Iz arhive: Avganistan - rupa bez dna u kojoj nestaju imperije

Ukultnom filmu Fjodora Bondarčuka „Deveta četa" iz 2005. godine, sovjetski vojnici koji su se prijavili za učešće u vojnoj kampanji u Avganistanu prisustvuju političkom predavanju o avganistanskom folkloru i običajima, islamu, svetinji kućnog praga, pojmu „haram" i sl. Nakon što predavač ukori jednog od vojnika što ne obraća pažnju na predavanje, ovaj ga pita: „Druže kapetane, a šta nas briga koga ubijamo?" Kapetan na to smrtno ozbiljnim glasom odgovara: „U istoriji niko nikada nije uspeo da osvoji Avganistan."

U vreme kada je film sniman, ova tvrdnja je imala naročitu težinu - Rusija je tek počinjala da se oporavlja i diže glavu nakon raspada SSSR čiji je uvod predstavljala upravo intervencija u Avganistanu, a svetskoj javnosti je postajalo sve jasnije da su se i Amerikanci sve više zapetljavali u svoj „Rat protiv terorizma", i da završetak njihove avganistanske avanture nije na vidiku.

Deveta četa (2005)

Naravno, ova popularna slika Avganistana, zemlje koja je pod svojim sadašnjim imenom osnovana tek u XVIII veku, ali koja je vekovima predstavljala „kružni tok na Putu svile", nije istorijski tačna, ali jezgrovito rekapitulira turbulentnu istoriju ovog prostora koji je „večito osvajan, nikada osvojen", pa tako i dan-danas predstavlja mešavinu nepomirljivih plemena i kultura. Kada sovjetski kapetan kaže „nikada u istoriji", on misli i na propast Aleksandrovog Makedonskog carstva ubrzo nakon što mu je pripojena teritorija današnjeg Avganistana, ali i na ponižavajući poraz britanske kaznene ekspedicije 1842. godine koji je predstavljao jedan od uvoda u period „Velike igre" između Britanske i Ruske imperije na srednjeazijskom prostoru. Naravno, ignoriše se činjenica da je tokom više milenijuma istorije ova zemlja često potpadala pod različita manje ili više stabilna carstva, kao i da je Britanija u završnici „Velike igre" sasvim solidno držala Avganistan u svojoj političkoj orbiti nekoliko decenija - sve do kraja Prvog svetskog rata. Ali predstava o zemlji rastrzanoj unutrašnjim plemenskim razmiricama koja se sistemski suprotstavlja svakom obliku spoljašnjeg imperijalnog uticaja je ostala i s lakoćom se prenela na period Hladnog rata (gde je Rusku imperiju nasledio SSSR, a Britansku - SAD), pa i na današnje vreme, gde Centralna Azija ostaje prostor geopolitičkog „natezanja konopca" između Moskve i Vašingtona.

Avganistanski borci napadaju britansku vojsku u povlačenju u Prvom anglo-avganistanskom ratu (1839-1842)

Kako se kalio „sovjetski Vijetnam"

Svaka priča o istoriji Avganistana koja nije višetomno naučno delo nužno ostaje nedorečena. Izvanredno kompleksni i zapetljani dinastički, politički, religijski, i plemenski odnosi i konflikti u ovoj zemlji čine da Rat u Bosni '92-'95., koji u Evropi predstavlja sinonim za političko-etnički haos, izgleda kao partija iks-oksa koju igraju osmogodišnjaci. Ovo nepoznavanje istorijskih i kulturnih realija zemlje koja je zadnjih dvesta godina pod evropskim kolonijalnim uticajem samo je delimično posledica stanja na terenu. Međunarodna javnost se uvek odnosila krajnje licemerno prema ovoj državi, obraćajući pažnju na njenu sve tragičniju sudbinu samo kada od nje treba nešto da dobije - najčešće usputne poene u geopolitičkom nadgornjavanju velikih sila.

