Prvi vek Trijanonskog ugovora i senka „velike Ugarske“

Nedavno je Rumunija proglasila 4. jun, dan potpisivanja Trijanonskog ugovora o miru sa Ugarskom (1920) za nacionalni praznik a povodom prisajedinjenja Transilvanije Rumuniji. U Slovačkoj su još ranije postavljane spomen ploče u slavu „Trijanona“. Suprotno, mađarski parlament je tu svoju „najveću katastrofu“ još pre decenije (2010) proglasio Danom nacionalnog jedinstva. To je uplašilo lidere nekih susednih zemalja (Češke i Slovačke, pre svih) da se time jednostrano raskida Trijanonski ugovor. Iako je tim ugovorom utvrđena i naša severna granica, Srbija nije reagovala.  

Na stogodišnjicu Trijanonskog ugovora valja se prisetiti bar nekih njegovih odredbi i posledica. Kao poražena u Prvom svetskom ratu, Mađarska je ostala bez više od 70 posto teritorije na kojoj je živelo skoro 3,5 miliona Mađara. Uticaj takvog gubitka na kulturu i nacionalnu svest sami Mađari su smatrali „malignom nacionalnom bolešću“, „trijanonskim sindromom“, od kojeg „nikada neće povratiti snagu“ jer su im „opustošena srca i pamet“ (G. I. Szekfű, S. B. Várdy).

S druge strane, svih sedam susednih država Mađarske (plus Češka i Poljska) steklo je teritorijalne i druge koristi tim ugovorom, uglavnom kao sukcesori prvobitnih potpisnika. Potvrđena je velika Rumunija sa Transilvanijom (Erdeljom), današnju Slovačku činile su mađarske županije (gornja Ugarska), kao i našu Vojvodinu, Hrvatsku od Slavonije do Kvarnera, slovenačko Prekomurje i dr. Toliki gubici stvarali su želju desnih mađarskih vlada za revanšizmom koji je i pokušan tokom Drugog svetskog rata. Tada je povraćen deo negdašnjih teritorija a na istoku su stečene neke nove. Iako je time praktično pogazila Trijanonski ugovor, Kraljevina Mađarska ga nije zvanično otkazala jer je i Rumunija bila na istoj, nemačkoj ratnoj strani.

U mađarskom parlamentu stotine govora poslanika vladajućeg Fidesa i Jobika se, od 1990. godine nadalje, odnosilo na „trijanonski diktat“

Novim porazom (1944) i stvaranjem Mađarske Republike obnovljene su trijanonske granice i vremenom je stvarano mišljenje o menjanju tog ugovora mirnim putem. Međutim, antagonizam između velikih sila i protivljenja susednih država, praćeni relativno malom važnošću Mađarske u ekonomskom, vojnom i diplomatskom smislu, čine prepreke na putu ikakve revizije „Trijanona“ ogromnim (E. S. Balog). Ipak, u savremenoj Mađarskoj, počev od kraja prošlog veka, krajnja i umerena desnica otvoreno govore o promeni granica iz nepravednog Trijanonskog ugovora. U mađarskom parlamentu stotine govora poslanika vladajućeg Fidesa (Fidesz) i Jobika (Jobbik) se, od 1990. godine nadalje, odnosilo na „trijanonski diktat“.

Nacionalna „trauma“ stvorena tim ugovorom ne prolazi ni dan danas govori, na primer, globus u kabinetu premijera Orbana (Orbán) na kojem je ugarska granica okružila sve 64 županije ili pak memorijal u centru Budimpešte sa ispisanih 13.000 mađarskih naselja koja su ostala van Mađarske

Da nacionalna „trauma“ stvorena tim ugovorom ne prolazi ni dan danas govori, na primer, globus u kabinetu premijera Orbana (Orbán) na kojem je ugarska granica okružila sve 64 županije ili pak memorijal u centru Budimpešte (završava se u avgustu) sa ispisanih 13.000 mađarskih naselja koja su onomad ostala van Mađarske. Premijer Orban pak kazuje da je povratak izgubljenih teritorija nerealan. Ali senka velike Ugarske, „otete Trijanonom“, verovatno se krije negde iza nastojanja Mađarske za vođstvom u centralnoj Evropi. Još uvek ne znamo da li su davanje državljanstva (glasa) Mađarima u dijaspori, njihovo kulturno objedinjavanje i političko okupljanje (osnivanjem filijala partija iz matice) ˗ a u Srbiji, posebno, ulaganje u njihov standard i ostanak putem golemog nacionalno usmerenog fonda Prosperitati, kupovine prevashodno vojvođanskih banaka i njiva ˗ znak veličine neke nove Mađarske. Možda je, zasada, bolje strepnju od te nepoznanice pokriti nadom da su i Mađarska i Srbija, u eri njihovih „najboljih odnosa u savremenoj istoriji“, prepustile „Trijanon“ istoriji, i to baš u doba prvovekovnog mu jubileja.

(Autor je redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu)