Tri oslobođenja Beograda

Ako je neki grad na planeti Zemlji simbol života, to je sigurno Beograd, jedno od najstarijih i najneobičnijih naselja u Evropi i u svetu.

Ovo naselje se vekovima nalazi i opstaje na raskršću puteva koji povezuju zapadnu i srednju Evropu sa Egejskim i Crnim morem i Bliskim istokom, na granici Istoka i Zapada, gde je Istoku Zapad a Zapadu Istok, na mestu sudara, ali i zagrljaja civilizacija. Zbog tih sudara i zagrljaja Beograd je bio meta u čak 115 ratova, tj. sukoba u kojima je stradao, ali se i podizao iz pepela kao Feniks.

Beograd nije ni bilo lako osvojiti – tek je svaki treći pokušaj napadača bivao uspešan. Upravo zbog toga, prilikom svakog osvajanja grada, kao refleksija pobedničkog besa, Beograd je redovno rušen, i to vrlo temeljno 44 puta, po čemu je sigurno jedinstven primer u svetu, nažalost. Jednostavno ne postoji grad na planeti Zemlji koji je toliko puta razaran i obnavljan kao Beograd!

Nasleđe Beograda 21. veka je Beograd koji je tokom prethodnog 20. veka bio žestoko bombardovan i razaran u pet navrata, u Prvom svetskom ratu 1914. i 1915. od strane carske Austrougarske i Nemačke, u Drugom svetskom ratu 1941. i 1944. od strane nacističke Nemačke i Amerikanaca i Britanaca kao saveznika, i na zalasku veka, ali i milenijuma 1999. godine od NATO pakta, najmoćnijeg vojnog saveza u istoriji čovečanstva.

Nijedna prestonica, niti bilo koji drugi grad u prošlom stoleću nije imao tako gorko iskustvo, niti usud da svaka generacija njegovih stanovnika mora da prođe kroz strahote bombardovanja i razaranja svog grada kao Beograd.

Za razliku od prethodnih vekova, kada su osvajači dolazili sa Istoka, u 20. veku su došli, svi redom, sa hrišćanske strane – sa Zapada. Oni koji su vekovima Beograd smatrali za predgrađe hrišćanstva, kao hrišćani su ga razarali nimalo hrišćanski.

Početkom prošlog veka, Majskim prevratom 1903, Kraljevina Srbija promenom svoje nacionalne i državne politike postaje centar za oslobođenje i ujedinjenje svih južnoslovenskih naroda. Srbija je kao južnoslovenski Pijemont postala toliko privlačna svim Južnim Slovenima koji su živeli u Austrougarskoj, a koji su činili skoro polovinu stanovništva, da se moćna carevina osetila ugroženom srpskom moći i voljom za ostvarivanjem južnoslovenske ideje i stvaranjem zajedničke države svih Južnih Slovena. Austrougarska je u vreme pred Veliki rat imala skoro 53 miliona stanovnika na prostoru od blizu 700.000 km2. Demografski sastav je bio sledeći: Sloveni 23,5 miliona (45%), Nemci 12 miliona (23%), Mađari 10 miliona (19%), Rumuni 3 miliona (6%) i ostali 2,5 miliona (5%).

Kraljevina Srbija je pred balkanske ratove 1910. godine imala nepuna tri miliona stanovnika, a Beograd oko 100.000.

Sledeći „najviše interese Carevine“, Austougarska je od početka prošlog veka samo vrebala priliku da „disciplinuje“ Srbiju, da je vojnički slomi i pokori, kako bi time ugasila sve težnje za nacionalnom samostalnošću južnoslovenskih naroda, koji su vekovima živeli kao njeni podanici, i osujetila srpske namere prema tadašnjim Austrougarskim teritorijama i narodima.

Neposredan povod za napad Austrugarske na Srbiju je bilo ubistvo austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda 28. juna 1914. godine u Sarajevu. Samo mesec dana kasnije, 28. jula 1914. godine, Austrougarska je objavila rat Srbiji i – istog dana napala Beograd.

Granate ispaljene tokom noći 28/29. jula sa austrugarskih vojnih rečnih brodova, monitora, na Beograd, i započete borbe za iskrcavanje na Savsko pristanište bili su prvi hici i prve borbe vođene u Prvom svetskom ratu, koji će postati, do tada, najveći vojni sukob u istoriji čovečanstva.

Prva ljudska krv koja se prolila u tom, ispostaviće se, surovom ratu, prolivena je na – beogradskim ulicama.

Tog prvog dana rata, Beograd se sam branio. Zato što nije bila dovršena mobilizacija, vojske jednostavno nije bilo, ali su se zbog pucnjave sa austrugarskih monitora samoorganizovali žandarmi sa linija, komite (četnici) i trećepozivci koji su bili kod svojih kuća i imali puške. Oni su sprečili pokušaj jedne neprijateljske jedinice da se iskrca na Veliku Adu Ciganliju.

Za vreme Cerske operacije, koja je trajala od 12. do 24. avgusta, Beograd je bio izložen jakom rušenju od artiljerije austrougarske 2. armije. Tih dana je bio ranjen i princ Đorđe Karađorđević, dok je obilazio branioce na Kalemegdanskoj tvrđavi.

Tokom septembra je austrougarska artiljerija povremeno bombardovala Beograd, najavljujući krvavu jesen. General Goglija, komandant austrugarske posade u Zemunu je uputio 22. septembra oko 17 časova jedan monitor pod belom zastavom ka staroj Sava-kapiji, gde je bilo ostavljeno ovakvo pismo:

„Komandantu grada Beograda! Danas do 6 časova po podne imate mi predati Beogradsku tvrđavu, da je ne bih dalje rušio, i u znak predaje, umesto srpske zastave, istaći ćete beo barjak. A Vi, sa Vašim štabom, bićete primljeni na zemunskom pristaništu i u znak počasti ostaviću Vam sablju.“

Major Joksim Gajić, komandant gradskog odseka je ljutito naložio da se na bedemima Beogradse tvrđave pored postojeće istaknu još dve srpske zastave, a onda naredio da „celokupna artiljerija otvori vatru na zemunsko pristanište“ čime je rasterao monitore.

U drugoj polovini novembra se situacija veoma pogoršala jer su nadmoćne Poćorekove divizije prodrle duboko u Srbiju. Skraćujući operacijski front za oko 40 km u nameri da koliko toliko održi celinu fronta prema neprijatelju, Vojvoda Radomir Putnik, načelnik Štaba Vrhovne komande srpske vojske, preuzima svu odgovornost na sebe i donosi odluku o napuštanju prestonice, pa je krajem novembra iz Beograda počela evakuacija vojske i državnih nadleštava.

Kada su neprijatelji tek 1. decembra primetili da su Srbi „tiho“ napustili beogradske položaje, posebno na Beogradskoj tvrđavi, otvorili su jaku artiljerijsku vatru. Kako nisu dobili „vatreni odgovor“, nesmetano su tokom noći između 1. i 2. decembra zaposeli napušteni Beograd.

Već 3. decembra su slabije snage austrougarskog 5. korpusa, na čelu sa generalom Liberijusom Frankom, „pobedonosno i svečano“ umarširale u skoro prazan Beograd. General Frank je isti dan održao paradu i podigao carsku i kraljevsku zastavu na Beogradskoj tvrđavi. Povodom toga, car i kralj Franja Josif, koji je tog dana obeležavao godišnjicu stupanja na presto, izjaviće „ ...da se ta zastava odatle uklanjati neće...“

Carevinu je zahvatila neopisiva euforija. Iz Beča i Pešte je ekspresno organizovano dvadesetak vozova za izletnike koji su želeli da vide osvojeni „drevni srpski grad“. Ne znam samo da li su u okviru te, na brzinu sklepane „beogradske turističke ture“, bila planirana „razgledanja“ vrhunskih dometa austrougarske kulture u obliku vešala, koja su od prvog dana desetodnevne okupacije „radila“ na Terazijama, Čuburi, Karaburmi i Gornjem gradu.