Tako je Avganistan nakon višedecenijskih nemira, previranja, i građanskih ratova još jednom došao u žižu svetske pažnje nakon invazije sovjetske vojske 1979. godine, koja je došla da podrži „prijateljski komunistički režim" koji je, nakon krvave revolucije sprovedene godinu dana ranije, imao samo delimičnu kontrolu nad državom. Sovjeti nisu igrali ništa manje prljavu igru od ostalih - stavili su sve što imaju na kartu frakcije koja im je bila lojalna i umešali su se u sukob koji - uprkos nastojanju onog kapetana u filmu „Deveta četa" - dubinski nisu razumeli, niti su hteli da ga razumeju. Za SSSR, Avganistan je trebalo da bude ubedljiva demonstracija Pax Sovietica - pokazna vežba sovjetskog tipa modernizacije, emancipacije, i postizanja mira preko kombinacije infrastrukturnog razvoja i „razgradnje poluga imperijalizma i kolonijalizma" (uključujući, naravno, i suzbijanje političkog uticaja islamskih religijskih vođa), kako bi se „omogućilo bratskom narodu Avganistana da slobodno radi i gradi". Sovjeti su u ovaj projekat ušli punom parom - sa sto hiljada vojnika na terenu, vojnom tehnikom, i impresivnim ulaganjima u infrastrukturu, industriju, ali i kulturnu emancipaciju stanovništva. Avganistan se nalazio „u njihovom dvorištu", na trajektoriji viševekovnog imperijalnog vektora ruske politike, i Moskva je stavila „sve karte na sto" kako bi na primeru ove zemlje dokazala da Svetska revolucija nije izgubila svoj zamajac.

Sovjetski vojnici se vraćaju iz Avganistana 1986.

U SAD će se Avganistan gledati kroz prizmu vlastitog fijaska u Vijetnamu, i to u dva podjednako važna konteksta. S jedne strane, „sovjetska agresija" bila je idealna prilika da se amortizuje ogroman udarac međunarodnoj reputaciji SAD koji je naneo Vijetnamski rat, i da se čitav antiratni pokret i njegova globalno popularna protestna kultura integriše u američki bezbednosno-medijski aparat

Američka perspektiva na Avganistan je, međutim, bila znatno drugačija. U SAD će se Avganistan gledati kroz prizmu vlastitog fijaska u Vijetnamu, i to u dva podjednako važna konteksta. S jedne strane, „sovjetska agresija" bila je idealna prilika da se amortizuje ogroman udarac međunarodnoj reputaciji SAD koji je naneo Vijetnamski rat, i da se čitav antiratni pokret i njegova globalno popularna protestna kultura integriše u američki bezbednosno-medijski aparat. Sa druge strane, bilo je važno da se SSSR-u priredi „sovjetski Vijetnam" - plastičan dokaz imperijalizma Moskve koji će na očigled celog sveta razvejati mit o „moralnom preimućstvu SSSR" kao emancipatora i dekolonizatora potlačenih socijalnih grupa, naroda, i država, koji su Sovjeti sa manje ili više uspeha baštinili još od Drugog svetskog rata. A ako razvučen i neuspešan rat pritom uspe da politički poljulja komunistički režim iza Gvozdene zavese, utoliko bolje.

U ovoj dvokrakoj medijsko-geopolitičkoj kampanji „nije se štedelo novca" - ni za pomoć u oružju, opremi, i tehnici, ni u obuci za borce koji su bili spremni da se uhvate u koštac sa do zuba naoružanom Sovjetskom armijom (a to su bili mudžahedini), ni za globalnu medijsku kampanju o „masovnim sovjetskim zločinima protiv čovečnosti". Dan-danas su brojke kojima raspolažemo o civilnim žrtvama sovjetske invazije disproporcionalno veće od žrtava u sukobima koji su joj prethodili, ili koji su usledili nakon povlačenja, a u zapadnim medijima se ustalila brojka od „preko dva miliona ubijenih civila". Da li su ove brojke naduvane, ili su civilne žrtve u drugim fazama građanskog rata u Avganistanu ignorisane, teško je reći, budući da iz današnje perspektive nema izvora koji nisu kompromitovani. Sa jedne strane, SSSR je ušao u svoju terminalnu fazu i njihovim propagandistima je u to vreme malo ko verovao i u zemlji i u inostranstvu, dok su Amerikanci na ovom konfliktu „ispekli" čitavu jednu infrastrukturu terenske podrške vlastitim imperijalnim intervencijama. Kako mudžahedinski borci koje su obučavali i naoružavali modernim američkim oružjem i sponzorisali saudijskim novcem, tako i jato „uglednih nezavisnih medija" i „nevladinih humanitarnih organizacija" postali su udarna pesnica američkog imperijalizma u narednim godinama i decenijama, kako u Iraku, Bosni i na Kosmetu, tako i kasnije u Libiji, Siriji, i naravno (uz izvesne „nesporazume i trzavice") - u samom Avganistanu.

