno jeste to da se deca od malih nogu uče da svoj jezik nazivaju hrvatskim imenom. A kod nas izlazi jezikoslovni časopis „Naš jezik”. I sada vi pogađajte koji je to jezik? Razlika u pristupima je očigledna.

8. Zemljopisno nazivlje

Hrvatski jazički nacionalizam je vidljiv i u naglašenom nacionalnom imenovanju geografskih pojmova. Tako npr. Hrvati govore o „Hrvatskom podunavlju” (istočna Slavonija) i o „Hrvatskom primorju” (Dalmacija). U Srbiji vlada toliki jezički anacionalizam da retko ko Vojvodinu naziva Severnom Srbijom. Ime je bitno. Nije svejedno.

9. Sve je „Hrvatski”

Gotovo da nema pojave koju Hrvati ne kite nacionalnim predzankom. Tako oni rado govore o „hrvatskim braniteljima”, „hrvatskim dragovoljcima”, „hrvatskim mučenicima” itd. Ne samo da je novinarski rečnik u Hrvatskoj zapljusnut pridevom „hrvatski”, već je to i naučni i društveno-politički.

U Hrvatskoj gotovo svaka institucija nosi pridev „hrvatski”. U Srbiji je nacionalno imenovanje institucija prava retkost. Dok u Srbiji postoji „Nacionalna služba za zapošljavanje” (NSZ), u Hrvatskoj postoji „Hrvatski zavod za zapošljavanje” (HZZ). Nacionalna odrednica u Srbiji nije spomenuta, a u Hrvatskoj je naglašena. Dok u Srbiji postoji „Republički zavod za statistiku” (RZS), u Hrvatskoj postoji „Hrvatski zavod za statistiku” (HZS). Ni u ovom slučaju nacionalna odrednica u Srbiji nije spomenuta, a u Hrvatskoj je jasno izražena.

Hrvati svoje institucije po pravilu imenuju tako što na prvo mesto stavljaju poimeničeni pridev „Hrvatski”. Srbi svoje institucije po pravilu imenuju tako da se u njima ne pojavljuje nacionalno ime. A kada se i pojavljuje to je obično tako što se na kraju naziva institucije stavlja naziv države u genitivu („Srbije”).

Srbi imaju „Vaterpolo savez Srbije” (VSS), a Hrvati „Hrvatski vaterpolo savez” (HVS). Srbi imaju „Elektroprivredu Srbije” (EPS), a Hrvati „Hrvatsku elektroprivredu” (HEP). Srbi imaju „Železnicu Srbije” (ŽS), a Hrvati „Hrvatsku željeznicu” (HŽ). Srbi imaju „Narodnu banku Srbije” (NBS), a Hrvati „Hrvatsku narodnu banku” (NHB). Srbi imaju „Fudbalski savez Srbije” (FSS), a Hrvati „Hrvatski nogometni savez” (HNS). Srbi imaju „Olimpijski komitet Srbije” (OKS), a Hrvati „Hrvatski olimpijski odbor” (HOO). Srbi imaju „Istorijski muzej Srbije” (IMS), a Hrvati „Hrvatski povijesni muzej” (HPM). Srbi imaju „Radio-televiziju Srbije” (RTS), a Hrvati „Hrvatsku radioteleviziju” (HRT). Srbi imaju „Telekom Srbija” (TS), a Hrvati „Hrvatski telekom” (HT). Srbi imaju „Udruženje književnika Srbije” (UKS), a Hrvati „Udruženje hrvatskih književnika” (UHK). Srbi imaju „Crveni krst Srbije” (CKS), a Hrvati „Hrvatski crveni križ” (HCK).

Hrvati su svesni da je naziv bitan. Stoga u Hrvatskoj postoji: „Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti”, „Hrvatski auto klub”, „Hrvatske autoceste”, „Hrvatsko bioetičko društvo”, „Hrvatska biskupska konferencija”, „Hrvatske vode”, „Hrvatsko vojno učilište”, „Hrvatska gospodarska komora”, „Hrvatsko društvo likovnih umjetnosti”, „Hrvatski zavod za zaštitu zdravlja”, „Hrvatski zavod za zdravstveno osiguranje”, „Hrvatski zavod za javno zdravstvo”, „Hrvatski zavod za mirovinsko osiguranje”, „Hrvatski zavod za poljoprivrednu savjetodavnu službu”, „Hrvatski zavod za toksikologiju i antidoping”, „Hrvatski zavod za transfuzijsku medicinu”, „Hrvatska izvještajna novinska agencija”, „Hrvatski katolički radio”, „Hrvatska kopnena vojska”, „Hrvatski kinološki savez”, „Hrvatska lutrija”, „Hrvatska nogometna liga”, „Hrvatska obrtnička komora”, „Hrvatski olimpijski centar”, „Hrvatsko planinarsko društvo”, „Hrvatski planinarski savez”, „Hrvatski populacijski pokret”, „Hrvatska pošta i telekomunikacije”, „Hrvatska poštanska banka”, „Hrvatsko pčelarsko društvo”, „Hrvatska ratna mornarica”, „Hrvatski ronilački savez”, „Hrvatska sveučilišna naklada”, „Hrvatska stambena štedionica”, „Hrvatsko stočarsko selekcijski centar”, „Hrvatske studije”, „Hrvatske telekomunikacije”, „Hrvatska turistička zajednica”, „Hrvatsko filatelističko društvo”, „Hrvatsko filološko društvo”, „Hrvatski fond za privatizaciju”, „Hrvatske šume” itd. Pomamno stavljanje hrvatskog imena ispred gotovo svake institucije jasno svedoči o vladavini hrvatskog jezičkog nacionalizma.