Dok je počinjalo carsko slavlje, na opšte iznenađenje svih, i neprijatelja i prijatelja Srbije, tog istog 3. decembra, kad je austrougarska vojska tek ušla u Beograd, počela je srpska kontraofanziva. Uveče u 19.45 časova su počeli da stižu prvi izveštaji o tome Poćoreku i Franku, koji su bili potpuno zatečeni vestima. Vojvoda Putnik je, posle strategijskog povlačenja, Poćoreku priredio i drugo strategijsko iznenađenje.

Tako je počela Beogradska operacija, prva bitka za oslobođenje Beograda u prošlom veku.

PRVO OSLOBOĐENjE BEOGRADA 1914.

Trećeg decembra 1914. godine u 7 sati ujutru je Prva srpska armija krenula u napad sa položaja kod Gornjeg Milanovca, sa zadatkom da što pre ovlada razvođem Kolubara – Zapadna Morava, odnosno položajem: Golubac – Prostruga – Suvobor – Maljen. Postavljeni zadatak je izvršen već do 5. decembra.

U vreme kada su carske jedinice „paradirale“ Beogradom, Poćorekova vojska je u strahovitoj protivofanzivi Prve armije i jedinica Druge i Treće armije, doživela kompletan poraz na Suvoboru i Kolubari, a njeni razbijeni ostaci tražili spas u paničnom bekstvu preko Save i Drine. U okviru te trijumfalne ofanzive srpskih armija, trupe odbrane Beograda su izvele operaciju koja je bila sastavni, ali i završni deo čuvene Kolubarske bitke. Uspešnim izvođenjem Beogradske operacije je ne samo oslobođena prestonica, već je time završena i Kolubarska bitka, kao i rat u Srbiji 1914. godine.

Završne borbe za oslobođenje prestonice su vođene od 11. do 14. decembra. Jedanaestog decembra počinje napad srpskih snaga na austrougarsku 5. Armiju. Treća srpska armija 12. decembra zauzima Meljak, Druga armija stiže do Pogleda, a jedinice Odbrane Beograda između 11. i 12. decembra snažno napadaju Stražu i Lipu. Trinaestog decembra u 7 časova izjutra jedinice Odbrane Beograda započinju novi obuhvatni napad na Lipu i Plandište, i zauzimaju ih do 10 časova. U tim teškim borbama junački gine major Risto Sandalj, komandant bataljona trećepozivaca. Daljim osvajanjem Koviona i Krajkove bare je probijen neprijateljev front. Kod Ralje su jedinice Odbrane Beograda uz sadejstvo sa snagama Druge armije dobile bitku, čime su preko Avale otvorile put srpskim armijama prema Beogradu. U toku tog prodora je zarobljeno preko 3000 austrogarskih vojnika.

Carskoj Vrhovnoj komandi stižu vrlo nepovoljne vesti sa balkanskog vojišta i ona traži od generala Poćoreka bezuslovno izbegavanje poraza 5. armije, čime bi se predupredio potpuni poraz na Južnom vojištu. Da bi bar donekle ublažio „rđav utisak“ o poraznom ishodu čak tri uzastopne ofanzive na Srbiju, Oskar Poćorek odlučuje da drži srpsku prestonicu, i pored izveštaja komandanta 5. armije da je u rasulu, i da je „spala na svega 40.000 boraca“. Poćorekovo uporno nastojanje da po svaku cenu zadrži Beograd, kao „nagradu“ za ogromne gubitke balkanskih snaga u Srbiji tokom 1914. godine će dovesti do katastrofe te armije. Zbog definitivno neuspešnog pohoda na Srbiju, ovaj germanizovani Slovenac koji je patološki mrzeo Srbe, „za nagradu“ je penzionisan na samom početku Prvog svetskog rata

Iako je 14. decembra ujutru specijalnim vozom (lokomotiva i jedan vagon) lično stigao u Zemun da neposredno „snimi“ situaciju, nije mogao da uradi ništa na spasavanju 5. armije koja je iz sata u sat trpela teške udare.

Kod Sremčice je srpska Kombinovana divizija prvog poziva probila liniju između 13. i 8. austrougarskog korpusa, a Drinska divizija drugog i Šumadijska divizija prvog poziva su jurišem zauzele Petrov grob i slomile otpor 9. divizije, pa je 5-ta armija morala odstupati u strašnom neredu, bez ikakve mogućnosti da posedne planirane položaje Železnik – Petlovo brdo – Torlak – Erino brdo – Klupe. Istovremeno, jedinice Treće srpske armije su potisnule 13. korpus na liniji Rakovica – Košutnjak – Žarkovo. Iako žestoko tučene austrougarskom artiljerijskom vatrom sa Torlaka i dva monitora sa Save, srpske jedinice se probijaju prema Rakovičkoj šumi i Košutnjaku. Zapadni deo Rakovičke šume pred veče zauzima Drinska divizija drugog poziva, a Banovo brdo, potiskujući neprijatelja do jutarnjih časova 15. decembra, zauzima Kombinovana divizija prvog poziva, i odmah upućuje jedan bataljon preko Topčiderskog brda ka Beogradu.

Austrougarski 8. korpus, ojačan 7. divizijom i 104. landšturmskom brigadom je uporno branio dobro utvrđene položaje na Torlaku, koje je 14. decembra napadala Druga srpska armija. Timočka divizija prvog poziva je nastupala od Avale, a Šumadijska divizija prvog poziva preko Resnika i Rakovičke šume. Šumadinci su „podilazeći“ Banjičkom visu i Dedinju omogućili Timočanima da pred mrak zauzmu vrlo važne torlačke položaje.

Stepa Stepanović

Borbe za Torlak, Kumodraž i Ljubin grob su imale izuzetan značaj i simboliku srpskog stradanja u Prvom svetskom ratu. Kumodraž je rodno mesto vojvode Stepe Stepanovića, i njegovo „posedovanje“ je imalo posebnu psihološku težinu za obe zaraćene strane. Srbi su ga oslobodili maltene u jednom dahu. A na Torlaku su se tukli Srbi – protiv Srba, Srbi sa jedne i Srbi sa druge strane – Drine. Srpski usud u prošlom veku – brat na brata, svoj na svojega. Timočka divizija prvog poziva protiv Jelačićeve regimente.

Tog 14. decembra su se jedinice Odbrane Beograda, po zauzeću Avale, prebacile na put Grocka – Beograd i napadale tada najorganizovaniju austrougarsku jedinicu, 29. diviziju. Pošto je austrougarski Kombinovani korpus uspeo da se prebaci tokom noći između 14. i 15. decembra pontonskim mostom preko Save i delom preko Dunava, time su okončana dejstva jedinica Odbrane Beograda u završnoj fazi rudničke kontraofanzive srpskih armija. Tom prilikom je zarobljeno preko 400 austrougarskih oficira i oko 3.000 podoficira i vojnika. Odbrana Beograda je izgubila 40 oficira i 4.349 podoficira i vojnika.

Glavne snage 5. armije se u potpunom rasulu i panici ipak prebacuju tokom noći preko tri neoštećena mosta na Savi. U tim trenucima srpska Vrhovna komanda odlučuje, kako bi se izbegli nepotrebni gubici i dalja rušenja Beograda, da srpske jedinice ne ulaze u grad. Ova odluka da srpska artiljerija u noćnim uslovima ne razara grad je direktno uticala na to da se više od polovine ljudstva 5. armije spasi. Drugi razlog zbog koga je komandant te armije uspeo da od 51.000 svojih ljudi teškom mukom izvuče blizu 32.000 u trenutku njenog potpunog kolapsa je to što srpska artiljerija nije imala pancirna zrna pa su austrougarski monitori slobodno prilazili obalama i dejstvovali snažnom vatrom.

Kada su jedinice elitne srpske Konjičke divizije 15. decembra, nastupajući od Slavije ka Kalemegdanu, prišle mostovima na Savi, neprijatelj ih je tačno u 10.45 časova sve digao u vazduh, ne obazirući se što su preko njih još prelazili njihovi zaštitni delovi. Ljudi, konji i vozila su leteli na sve strane u nabujalu i mutnu Savu sa sva tri mosta.