Avganistanski mudžahedini 1987.

Osamdesetih godina Avganistanski rat postao je borba iznurivanja između američke i sovjetske ekonomije - obe države su u nepristupačni srednjeazijski kamenjar bacale milijarde dolara, ali Amerikanci su imali stratešku prednost u tome što su svoje dolare - štampali

Osamdesetih godina Avganistanski rat postao je borba iznurivanja između američke i sovjetske ekonomije - obe države su u nepristupačni srednjeazijski kamenjar bacale milijarde dolara, ali Amerikanci su imali stratešku prednost u tome što su svoje dolare - štampali. Sovjetska vojska se držala hrabro i kontrolisala je veliki deo države (što je iziskivalo velike ljudske žrtve - oko hiljadu i po vojnika godišnje), ali jednostavno nije imala resurse za nastavak finansiranja masovnog vojnog prisustva u otvoreno neprijateljskoj zemlji. Kada su se najzad povukli - olupani, odrpani, i ozbiljno narušenog imidža - opšti utisak u zemlji bio je da je sovjetska vojska „dobila rat, ali izgubila mir". I zaista, povlačenje iz Avganistana 1989, uz nuklearnu havariju u Černobilju 1986. godine, obično se uzima za „poslednji ekser u kovčegu SSSR", posle koga je zemlja pala u spiralu političkih raspada, ekonomske krize i sveopštog društvenog kraha. Za razliku od SAD, SSSR svoj Vijetnam nije preživeo, iako je bila reč o konfliktu upadljivo nižeg intenziteta, i iako socijalno protivljenje ratu u zemlji nije ni bilo ni blizu toliko masovno.

„Najduži rat u američkoj istoriji"

Da li je Avganistan procvetao nakon što su ruski zlikovci odveli svoje tenkove i helikoptere preko granice? Naravno da nije. Usledio je period koji veoma liči na sadašnje stanje, a koje se svodi na plemenske i frakcione borbe oko mrvica koje su ostale kada su imperije završile još jednu partiju „Velike igre", i oko kontrole nad jedinim granama ekonomije koje imaju nedvosmislenu dugoročnu perspektivu - proizvodnjom opijuma i radikalnim islamom. Nakon povlačenja Sovjeta, Amerikanci su usvojili mudžahedine kao svoju igračku, i nastavili su da ih neguju kao oružje protiv nepoćudnih režima i različitih „loših momaka" - u Iranu i Iraku, a zatim u Bosni, Čečeniji, i na Kosovu. Ovo igranje sa vatrom radikalnog islamizma se pretvorilo u svojevrsnu malignu metastazu strateškog partnerstva sa Saudijskom Arabijom i njenim satelitskim arapskim monarhijama, koja je na kraju dovela do jednog od najvećih nacionalnih šokova u modernoj istoriji Amerike - terorističkih napada 11. septembra 2001. godine.

Izložba "Lov na Bin Ladena", Njujork 2019.

Američka javnost nije krila iznenađenje kada su njihova geopolitička čeda „preko noći" izrasla u organizaciju koja je izvela „najveći teroristički udar protiv civilnog stanovništva u svetskoj istoriji", dok je Osama bin Laden za manje od deset godina sa naslovne strane londonskog „Independenta", koji ga je prozvao „antisovjetskim ratnikom na putu mira" uznapredovao do „najtraženijeg zločinca na svetu" i najprepoznatljivijeg globalnog „lica sa poternice". Odmah nakon napada na Njujork i Vašington, Avganistan, čiji je najveći deo u tom trenutku bio pod kontrolom talibana (koji su od „dobrih mudžahedina" nasledili retrogradne interpretacije islama, prezir prema emancipaciji i društvenom progresu, i - američko oružje), postao je žrtveni jarac u sukobu sa „globalnim terorizmom" koji je očigledno proizilazio iz slepe mrlje američkih medija i državnih organa za Saudijsku Arabiju i „lojalne islamiste" na njenom platnom spisku.