Jezički nacionalizam nije odlika Srba. To se vidi i po tome što u Srbiji gotovo ne postoji ustanova koja nosi nacionalni predznak. U mali broj izuzetaka spadaju: „Srpska akademija nauka i umetnosti” (SANU), „Srpska književna zadruga” (SKZ), „Srpsko narodno pozorište” (SNP) i „Srpska pravoslavna crkva” (SPC). U svim tim slučajevima reč je o institucijama koje su nastale pre Drugog svetskog rata i koje su nekim čudom preživele komunističku „seču knezova”.

10. Srpski jezički anacionalizam

Mali broj ustanova se usuđuje da istakne srpsko nacionalno ime. Nedavno je „Sociološko društvo Srbije” (SDS) preimenovano u „Srpsko sociološko društvo” (SSD). Ta promena je dobrodošla, ali je nažalost retka.

Komunistička borba protiv srpstva, pod krinkom borbe protiv „srpskog nacionalizma”, učinila je svoje: malo institucija danas u Srbiji nosi srpsko ime. Sličan je slučaj i sa strankama. Od prvih višestranačkih izbora u Srbiji (1990) do najnovijih (maja 2012), na vlasti nikada nije bila stranka sa srpskim predznakom. Tek posle najnovijih izbora (maja 2012) na vlast je došla stranka sa nacionalnim predznakom (SNS), ali i ona deli vlast sa strankom bez nacionalnog predznaka (SPS).

11. Rezime

Već više od jednog veka u Hrvatskoj vlada jezički nacionalizam. U Srbiji on ne postoji. Hrvatski jezički nacionalizam je vidljiv na više nivoa. Najznačajniji je na nivou leksike: insistiranju na upotrebi „ispravnih” reči. U Srbiji purizam na postoji: dozvoljena je upotreba mnogih dubleta. Hrvatski nacionalizam je uočljiv i na sociokulturnom nivou: skoro svaka institucija emfatično nosi nacionalno ime („Hrvatski”). U Srbiji postoji malo analognih primera (npr. SPC).

Hrvatski jezički nacionalizam doprinosi društvenoj i državnoj koheziji i integraciji Hrvata. Odsustvo srpskog jezičkog nacionalizma doprinosi društvenoj i državnoj dezorijentaciji i dezintegraciji Srba. Tim procesima idu na ruku i hrvatsko jednoazbučje (latinica) i srpsko dvoazbučje (ćirilica i latinica). Pismo je bitno. Nije svejedno.

12. Zaključak

Period jugoslovenstva, posebno titoističkog, za Hrvate je predstavljao period jačanja nacionalne svesti. Hrvatska nacionalna svest podgrevala je hrvatski jezički nacionalizam i obrnuto: hrvatski jezički nacionalizam podgrevao je hrvatsku nacionalnu svest.

Period jugoslovenstva, posebno titoističkog, za Srbe je predstavljao period umanjenja nacionalne svesti. O tom padu svedoči i odsustvo jezičkog nacionalizma kod Srba.

Jugoslovenstvo, posebno titoističko, Srbe je potpuno smutilo. Od te ideološke omame još se nismo otreznili. Jugoslovenstvo je palo pre više od 20 godina, ali ta antisrpska ideologija i dalje Srbijom faktički vlada. Mi još nismo doživeli naše „proleće”. Mi još čekamo na naš preporod. Učinimo sve da on dođe što pre! Jedan od načina na koji možemo tome doprineti jeste i taj da se ne stidimo srpske nacionalne pripadnosti, i kao pojedinci i kao institucije!

P.S. Naravno, čitajte „Novu srpsku političku misao” i „Srpski kulturni klub”. Ime je bitno. Nije svejedno.

Autor je član Srpskog kulturnog kluba

Bibliografija

Marojević, Radmilo, „Ćirilica na raskršću vekova: ogledi o srpskoj etničkoj i kulturnoj samosvesti”, Dečje novine, Gornji Milanovac, 1991.