Ratni dopisnik američke agencije „Junajted pres“, koji se nalazio u Poćorekovom štabu je između ostalog zapisao i sledeće: „Put kojim su se Austrijanci povlačili iz Srbije, predstavlja stazu strahota. To je staza obeležena telima mrtvih i umirućih ljudi...koji su potpuno poludeli usled pretrpljenih patnji.“

Nešto pre nego što je neprijatelj srušio sva tri savska mosta, u Beograd je ušao stari kralj Petar Prvi sa svoja dva sina.

Beograd je prvi put oslobođen u Prvom svetskom ratu 15. decembra 1914. godine.

Time je pobedonosno završena čuvena Kolubarska bitka. „Ta najslavnija pobeda srpskih snaga u Prvom (Velikom) svetskom ratu ostvarena je u poslednjem trenutku, zahvaljujući besprimernom požrtvovanju, izdržljivosti i nenadmašnoj manevarskoj sposobnosti srpskih jedinica, koje su očajničkim naporima branile svoju čast, ponos, dostojanstvo, naciju, veru i pradedovska ognjišta.“(Krsman Milošević, istoričar i general JNA u penziji).

Iza ove epopeje s početka Prvog svetskog rata, na pragu stvaranja prve zajedničke države svih Južnih Slovena, ostao je upravo u borbama za oslobođenje Beograda 1914. gorak ukus spoznaje međuslovenskog, a pre svega srpsko-srpskog i srpsko-hrvatskog bratoubilaštva. Iako je ovo i velika i važna tema iz tog doba, koja će dominantno obeležiti sledećih sto godina na jugoslovenskim prostorima, pomenućemo samo neke činjenice.

Budući da su bili najbrojniji deo stanovništva žuto-crne imperije, Sloveni su činili i veći deo austrougarske vojske. Zbog izuzetnog raspoloženja prema Srbiji i ideji ujedinjenja svih Južnih Slovena u jednu državu posle sjajnih pobeda u balkanskim ratovima, u Srbiji je vladalo uverenje da Sloveni u austrougarskoj vojsci neće ljuto ratovati sa Srbima kao Nemci i Mađari.

Međutim, za razliku od Čeha iz Osmog (praškog) korpusa austrougarske vojske, koji su se ili slabo borili protiv Srba ili su se predavali, Hrvati pogotovo, Slovenci takođe, ali i Srbi koji su živeli u Carevini – nisu.

Slovenima u austrougarskoj vojsci nije bilo lako. Surovo su kažnjavani za svaku sitnicu, Srbi pogotovo. U pohodu na Srbiju 1914. Srbi su uvek bili u prvim redovima, a iza njih Hrvati i Mađari. Svako od njih ko bi oklevao da puca na svoju braću, ili bi pucao u vis bio bi ubijen otpozadi, sleđa.

Van toga, u situacijama zarobljavanja većeg broja austrougarskih vojnika, ipak su se retko javljali kao dobrovoljci za prelaz u srpsku vojsku. Po završetku Kolubarske bitke i oslobođenju Beograda, u srpskom zarobljeništvu je bilo 600 oficira i 43.317 podoficira i vojnika. Od 20.000 Slovena, bilo je više od 10.000 Hrvata. U srpske dobrovoljce se prijavilo svega 450 Srba i samo 22 Hrvata.

S druge strane, prema nekim podacima, do kraja Prvog svetskog rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini je bilo mobilisano najmanje 500.000 vojnika.

Najelitnije jedinice austrougarske vojske u ratu sa Srbijom su bile one koje su činili Hrvati, Slovenci, Ličani i Dalmatinci, koji su krenuli na Srbiju nahuškani neverovatnom mržnjom svojih prodatih političara, ulizičkih novinara i katoličke kurije. Jelačićeva regimenta (puk),u kojoj je bilo dosta Srba, trinaesti zagrebački korpus kao „najhrvatskija“ vojna jedinica (koja je počinila stravične zločine u Mačvi), četrdeset druga domobranska tzv.“vražja“ divizija (u kojoj su protiv Srba ratovali i Tito, i Vlatko Maček, ali i Srbin Svetozar Pribićević, i to kao dobrovoljac!) čiji je deo bila i „srpska“ 79. lička pešadijska pukovnija, kao i Druga bosansko-hercegovačka regimenta, su se žestoko borile protiv srpske vojske bilo gde do kraja rata – a vojnici se retko predavali. Ali zato su „uredno“ pljačkali Srbiju i činili neviđena zlodela nad nedužnim stanovništvom, od Mačve do Beograda, sve do 1918.

I bili za to - bogato nagrađivani. Ukupno, za sve četiri godine ratovanja, oficirima i vojnicima bosanskohercegovačkih pukova je bilo dodeljeno 33.318 zlatnih, srebrnih i bronzanih medalja za hrabrost. Od ukupno podeljenih 106 zlatnih medalja muslimani su dobili 63, Hrvati 38, i - nekoliko Srba. Od jedinica, 2. bosanskohercegovački puk je dobio čak – 42, kao apsolutni rekorder u čitavoj austrougarskoj vojsci.

Ali, uz medalje i plen od besomučnog pljačkanja, u Srbiji ih je čekala i treća nagrada – smrt. Tako je Jelačićevu regimentu prvo razbio čuveni Gvozdeni puk na Gučevu, a onda je zbrisana sa lica zemlje na Torlaku, prilikom oslobođenja Beograda. Hrvati, Slovenci i ubogi Ličani su se ropskom mržnjom u niskosti podaničkih duša borili protiv Srba skoro do poslednjeg čoveka.

DRUGO OSLOBOĐENjE BEOGRADA 1918.

„Druga beogradska operacija“, bitka za konačno oslobođenje Beograda, samim tim i čitave Srbije, počela je, praktično, probojem Solunskog fronta. Posle artiljerijske pripreme koja je počela 14. septembra 1918. u 8 časova na celom frontu, Prva i Druga srpska armija, ojačane sa dve francuske divizije, savladale su grčevit bugarski otpor, probile front, a od 20. Septembra preduzele snažno gonjenje ka Vardaru.

Proboj fronta je naterao bugarsko-nemačke snage da se hitno povlače. Druga armija je već 25. septembra zauzela Štip, zatim Kočane i Ovče Polje. Prva armija je oslobodila Veles. Oslobođeno je i Skoplje. Posle 15 dana ratovanja, Bugarska je kapitulirala 29. septembra. Prvog oktobra je oslobođen Niš.

Neuspeh na Makedonskom frontu je označio početak kraja. Razbijene neprijateljeve jedinice su se povlačile i sa Albanskog fronta preko Crne Gore i Bosne u pravcu Mađarske i Austrije. Preko Beograda se povlačila nemačka vojska, koju je energično gonila Prva armija.

Dok se tokom septembra meseca glavnina okupacionih snaga, videći kraj rata, povlačila iz Srbije, u okupiranom Beogradu je trajala bestidna pljačka, koja je pripremana još s proleća 1918. sistematskim popisivanjem pokretnih dobara, koja će se iznositi „po redu“ iz Srbije prilikom povlačenja austrougarske vojske. Velikim lopovima krađe ni u porazu i rasulu nije bilo dosta. Još u vreme završetka priprema za proboj Solunskog fronta, u najvećoj tajnosti je neprijatelj završio popis „pokretnog blaga“. Da bi pljačkanje teklo neometano, sakupljeno je 250 talaca pod pretnjom da će svi biti pobijeni ako bi građanstvo sprečavalo „hrabre“ austrougarske vojnike u pljačkanju Beograda.