Spektakularni uspesi prvih nedelja invazije, tokom kojih su Amerikanci u Kabulu sa lakoćom uspostavili lojalni režim, počeli su da se razvlače u mesece i godine sukoba sa nevidljivim, neumoljivim i beskrajno tvrdoglavim neprijateljem

Tok rata nije se suštinski razlikovao od sovjetske intervencije. Spektakularni uspesi prvih nedelja invazije, tokom kojih su Amerikanci u Kabulu sa lakoćom uspostavili lojalni režim, počeli su da se razvlače u mesece i godine sukoba sa nevidljivim, neumoljivim i beskrajno tvrdoglavim neprijateljem. Nakon svakog trijumfalnog „odsecanja glave Hidri" (tj. ubistva dežurnog „drugog čoveka Al-Kaide" dok je Osama bin Laden još bio u životu), troje novih lokalnih vođa bi uskočili da popune njegovo mesto. Taktika odbrane plemenskih i islamističkih snaga, već oprobana protiv jednako brojčano i tehnološki nadmoćne Sovjetske armije pokazala se vrlo fleksibilnom, i svodila se na izbegavanje konflikta, terorisanje mirnog stanovništva, i iznurivanje okupatorske vojske. Talibani su pokazali da imaju vremena, i da nigde ne žure. I da „najduži rat u američkoj istoriji" za njih prođe kao tren, tokom koga se u njihovoj zemlji praktično ništa nije izmenilo.

Dvadeset godina „večnog vraćanja istoga"

Što su efekti američke „politikotvorne" (policy-making) moći postajali difuzniji i manje opipljivi, to je više pažnja javnosti za regiju jenjavala. Praktično tokom cele druge polovine rata, globalna javnost bi se setila Avganistana samo prilikom najnovije u nizu „konačnih ofanziva protiv talibana", ili nekog naročito spektakularnog ubistva američkih vojnika (na terorističke napade na civilno stanovništvo ona ista javnost koja je čupala kose i ronila suze zbog „sovjetskih zločina" više nije ni obrvu podizala - to jest, dok im se ti isti civili nisu pojavili na kućnom pragu nakon jednog od najvećih talasa masovnih migracija u novijoj istoriji Evrope).

Pogled na Kabul

Nije reč samo o dužini konflikta - tokom ovog prljavog rata dogodilo se mnoštvo neprijatnih presedana, i testirano je mnoštvo instrumenata vojne i političke sile koji su kasnije naširoko primenjivani u drugim zemljama sveta. Držanje gradova pod kontrolom uskoro je postalo patroliranje oko industrijskih i političkih „zelenih zona", a direktni angažman kopnenih trupa polako je prerastao u danas najprepoznatljiviji element američke vojne doktrine - bombardovanje dronovima. Svet praktično nije ni primetio kako je globalna teroristička hobotnica Al Kaida neprimetno prerasla u „Islamsku državu", da bi i ona ubrzo bila zaboravljena nakon što je poslovično površna globalna javnost izgubila pažnju i interesovanje.

I tako, kada je američki predsednik Bajden (po ko zna koji put) najavio (baš, baš) definitivno (ali ovaj put zaprave) povlačenje američkih snaga iz zemlje, ostavio je zemlju u praktično identičnom stanju u kome ju je njegov prethodnik Buš Mlađi zatekao 20 godina ranije - devastiranu ratom i terorom protiv civilnog stanovništva, podeljenu na teritorije pod kontrolom lokalnih ratnih vođa i plemenskih starešina, i nepomirljivo zavađenu na religijskoj, plemenskoj, etničkoj i klasnoj liniji. Neosvojiva zemlja je još jednom ostala neosvojena, a najnoviji strani okupator se povlači ostavljajući stotine hiljada mrtvih, milione raseljenih, i milijarde dolara nestalih bez traga.