A kralo se i otimalo, i neorganizovano i organizovano – sve odreda. Vojnici su klali živinu, odnosili burad, korita, razbijali i lomili prozore i ono što nisu mogli da ponesu. Organizovano, kamionima, automobilima ali i volujskim kolima se, eto sticajem okolnosti, baš u Vukovar prenelo, da čovek ne poveruje šta sve. „Jedanaest vagona eksplozivnog materijala, 113 vagona provijanta, 50 vagona šina, 1.125 vagona žitarica, 140 vagona soli, 22 vagona praznih buradi, 50 vagona raznih ruda, 56,5 vagona dasaka, 30 vagona monopolske robe, 133 vagona raznovrsnog nameštaja (klavira, lustera, ćilima i dr.), 122 vagona cementa, 20 vagona keramike, veliki deo električnog i vodovodnog uređaja Beograda koji se mogao poneti, 7 vagona bakra, mnogo vina i rakije...“ Ovo poslednje da se „proslavi pljačkanje“, šta li?

Ono što nisu opljačkali Austrijanci, dovršili su Nemci, pljačkajući tokom poslednjeg dana boravka na teritoriji Beograda sve radnje od Terazija do Slavije, prekinuvši struju i vodu, porušivši Železničku stanicu i most na Savi.

Kada su u peštanskom pristaništu zarobljeni bivši guverner Srbije fon Reme Berenfeldski i njegov načelnik štaba pukovnik Hugo Kerhnave, izjavili su da su po dobijanju naređenja za evakuaciju, u Južnu Mađarsku poslali „sve što se moglo prevesti lađom ili železnicom: 4.000 vagona žita, 10.000 vagona stoke za klanje, 10.000 komada rogate marve, 10.000 svinja, 4.000 ovaca, 15 vagona kukuruza, ogromne količine oružja i municije...“ (G.Škrivanić).

Petar Bojović

Od oslobođenja Niša 1. oktobra, srpska Prva armija će sledećih mesec dana energično goniti nemačku 11. armiju, definitivno nastupajući prema Beogradu. Vreme i tempo povlačenja Nemaca nisu određivali njihovi komandanti, već nestrpljivi oslobodioci. Komandant 11. armije, general Štojben, procenjujući da se uslovi za organizovanu odbranu Beograda pogoršavaju iz dana u dan, 26. oktobra donosi odluku da se njegova armija bez zastoja povuče iza Dunava, Save i Drine. Feldmaršal Keveš se složio sa tom odlukom jer je ostatak poražene vojske trebalo sačuvati za poslednju odbranu Monarhije.

Kada je okupator 28. oktobra otpočeo ubrzano povlačenje, čitava Prva armija se jednostavno „stuštila“ prema Beogradu. Tog dana su armijske prethodnice ušle u Veliko Orašje, Palanku, Topolu i Gornji Milanovac. Noću je Konjička divizija ušla u Požarevac, a 29. oktobra izbila na ušće Morave u Dunav. Time se Prva armija ubrzo našla pred isturenim položajima neprijatelja ispred Beograda, na liniji Umčari – Kosmaj.

Posle nezadrživog naleta elitnih srpskih divizija Dunavske, Moravske i Drinske, 1. novembra ujutru, na ulicama Beograda su se pojavile prve komite, a oko 10.30 u grad je prodro konjički eskadron Dunavske divizije i izbio na Kalemegdan. Već oko 13 časova poslednji nemački delovi su napustili Beograd, rušeći za sobom železnički i pontonske mostove.

Komandant armije, vojvoda Petar Bojović je stigao odmah iza čelnog odreda. Oko 15 časova Moravska i Dunavska divizija su se nalazile na liniji Veliki Vračar – Banjica – Topčidersko i Banovo brdo. Beograd je bio oslobođen.

Glavni grad Srbije je bio prva i jedna od najvećih urbanih žrtava u Prvom svetskom ratu. Konačno se desilo ujedinjenje i stvaranje države Južnih Slovena, i Beograd je postao prestonica Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Predsednik Francuske Republike je dve godine posle oslobođenja, 21. decembra 1920. odlikovao Beograd za hrabro držanje u ratu „Krstom viteza legije časti“.

Trećeg novembra je čitava Srbija bila oslobođena, uz strahovite gubitke. Mala, ali ponosna Kraljevina je izgubila 1.244.000 ljudi (842.000 civila i 402.000 vojnika), što znači 43% svojih građana, uz materijalnu štetu od oko šsst milijardi zlatnih franaka. Ovakav demografski kolaps se desio samo jednom u srednjem veku u nemačkim i zapadnim slovenskim pokrajinama tokom Tridesetogodišnjeg rata od 1618. do 1648.

Glavni grad Srbije je bio prva i jedna od najvećih urbanih žrtava u Prvom svetskom ratu. Ujedinjenjem i stvaranjem države Južnih slovena Beograd je postao prestonica Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Predsednik Francuske Republike je dve godine posle oslobođenja, 21. decembra 1920. odlikovao Beograd za hrabro držanje u ratu „Krstom viteza legije časti“.

Prvi rat u istoriji koji će dobiti globalni karakter, Prvi svetski rat, počeo je na beogradskim ulicama. Na njegovom kraju, i Beograd i svet su izgledali bitno drugačije. Čitava područja širom sveta su bila potpuno uništena. Preko 30 država je učestvovalo, širom planete, u ovom ratu sa više od 70 miliona ljudi pod oružjem, i više od 15 miliona ubijenih, 20 miliona ranjenih i oko 10 miliona umrlih od bolesti i gladi.

Beograd je mučno i teško dočekao slobodu, i imao pred sobom za novi život bez razaranja, samo dvadesetak godina.

TREĆE OSLOBOĐENjE BEOGRADA 1944.

U Evropi je novi, još veći globalni rat od prethodnog, već besneo skoro dve godine, kad je na red došla i Kraljevina Jugoslavija. Beograd i beograđani nisu mirovali s proleća 1941. Dvadeset sedmomartovske demonstracije protiv potpisivanja pakta o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, savezu fašističkih sila, su što spontano, što organizovano, na skveru pred Vukovim spomenikom okupile oko 100.000 manifestanata. Kada je ogromna masa naroda krenula današnjom Ulicom 27. marta, taj broj se brzo udvostručio. Izgledalo je kao da je cela prestonica na nogama. Tako veličanstven i masovan skup nije viđen do tada u Beogradu koji je imao oko 340.000 stanovnika.

Beograd je u noći između 26. i 27. marta bio poprište vojnog državnog udara, zbog potpisivanja sramnog pakta, što je narod sa oduševljenjem prihvatio. Pored dela oficirskog kadra, protiv pristupanja Trojnom paktu su otvoreno istupili Srpska pravoslavna crkva kao i Komunistička partija Jugoslavije, koja je na ovim demonstracijama izašla iz „ilegale“, jer su među brojnim govornicima koji su se obraćali narodu bili i članovi KPJ.

U želji da se grad nekako sačuva od mogućeg ali i očekivanog nemačkog napada, Beograd je proglašen „otvorenim gradom“, što ga nije spasilo brutalnog šestoaprilskog bombardovanja 1941. Sledeće tri i po godine Beograd je živeo, kako je znao i umeo, pod nacističkom čizmom. U okupiranoj Evropi, Beograd je bio jedini glavni grad koji je imao ne jedan, već dva koncentraciona logora – Staro sajmište i Banjički logor. Smrt je bila svakodnevni prvi komšija.

Sanjajući slobodu, Beograđani su, kao i prethodna dva puta kada je grad oslobađan – čekali jesen. I dočekali je 1944.

Nemci su na svim frontovima bili u defanzivi. Kraj Trećeg Rajha je bio tako očigledan. U svrhu odbrane nacističke Nemačke počelo je izvlačenje grupa armija „E“ iz Grčke. Da bi obezbedilo transport svojih snaga sa juga, nemačko komandovanje je formiralo borbenu grupu „Felber“, koja je imala zadatak da „brani Srbiju“ do pristizanja tih snaga, nakon čega bi se organizovao skraćeni front na liniji: Dunav – Velika Morava – Zapadna Morava. Zbog takvog plana, poseban značaj je imao širi mostobran južno od Dunava i Save, sa Beogradom kao operativno-strategijskim čvorom. Njegovim padom, bitno bi se umanjile strategijske mogućnosti nemačke Vrhovne komande, a vrata prema Panonskoj niziji bi bila otvorena.