Dve imperije na kamenjaru

I dok Amerikanci povlače svoju „ponositu i nepobeđenu vojsku" sa avganistanskog kamenjara, a američki jastrebovi jadikuju što je „nova administracija propustila priliku da u Avganistanu pošalje jasnu poruku o privrženosti demokratiji i ljudskim pravima", teško je ne prisetiti se scene iz „Devete čete", i ne povući niz paralela između dvaju modernih imperija koje su „otupile svoje zube" na nepokornoj srednjeazijskoj vrleti. Ove paralele su, bez sumnje, veoma nategnute, ali istovremeno daju prilično ubedljive slike o prirodnim ciklusima imperijalne moći iako deluju krajnje intuitivno.

Protest avganistanskih prevodilaca koji su radili za SAD i NATO, koji zahtevaju da se povuku iz zemlje zajedno sa američkim trupama. Kabul, 30. april 2021.

Naravno, između ove dve invazije postoji jedna ključna razlika: SSSR je u Avganistanu ratovao protiv Amerike (baš kao što je Amerika u Vijetnamu ratovala protiv SSSR), dok je Amerika u ovoj zemlji krpila rupe koje je napravio njen vlastiti bezbednosno-odbrambeni i političko-oligarhijski aparat, koji se upravo u to vreme polako pretvarao u svojevrsnu državu u državi, a koji je danas popularno nazivati „Dubokom državom". Tokom svoje avanture u Srednjoj Aziji, Amerika nije imala protiv sebe globalnu supersilu koja spaljuje milijarde dolara na propagandni rat, obučavanje i naoružavanje njenih neprijatelja. Naprotiv, to su radili njeni saveznici. I - u velikoj meri - ona sama. „Okretanje ćurka naopako" dojučerašnjih „boraca za slobodu" i „lokalnih bezbednosnih snaga" koje bi se sutradan pokazali kao „teroristi" u Iraku i Avganistanu pretvorilo se u svojevrsnu političku farsu, koja je kulminirala serijom urnebesnih javnih nabavki Pentagona koji je trošio milijarde na kupovinu ruskog naoružanja, inače sveprisutnog u regionu, kako bi izbegao neprijatne implikacije kada se to oružje nađe u rukama boraca koji pucaju na američke vojnike.

Kada se ova apsurdna situacija stavi na stranu, izvesne oprezne paralele između dvaju invazija ipak se mogu povući. Obe zemlje su sa svojim vojskama ušle u Avganistan na vrhuncu svog spoljnopolitičkog uticaja - SSSR četiri godine nakon ponižavajućeg povlačenja Amerikanaca iz Vijetnama, SAD dve godine nakon bahatog i ilegalnog bombardovanja SR Jugoslavije. Obe su Avganistan napustile kao moralni gubitnici, sa imidžem „imperije koja ne može da kontroliše stanje na terenu". Obe zemlje su se povukle tiho i posramljeno, bez opipljivih rezultata višegodišnje (tj. višedecenijske) vojne kampanje. Sovjetski gubici su, doduše, bili kudikamo ozbiljniji - preko 15 hiljada mrtvih i preko 50 hiljada ranjenih vojnika, naspram 3.500 mrtvih vojnika američke koalicije (i preko 20 hiljada ranjenih). Ali, u pitanju su bili različiti tipovi konflikta i različite vojne doktrine, o čemu svedoče i druge statistike - sovjetskih saveznika iz lojalnih avganistanskih snaga poginulo je 18 hiljada, američkih saveznika - preko 65 hiljada. Još najmanje četiri hiljade mrtvih u američkom ratu otpada na „nezavisne plaćenike", kakvi nisu ratovali za SSSR, a čije je brojčano stanje i gubitke veoma teško utvrditi.

Groblje sovjetskih vojnika poginulih u Avganistanu 1979-1989. Komemoracija u Biškeku, Kirgistan, februara 2021.

Sa druge strane rova, za 10 godina rata Sovjetska armija ubila je od 80 do 100 hiljada islamista, dok je za 20 godina američkog prisustva u zemlji ubijeno njih oko 70-75 hiljada. Najzad, dok je celi svet pažljivo brojao ubijene civile i izbeglice tokom sovjetske invazije, pouzdanih i nekompromitovanih podataka o civilnim žrtvama američke intervencije nemamo - pa je tako aktuelna procena o 38 hiljada mrtvih civila, koja u uslovima građanskog rata i masovnog terora jednostavno ne zvuči realno. Demografija nije od pomoći - dok je sovjetska invazija zvanično smanjila stanovništvo Avganistana za 1,5 milion građana (sa 13,4 do 11,9 miliona 1990.), u narednim periodima, kada su na vlasti bili različiti lojalni i nelojalni islamisti, zemlja je doživela populacionu bum, pa se njeno stanovništvo sa 21,6 milion 2000. godine povećalo do 38,9 miliona 2020. godine, a Avganistan je zvanično postao „najmlađa zemlja van Afrike" (2017. godine je 46% stanovništva bilo mlađe od 15 godina).