Procenjujući veliki političko-strategijski značaj Srbije, a posebno Beograda, Vrhovni štab Narodno-oslobodilačke Vojske Jugoslavije je blagovremeno usmerio svoje glavne snage prema tom prostoru. Jedinice NOVJ su u leto 1944. vodile teške borbe sa nemačkim i kvislinškim snagama, stvorivši pri tome veliku slobodnu teritoriju u zapadnoj Srbiji, Šumadiji, Toplici i istočnoj Srbiji, odakle je nastupala Crvena armija.

Neposredno pre početka operacije za oslobođenje Beograda, naredbom maršala Tita, snage NOVJ su 15. septembra 1944. godine bile grupisane u dve armijske grupe. Prva armijska grupa (komandant general Peko Dapčević), imala je u svom sastavu Prvi proleterski korpus i Dvanaesti korpus NOVJ i bila je usmerena na dejstvo prema Beogradu. Drugu armijsku grupu (komandant general Koča Popović), su činili Trinaesti i Četrnaesti korpus NOVJ i imala je zadatak da južno od Niša zatvara moravski pravac onemogućavajući probijanje neprijatelja prema severu, da prihvati sovjetske trupe iz Bugarske i Rumunije, i onda sadejstvujući sa njima nastupa prema centralnoj Srbiji i Beogradu.

Uspešnim dejstvom i Prve i Druge armijske grupe NOVJ u zapadnoj, južnoj i istočnoj Srbiji i izbijanjem jedinica Trećeg i delova Drugog ukrajinskog fronta Crvene armije na jugoslovensko-rumunsku i jugoslovensko-bugarsku granicu, nemačke snage na Balkanu, oko 350.000 vojnika, su se našle u izuzetno teškom položaju.

Prema sovjetskim podacima, jedinice Trećeg ukrajinskog fronta, pre svega Četrdeset šesta, Pedeset sedma i Sedamnaesta vazduhoplovna armija sa Dunavskom ratnom flotilom su imale 2.200 topova i minobacača, 149 čuvenih kaćuša, 358 tenkova i samohodnih artiljerijskih oruđa, 1.292 aviona i oko 80 brodova (uglavnom monitora).

Maršal Tito je 21. septembra otputovao u Moskvu gde je postigao sporazum o zajedničkim dejstvima NOVJ i Crvene armije, pa su tako počele operacije za konačno oslobođenje Srbije. Prva armijska grupa NOVJ je početkom oktobra nastupala iz zapadne Srbije i Šumadije ka Beogradu i izbila na liniju Topola – Mladenovac – Obrenovac. Za to vreme su jedinice Trećeg ukrajinskog fronta, prodorom iz Bugarske, sa jedinicama Drugog ukrajinskog fronta iz Rumunije, izbile na liniju Dunav – Štubik – Bor – Zaječar kao i na Tisu.

U Aranđelovcu Štab Prve armijske grupe 6. oktobra prima naređenje od maršala Tita da ta „armijska grupa, zajedno sa trupama Crvene armije, učestvuje u napadu na Beograd“, sa željom vrhovnog komandanta da u Beograd prvo uđu jedinice NOVJ, s čime su se Sovjeti složili.

Borbe za neposredno oslobođenje Beograda su počele 28. septembra. Tog dana su jedinice Crvene armije ušle na jugoslovensku teritoriju. U ofanzivi do 10. oktobra, one su zajedno sa jedinicama Četrnaestog korpusa NOVJ napredovale oko 130 km ka jugoslovenskoj prestonici, oslobađajući 6. oktobra Pančevo. Beograd je bio sve bliži.

 Istovremeno, iz zapadne Srbije su prema Beogradu nastupale jedinice Prve armijske grupe NOVJ. U bitku za oslobođenje Beograda je bilo uključeno devet divizija NOVJ: pet iz Prvog proleterskog korpusa i četiri iz Dvanaestog korpusa NOVJ. Na prostoru Velike Plane su 10. Oktobra jedinice Prvog proleterskog korpusa prvi put došle u borbeni dodir sa trupama Crvene armije i tu uspostavile sadejstvo.

Izbijanjem divizija Prve armijske grupe NOVJ južne i jugozapadne strane ka Beogradu kao i prelaskom divizija Pedeset sedme armije i Četvrtog motomehanizovanog korpusa Crvene armije preko Velike Plane i spajanjem tih vojnih grupacija u zahvatu komunikacije Kragujevac – Mladenovac – Beograd, stvoreni su uslovi za izvođenje Beogradske operacije. Time su nemačke snage bile presečene na dva dela.

Snagama koje su ostale severno od Petrovca, Mladenovca i Obrenovca komandovao je Štab armijske grupe „Felber“. Ta armijska grupa je imala dve korpusne grupe: „Stettner“ istočno od Velike Morave i „Schneckenburger“, koja je branila širi reon Beograda. U njenom sastavu je bilo oko 30.000 ljudi u 40 do 50 bataljona pešadije, četiri tenkovska bataljona, 12 do 16 diviziona zemaljske artiljerije sa oko 200 oruđa i 5 diviziona protivavionske artiljerije.

Zbog ogromnog značaja koji su pridavali Beogradu, Nemci su blagovremeno utvrdili veći broj odbrambenih pojaseva u okolini i u samom gradu. Spoljni odbrambeni pojas se oslanjao na Obrenovac, Moštanicu, Rušanj, Ritopek i Avalu. Prema izričitoj naredbi taj mostobran „...se morao uporno braniti...“ do dolaska korpusne grupe „Stettner“ i snaga grupe armija „E“ sa prostora Kraljeva i Kragujevca.

Odbrambeni pojas na prilazima gradu se protezao na kružnoj liniji od Save do Dunava oslanjajući se na uporišta – Čukaricu, Banovo Brdo, Košutnjak, Dedinje, Banjički vis, Konjarnik, Veliki Vračar, sa streljačkim rovovima tzv. punog profila. U gradu su izgrađeni mnogobrojni laki i teški bunkeri sa postavljenim topovima. Neke zgrade su uređene za odbranu a mnoge su minirane. Grad je bio podeljen na sledeće „čvorove odbrane“ – Kalemegdan, Terazije, rejon Savskog mosta, Glavna železnička stanica, zgrade ministarstava, Stari dvor, hotel „Moskva“, bioskop „Beograd“, palata „Albanija“, Narodna skupština, Pošta, Bajlonijeva pijaca, Prva muška gimnazija, Veliki Vračar i Čukarica. Tokom borbi se pokazalo da su to bila poslednja uporišta nemačke odbrane.

Beogradska operacija je izvedena u tri etape.

Prva etapa (11–14. oktobar) obuhvata borbe za spoljnu odbranu Beograda. Posle upornih borbi u toku 11. i 12. oktobra oslobođeni su Topola i Mladenovac na desnom krilu Prve armijske grupe NOVJ, zajedničkim dejstvom Prve, Pete i Sedamnaeste divizije Prvog proleterskog korpusa NOVJ i jedinica Četvrtog motomehanizovanog korpusa Crvene armije. Tokom 12. oktobra, Peta divizija je produžila prodor pravcem Vrčin – Leštane – Mali mokri Lug, a njena Prva brigada prema Smederevu gde je uspostavljena veza sa Petnaestom mehanizovanom brigadom Crvene armije.

Na levom krilu Prve armijske grupe NOVJ, divizije Dvanaestog korpusa zauzimaju 11. oktobra Bukovik i Jasenak i blokiraju Obrenovac sa Trideset šestom divizijom. Tri divizije produžavaju nastupanje prema Beogradu i uz oštre borbe, uprkos jakoj artiljerijskoj vatri sa Ade Ciganlije i Banovog Brda 14. oktobra izbijaju pred Čukaricu (Šesnaesta divizija) i Žarkovo (Jedanaesta i Dvadeset osma divizija).

Glavnina Prve proleterske divizije NOVJ i Četvrtog motomehanizovanog korpusa Crvene armije je nastavila napredovanje komunikacijom Mladenovac – Beograd dok je Šesta divizija NOVJ podirala pravcem Ripanj – Rušanj – Resnik. Kod Ralje i na Avali su Nemci pokušali da pruže snažniji otpor ali su ih jedinice Prve proleterske divizije sa delovima Dvadeset Prve i Dvadeset treće divizije NOVJ kao i jedinice Trideset šeste tenkovske i Četrnaeste mehanizovane brigade Četvrtog korpusa Crvene armije, uz podršku artiljerije (oko 650 topova i minobacača), razbili predveče 13. i tokom noći između 13. i 14. oktobra zauzeli Avalu, poslednje uporište spoljne odbrane Beograda.

Na Avali je, u podnožju spomenika Neznanom junaku, boreći se fanatično sa svojim vojnicima, smrtno ranjen nemački general Vili Šnekenburger, komandant korpusne grupe.

Na drugoj strani, Prva brigada Pete divizije NOVJ i Petnaesta mehanizovana brigada Crvene armije su 13. oktobra zauzele veći deo Smedereva, ali su morale da se povuku posle kontanapada motorizovanog puka nemačke divizije „ Brandenburg“, koji je nastavio nastupanje ka Grockoj i Beogradu. Prva krajiška i Petnaesta mehanizovana brigada su nastavile bočna dejstva na nemački puk u nameri da zaustave njegov ulazak u Beograd.

Vladimir Ždanov i Peko Dapčević

Dok se to događalo, glavnina korpusne grupe „Stettner“ se povlačila prema Beogradu, vodeći „zaštitničke borbe“ protiv jedinica Četrnaestog korpusa NOVJ i Sedamdeset petog korpusa Crvene armije. Borbe za Požarevac su vođene 13. i 14. oktobra, a znatno usporeno odstupanje Nemaca prema Smederevu je usledilo tek 15. oktobra.

Tokom prve etape Beogradske operacije, jedinice Prve armijske grupe NOVJ i Crvene armije su razbile spoljnu odbranu Beograda brzim nastupanjem i smelim napadima i zauzeli skoro sve prilaze gradu pre dolaska korpusne grupe „Stettner“ od Požarevca, čime su presudno uticale na dalji tok operacije. Usiljenim marševima, bez motorizacije, savlađujući očajnički snažan otpor utvrđenog neprijatelja, izbile su na „kapije“ Beograda.

Druga etapa (14–18. oktobar) obuhvata borbe za sam grad koje su trajale četiri dana. Ovu, po značaju izuzetno važnu, veoma tešku i složenu etapu je karakterisala upotreba velikog broja raznorodnih jedinica NOVJ i Crvene armije, i “isprepletanost“ pravaca njihovih dejstava na perifernim i centralnim delovima grada, na relativno malom bojišnom prostoru, a pogotovo specifičnosti borbe u naseljenom mestu u obliku urbanog ratovanja, što se ranije na ovim prostorima nije dešavalo.

General Peko Dapčević je 14. oktobra izdao dobro zapamćenu zapovest: „Posle spajanja sa sovjetskim trupama i čišćenja neprijateljskih uporišta od Topole do Beograda, naše jedinice se nalaze zajedno sa sovjetskim motomehanizovanim korpusom na prilazima glavnom gradu naše Otadžbine. Naš korpus i jedinice Dvanaestog korpusa, dobile su zadatak da zajedno sa motomehanizovanim jedinicama korpusa Crvene armije, likvidiraju nemačke okupatorske trupe i njihove pomagače u Beogradu...“. Po podne tog istog dana je izvršen neposredni napad na Beograd, nejednovremeno, već po vremenu pristizanja pojedinih divizija.

Zajednički operativni plan za oslobođenje grada su usvojili u Jajincima komandant Prve armijske grupe NOVJ, general Peko Dapčević i komandant snaga Crvene armije u Beogradskoj operaciji, general Vladimir Ždanov. Zamisao je bila da se „rasecajućim udarima“ glavnih snaga sa fronta, probije unutrašnja linija nemačke odbrane, brzim prodorom izbije na Savu kod Čukarice, železničkog mosta i i kroz centar na Kalemegdan, zauzme „iz pokreta“ most na Savi, razdvoje nemačke snage po delovima, a onda „blokiraju i unište“ odvojene grupe.

Napad je izveden u četiri udarne kolone, kako bi se što lakše razdvojile nemačke snage u gradu i na minimum svelo rušenje ulica i pojedinih objekata. Peta divizija je, shodno tome, nastupala pravcem Bulevar Kralja Aleksandra – Kraljice Marije – Cara Dušana; Prva proleterska divizija pravcem Banjica – Dedinje – Ljutice Bogdana – Autokomanda – Krunska – Dečanska – Kalemegdan; Šesta proleterska divizija pravcem Topčider – Kralja Milana – Kneza Mihaila – Gornji grad; Dvanaesti korpus (Jedanaesta, Šesnaesta i Dvadeset osma divizija) pravcem Banovo Brdo – desna obala Save – Glavna železnička stanica – Savsko pristanište; Trideset šesta divizija je tog dana oslobodila Obrenovac i zadržana je u tom rejonu; Dvadest prva divizija je ostavljena u rejonu Beli potok – Zuce – Leštane za obezbeđenje pravca od Smedereva i kao rezerva.

Na svim pravcima i sektorima su se razvile teške borbe. Jugoslovenski i sovjetski borci su hrabro kidisali na nemačke vojnike koji su se vrlo uporno i znalački branili. Streljački strojevi elitne Prve proleterske divizije, kao i uvek uz gromoglasni poklič „Uraaa“, i uz sovjetske tenkove i mehanizaciju zauzimaju Banjički vis i Dedinje. Na površinu od samo četiri kvadratna kilometra sručila se „gvozdena kiša“ projektila iz 300 topova i 24 kaćuše. Nemci su i pored ovog artiljerijskog pakla pružali očajnički otpor u dobro izgrađenim i „načičkanim“ bunkerima, rovovima i tranšejama, uz tenkove, pa su njihove linije osvajane četvoročasovnim jurišima do kasno po podne, posle prethodnog dejstva topova, minobacača i plamenobacača.

Oslobodioci na Bulevaru

Skoro bez predaha, Prva proleterska divizija je uz sovjetske tenkove otpočela borbe za utvrđenu Autokomandu tokom noći 14. i 15. oktobra. Za to vreme je Trinaesta mehanizovana brigada krenula ka Hipodromu, a Četrnaesta preko „Mostara“ ka Vračaru

Posle višečasovne borbe Šesta lička divizija zauzima Topčidersko brdo i Železničku stanicu „Topčider“. Nalazeći se pod snažnim pritiskom, Nemci se povlače na Senjak i Čukaricu gde ih dočekuju brigade Dvanaestog korpusa NOVJ posle prethodnog zauzimanja Makiša.

Padom Autokomande je omogućen direktan prodor ka Trgu Dimitrija Tucovića gde je ujutro 15. oktobra izbila Osma crnogorska brigada, a onda Krunskom ulicom nastavila ka Terazijama, koje su osvojene u poznim večernjim satima posle krvavih uličnih borbi, sa obostrano velikim gubicima.

Bez dovoljno informacija o prodoru oslobodilačkih snaga u grad, nemačko komandovanje usmerava glavninu svojih snaga koje su se povlačile iz Smedereva, prema „Cvetkovoj mehani“, da bi nekako uhvatilo „vezu“ sa „svojom odbranom“ Beograda. Nemci tu „naleću“ na Desetu i Četvrtu srpsku brigadu, jedinice Pete ličke divizije i delove Četrnaeste motostreljačke brigade Crvene armije. Deo krajišnika prodire uz žestoke borbe preko Velikog i Malog Mokrog Luga do Zvezdare, a deo brzo prodire Bulevarom Kralja Aleksandra uz sadejstvo sa crvenoarmejcima. Izbijajući na Vukov spomenik, tu razbijaju nemačku motorizovanu kolonu koja je pokušala proboj kroz centar grada prema Savi posle slamanja na Zvezdari.