Na „domaćem terenu", i u javnosti SSSR-a i u javnosti SAD-a, Avganistan je postao simbol „besmislenog i beskrajnog rata" koji „guta mlade ljude i resurse", a u kome je „nemoguće pobediti". Nemar prema vojnicima-dobrovoljcima (kod Sovjeta su u prekogranične operacije išli samo dobrovoljci) bio je važan faktor podrivanja poverenja u državu, koji je itekako igrao ulogu kada su ekonomska i politička trvenja počela da se pretvaraju u otvorene nemire na ulicama ruskih gradova krajem osamdesetih godina, dok su najznačajnije protestne pesme bile po pravilu posvećene upravo „momcima koji su uzalud ginuli u Avganistanu".

Ovi trendovi mogu se primetiti i u današnjem SAD-u, gde ovaj proces - baš kao ni Avganistanski rat - još uvek nije završen. Jedno je sigurno - Sjedinjene Američke Države 2000. godine nisu mogle ni da sanjaju koliko će njihova socijalna i politička atmosfera dvadeset godina kasnije podsećati na nemirni kraj Sovjetskog saveza

Ovi trendovi mogu se primetiti i u današnjem SAD-u, gde ovaj proces - baš kao ni Avganistanski rat - još uvek nije završen. Jedno je sigurno - Sjedinjene Američke Države 2000. godine nisu mogle ni da sanjaju koliko će njihova socijalna i politička atmosfera dvadeset godina kasnije podsećati na nemirni kraj Sovjetskog saveza. U slučaju obe imperije, nasilje koje su više od deset godina sejale u Avganistanu na kraju se „prelilo na njihove ulice", i povlačenje iz ove nesrećne zemlje obe su dočekale „na ivici građanskog rata".

Avganistan u ruskoj i američkoj kinematografiji

U SSSR-u Avganistan je bio tema ogromne kulturne produkcije osamdesetih godina, mahom protestne umetnosti i muzike, i po tome još jednom veoma nalikuje na Vijetnam kod Amerikanaca. Kako je Rusija počela da se geopolitički oporavlja, njena kulturna elita počela je da ulaže izvesne napore da - makar za potrebe domaće javnosti - donekle amortizuje štetu koju su napravili brojni holivudski filmovi koji su prikazivali Sovjete u Avganistanu kao surogat-naciste. Takav film predstavlja i Bondarčukova „Deveta četa", čija je osnovna poruka upravo da je Sovjetska armija iz Avganistana izašla neporažena, a da ju je kod kuće dočekala država u raspadu, „za šta su krivi političari".

Što se Amerikanaca tiče, oni su naučili veoma važnu lekciju u Vijetnamu, i posle njega nikada više nisu dozvolili svojoj „industriji zabave" da se „otme kontroli". To je sa jedne strane postignuto integrisanjem filmskih producentskih kuća u tzv. „odbrambeno-zabavljački kompleks", koji je u svakom trenutku bio spreman da fokus javnosti stavi na neke aktuelne „lokalne naciste" koji vrše genocid nad nekim nevinim „lokalnim Jevrejima" sve dok ne dođu američki marinci da poprave stvar. Zanimljivo je da je ovaj obrazac integracije industrija odbrane i industrije zabave svoj vrhunac doživeo upravo u epohi reganizma, i verovatno je kulminirao je u „Rambu 3" sa scenom u kome Silvester Stalone obara sovjetski helikopter pomoću luka i strele (godinu dana nakon ovog filmskog obaranja helikoptera, SSSR je napustio Avganistan).

Ova vrsta propagandnog filmskog formata ubrzo je estetski potrošena, i danas se ovakvi filmovi uglavnom snimaju ciljano za naglašeno patriotičnu publiku sa američkog Srednjeg Zapada, poput akcijaša  „Dvanaest hrabrih" iz 2018.