Na levom krilu divizije Dvanaestog korpusa su vodile žestoke borbe za Žarkovo, Banovo brdo i Čukaricu gde su Nemci žilavo branili mostobran oko pontonskog mosta preko Ade Ciganlije, podržavani vatrom svoje artiljerije sa Bežanijske kose. Zbog toga su jedinice Dvanaestog korpusa prenele težište borbe na noćna dejstva. Tako je i Šesnaesta divizija noću 14. 15. oktobra prdrla na Čukaricu i potisnula Nemce u fabriku šećera, čukaričku tunel, osnovnu školu i crkvu, dok su delovi Jedanaeste i Dvadeset osme divizije sa crvenoarmejcima zauzeli Žarkovo. Dvadeset prva brigada Dvadeset osme divizije uz podršku sovjetski jedinica prodire do Trga branilaca Beograda, Sarajevske, Savske i Ulice kneza Miloša.

Tokom sledeće noći, između 15. i 16. oktobra Peta brigada iz Jedanaeste divizije zauzima Banovo brdo, a Prva i Druga brigada iz Šesnaeste divizije uz podršku crvenoarmejaca prodiru do Glavne železničke stanice.

U to vreme se iz Požarevca prema Beogradu izvlačila nesređena i razvučena korpusna grupa „Stettner“ koju su snažno potiskivale jedinice Četrnaestog korpusa NOVJ i Sedamdeset petog streljačkog korpusa Crvene armije. Kada su nemačke zaštitnice napuštale Požarevac 15.oktobra, njihove prethodnice su izbile na prilaze Beogradu. Na prostoru Malog Mokrog Luga njihov prednji odred je razbila Četvrta krajiška brigada iz Pete divizije NOVJ.

U pokušaju da se nekako probiju u Beograd, Nemci su sa 99. pukom 1. brdske divizije i 92. motorizovanom brigadom napali i odbili Petu brigadu Dvadeset prve divizije zauzimajući Lipovicu, tu bivaju zadržani, ali se ipak 2.500 vojnika prebacilo u grad. Ta nemačka borbena grupa se do ponoći 15/16. oktobra probila do Velikog Vračara, „Cvetkove mehane“ i Konjarnika. Ta „breša“ kod Malog Mokrog Luga je blagovremeno zatvorena brzim pregrupisavanjem naših i sovjetskih jedinica, čime je sprečen dalji prodor Nemaca u Beograd. Radi uništenja tih nemačkih snaga, iz uličnih borbi u gradu su izvučene tri brigade Prva armijske grupe, Četrnaesta mehanizovana i delovi Trideset šeste tenkovske brigade Crvene armije i upućene ka Velikom Vračaru i „Cvetkovoj mehani“, sa krajnjom idejom „okruženja i uništenja“ nemačke armijske grupe „Stettner“ u reonu Boleča. Tu gde se i probila ova nemačka borbena grupa, tu je i opkoljena, razbijena i većinom uništena 16. oktobra.

Kako snage korpusne grupe „Stettner“ nisu uspele da se probiju u Beograd, komandant grupe je odlučio 17. oktobra uveče da pregrupiše svoje snage i izvrši proboj između Avale i Vrčina ka Obrenovcu. Prema takvoj odluci je obrazovao borbene grupe „Vittmann“ (98. i 99. lovački puk) za proboj između Avale i Vrčina; „Hillebrandt“ ( 92. motorizovana brigada i 1. i 2. puk „Brandenburg“) za obezbeđenje desnog boka iz pravca Beograda i „Langrock“ (54. lovački i 116. izviđački bataljon, delovi 117. lovačke divizije) za obezbeđenje levog boka i pozadine od Grocke i Ritopeka.

Tokom noći 17/18. oktobra je grupa „Vittmann“ napala Jedanaestu diviziju i Prvu brigadu Pete divizije u selu Zuce. Ovo je bio samo sporadičan uspeh nemaca jer su svi prilazi Moštanici, Rušnju, Meljaku, Vrčinu, Ripnju, Kaluđerici, Pinosavi i Zaklopači bili zaposednuti i „zatvoreni“ od strane jedinica NOVJ i Crvene armije.

Dok se ovo događalo na širem području Beograda, u samom gradu su vođene teške i krvave borbe. Jurišne grupe Prve i Šeste proleterske i Dvadeset osme udarne divizije i jedinice Crvene armije su „čistile“ ulicu po ulicu, kuću po kuću, iz kojih su Nemci pružali očajnički otpor uprkos snažnom dejstvovanju tenkova, artiljerije i minobacača. U tim teškim borbama, Prva proleterska divizija je , uz podršku delova Trideset šeste tenkovske brigade Crvene armije zauzela do mraka 16. oktobra sve što joj se našlo na putu – Prvu mušku gimnaziju u Ulici Cara Dušana, kao i Električnu centralu, pa izbila do Narodnog pozorišta, da bi sutradan stigla i na „tako daleke“ Terazije, gde je zauzela Igumanovu palatu.

Prva proleterska divizija je 18. oktobra zauzela zgradu Narodnog pozorišta i izbila pre Kraljev Trg (danas Studentski trg). Istovremeno, Šesta proleterska i Dvadeset osma divizija su vodile teške i iscrpljujuće borbe za svaku zgradu ministarstava u Nemanjinoj, Kneza Miloša i Sarajevskoj ulici. Na Čukarici su crvenoarmejci odbacili iz okruženja Osnovne škole Nemce koji su uporno branili mostobran.

Isti dan, u reonu Boleča, Dvadeset prva divizija NOVJ je potpuno razbila borbenu grupu „Langrock“. U toj velikoj pobedi zaplenjeno je čak 200 topova, 80 tenkova, 1.500 motornih vozila, mnogo oružja i opreme, i zarobljeno preko 1.100 nemačkih vojnika.

I pored ovako teških gubitaka, Nemci se nisu predavali. Posle žestokih borbi koje su vođene tokom celog 18. oktobra, preko Zuca, kroz nastalu „brešu“ kod Šupljeg kamena, od blizu 20.000 ljudi, koliko je pred Beogradsku operaciju ova nemačka grupacija imala, iz obruča na Avali se izvuklo oko 3.000 do 4.000 vojnika. Poraz nacista je bio potpun.

U konačnom bilansu, tokom druge etape je zauzet veći deo grada i konačno slomljen pokušaj nemačke korpusne grupe „Stettner“ da se od Smedereva probije u Beograd i spoji sa svojim snagama. Time je, bez sumnje, odlučen ishod Beogradske operacije. Ovu etapu je karakterisalo i veoma brzo i umešno manevrisanje snagama Prve armijske grupe NOVJ i Crvene armije, čime su paralisani svi pokušaji Nemaca da se probiju u grad. Operativno i taktičko sadejstvo jedinica NOVJ i Crvene armije se odvijalo uspešno i potpuno. S druge strane, ispoljena sporost u izvlačenju korpusne grupe „Stettner“, uz neprimeren borbeni poredak u pokušajima prodora u grad, bitno su doprineli teškom porazu Nemaca.

U trećoj etapi (18–22. oktobar) nastavljeno je uništavanje opkoljenih nemačkih snaga na prostoru Avale i Vrčina. Zbog ogromnih gubitaka, Nemce je zahvatilo rasulo i masovno predavanje vojnika. Pojedine grupe su pokušavale da se probiju bilo kuda, pri čemu je u jednom takvom pokušaju poginuo i drugi nemački general, komandant korpusa Valter Štetner 18. oktobra. Do kraja 19. oktobra, čitava okružena grupacija je uništena, uz učešće i naoružanog stanovništva.

Beograđani su, nestrpljivo čekajući slobodu, masovno pružali podršku i pomoć jedinicama NOVJ i Crvene armije. Od ranije organizovane, aktivirale su se brojne oslobodilačke grupe naoružanih građana, od kojih su tri bile najmasovnije sa preko 2.000 boraca. Posebno se isticala grupa od oko 200 aktivista otpora sa Pašinog brda. Beograđani su pružali dragocene informacije oslobodiocima, zbrinjavali ranjenike, spašavali Beogradski vodovod, Glavnu telefonsku centralu, Radio Beograd, most na Savi – i pucali.

U centru grada je 19. oktobra Prva proleterska divizija, uz podršku tenkova i artiljerije Crvene armije, zauzela palatu „Albanija“, hotel „Moskva“ i Upravu grada, gde su Nemci pružali najjači otpor. U isto vreme, Šesta proleterska i delovi Dvadest osme divizije su zajedno sa crvenoarmejcima zauzeli rejon oko Minstarstva saobraćaja i hotel „Beograd“.

U gradu se vodila borba za svaku kuću, dvorište, ogradu. U mnogim kućama, pripremljenim za odbranu, vođene su borbe za svaki sprat, za svaku sobu. U situaciji kada su pojedine ulice često prelazile iz jednih u druge ruke, borci združenih snaga su pokazali veliko junaštvo ali i snalažljivost. Partizani su neustrašivo jurišali na nemačka utvrđenja i osvajali ih ne štedeći svoje živote, dok su specijalizovane jedinice crvenoarmejaca uklanjali mine koje su Nemci „posejali“ po čitavom gradu. Prema sovjetskim podacima, u gradu je uklonjeno 3.179 mina i 3.540 raznih vrsta eksploziva u težini preko 28 tona, a uklonjene su mine iz čak 845 objekata, uključujući 85 administrativnih zgrada. Nemci su očigledno bili rešili da ili odbrane Beograd po svaku cenu, ili da ga potpuno sruše.

Pod ogromnim pritiskom Nemci su se povlačili prema Kalemegdanu i starom Savskom mostu kod Glavne železničke stanice. Tokom noći 19/20. oktobra otpočeli su napuštanje Beograda, povlačenjem na levu obalu Save. Oko 2 časa, 20. oktobra, Prva divizija i Inženjerijska jurišna brigada su uz sovjetske tenkove zauzeli Donji i Gornji grad, a oko 6 časova i Kalemegdan. General Peko Dapčević je u svom izveštaju maršalu Titu javio : „Među srpskim topovima iz Prvog srpskog ustanka sada leže moderni nemački tenkovi i topovi“.

Poslednje borbe su vođene oko Glavne železničke stanice i mosta na Savi koji su opštim jurišom zauzeti uz podršku avijacije Devetog aviokorpusa Crvene armije. Do 19 časova su proterane poslednje nemačke snage sa Čukarice na levu obalu Save.

Time je Beograd bio oslobođen. Potpuno je očišćen od svih ostataka neprijateljevih jedinica posle borbi za Zemun u noći 21/22. oktobra, kada su Nemci ujutru, 22. oktobra oko 9 časova krenuli u povlačenje prema Rumi.

Na ovim prostorima, u borbama za Beograd 1944. godine, viđena je najveća koncentracija vojne sile (ljudstvo i oruđa) ikada. Izvršena je do tada najveća koncentracija snaga NOVJ na jednom operacijskom pravcu, koja je prvi put izvodila tako veliku operaciju u neposrednom sadejstvu sa jedinicama Crvene armije. Koristeći ranije stečena iskustva u borbama oko naseljenih mesta, jedinice Prve armijske grupe su se izvanredno snašle u izuzetno teškim uslovima borbi za Beograd. U desetodnevnim opštim, a u sedmodnevnim neprekidnim uličnim borbama, uspešno su koristile snažnu podršku tenkova, artiljerije i inžinjerijskih jedinica Crvene armije. Sa visokim borbenim moralom, vanrednom snalažljivošću i ispoljenom hrabrošću, osvajale su ulicu po ulicu, uprkos upornoj i odlučnoj odbrani Nemaca. Borci Crvene armije su koristeći ubitačnu ratnu tehniku opet nastojali da se grad maksimalno poštedi od rušenja.

Moskva je pozdravila zauzimanje Beograda sa 24 plotuna iz 324 topa.

Posle tri i po godine okupacije, Beograd je bio konačno oslobođen od nemačkih okupatora i njihovih pomagača. Prema zvaničnim podacima, u borbama za grad nemačka vojska je imala velike gubitke. Poginulo je 16.800 Nemaca, a skoro 10.000 vojnika i oficira je zarobljeno uz gubitak velike količine oružja, municije i vozila.

Jedinice NOVJ su izgubile 2.994 boraca i starešina,a Crvene armije 960 boraca i oficira.

Te 1944. godine Ličani su podneli ne male žrtve u borbama za oslobođenje Beograda, učestvujući u desetak vojnih jedinica NOVJ, imajući poseban motiv da tako osvetlaju obraz svojim očevima i dedovima, koji su samo trideset godina ranije sramno ratovali protiv svoje braće za isti grad a na račun tuđina.

Oslobođenjem Beograda i potpunim razbijanjem nemačkih vojnih snaga, poznatih kao grupa „F“, definitivno je propao nemački plan konsolidacije fronta u Srbiji. Sem Nemaca, iz Beograda su isterani svi kvislinzi koji su tesno sarađivali sa okupatorom. Bio je to definitivan kraj Nedićeve vlade i ljotićevaca. Sa vojničke i političke scene, nestale su i četničke formacije.

Izvlačenje nemačke grupe armija „E“ iz Grčke je oslobođenjem Beograda i stvaranjem nove velike slobodne teritorije u Srbiji onemogućeno. Ona je „nabačena“ na zaobilazni i teško prohodni pravac preko Bosne, što je bilo od izuzetnog značaja za nastavak daljih operacija u Jugoslaviji kao i za južno krilo opšteg fronta Crvene armije prema Nemačkoj. Pobeda u Beogradskoj operaciji je izazvala nov borbeni polet za konačno oslobođenje zemlje koje se desilo sedam meseci kasnije, poslednje u Evropi, šest dana posle kapitulacije Nemačke, 15. maja 1945. godine.

Posle rata, Vlada Demokratske Federativne Jugoslavije je odlikovala ordenima i medaljama 2.000 sovjetskih vojnika i oficira. Zvanje narodnog heroja Jugoslavije je dobilo 13 sovjetskih vojnika. Ukazom Prezidijuma Vrhovnog saveta SSSR 19. juna 1945. godine je ustanovljena medalja „Za oslobođenje Beograda“ kojom su odlikovani svi učesnici te operacije. Veliki broj vojnika Trećeg ukrajinskog fronta i 300 vojnika NOVJ su odlikovani raznim sovjetskim ordenima i medaljama. Najviša odlikovanja SSSR-a je dobilo i 46 generala i oficira NOVJ, a maršal Tito je odlikovan Ordenom Suvorova prvog reda.

Iza medalja su ostale – strašne žrtve. Gledano u celini, Beograd je tokom NOR-a pretrpeo ogromne ljudske i materiojalne gubitke. Procenjuje se da je u Beogradu i Zemunu u toku rata izgubilo život između 90.000 i 100.000 ljudi. Beograd je ostao, dobrim delom, bez svoje mladosti, jer je najveći broj stradalih imao između 18 i 30 godina.

Jeseni u Beogradu su posebno lepe i šarolike, a najlepše kada sa njom u grad stigne i – sloboda. Beograd bi stoga možda trebao da slavi Dane oslobođenja Beograda u prošlom veku, 20. oktobar, 1. novembar i 15. decembar, a ne jedan datum.

LITERATURA:

1. Beogradska operacija 1944, VII, 1964.

2. Beograd u ratu i revoluciji 1941–1944, Beograd, 1971.

3. Vojna enciklopedija, I, Beograd, 1970.

4. Enciklopedija Jugoslavije, I, Zagreb, 1955.

5. Istorija naroda Jugoslavije, 1 i 2, Beograd, 1960.

6. Istorija srpskog naroda, Beograd, 1994.

7. Milošević K., Odbrane Beograda kroz vekove, Beograd, 2012.

8. Mitrović A., Srbija u Prvom svetskom ratu, Beograd, 1984.

9. Petranović B., Srbija u Drugom svetskom ratu, Beograd, 1992.

10. Ćorović B., Istorija Srba, Beograd, 2005.