O američkom vojnom prisustvu u Avganistanu i Iraku snimljeno je u međuvremenu mnoštvo solidnih i vrednih filmova - od kojih svakako vredi pomenuti dve satirične crne komedije iz 2016. godine - „Viski tango fokstrot" i „Psi rata" - ali nijedan od ovih filmova nije kritikovao američku kolonijalnu politiku ni blizu onako otvoreno i direktno kao što su to nekada činili „Apokalipsa danas", „Bojevi metak", ili „Dobro jutro, Vijetname".

Ako je Rusija osamdesetih i devedesetih sa svojom podzemnom kulturnom scenom i protestnom rok muzikom snažno podsećala na Ameriku šezdesetih i sedamdesetih, onda u svojoj savremenoj kulturnoj produkciji na teme vlastitih imperijalnih intervencija ona najviše podseća upravo na savremenu Ameriku. Njeni ratni filmovi se fokusiraju na individualni heroizam i sposobnost ruskog vojnika, ali vrlo retko su direktno subverzivni u odnosu na rusku spoljnu politiku. Primer ovoga je i film „Balkanska međa" koji u maniru kvalitetnih američkih akcijaša žanrovski pedantno slika NATO agresiju na SRJ i Kosovski rat, ali vrlo pažljivo obigrava oko prevrtljive i nedosledne ruske politike iz tog perioda, reinterpretirajući ovaj „događaj koji je osvestio Rusiju" kao još jednu „pobedu ruskog oružja". Obe „industrije zabave" u tom smislu strogo stoje u harmoniji sa zvaničnim politikama svojih zemalja, izbacujući redovno kulturne proizvode sa patriotičnim sadržajima koji u velikoj meri pospešuju izvesni spoljnopolitički autizam svoje matične publike.

Ko je šta naučio 

Otvarajući nova krizna žarišta po svetu, Amerikanci su nastavili da se fokusiraju na ograničene kampanje bombardovanja i kontrole vazdušnog prostora, sa naročitim akcentom na svoje najnovije igračke - dronove

Da li je avganistanski fijasko izmenio politike dvaju zemalja? Ni najmanje. Čim su otresle prašinu, obe superdržave nastavile su po starom, doduše - opreznije. Četvrt veka kasnije, Rusija je ušla u Siriju na sličan način na koji je prethodno ušla u Avganistan - na poziv „legalnih sirijskih vlasti", koje zapravo predstavljaju jednu od frakcija u građanskom ratu koju zapadni svet u tom trenutku nije priznavao (Rusi su to, doduše, ovaj put brzo ispravili). Rusija se, istini za volju, u Siriji pokazala kao respektabilna vojna sila sa ozbiljnim borbenim iskustvom, a profesionalno delovanje njene avijacije i raketnih snaga u kombinaciji sa malobrojnim trupama na terenu kudikamo više je podsećalo na američku, nego na sovjetsku invaziju na Avganistan. Što se same Amerike tiče, nakon razvučenih, nepopularnih i krvavih okupacija Avganistana i Iraka, Pentagon je postao veoma skeptičan prema vlastitim kapacitetima za kopnene invazije. Otvarajući nova krizna žarišta po svetu, Amerikanci su nastavili da se fokusiraju na ograničene kampanje bombardovanja i kontrole vazdušnog prostora, sa naročitim akcentom na svoje najnovije igračke - dronove.

Ali dok su sudbine dveju vojski u Avganistanu bile manje-više slične u vojno-strateškom i političkom pogledu, dok su sociopolitički efekti po matičnu državu takođe u izvesnom smislu uporedivi, osnovna razlika ostaje na ekonomskom planu - za sovjetsku ekonomiju Avganistan je bio neodrživi trošak, dok je za američku ekonomiju, oličenu u gigantskom privatnom vojno-odbrambenom kompleksu, on bio poput mane nebeske. Naravno, masovni socijalni nemiri u SAD pokazuju da nemaju svi američki građani neposredne koristi od biliona dolara koji se troše na vojne i odbrambene ugovore, niti je geopolitički uspeh direktno proporcionalan sa profitom američkih proizvođača oružja i vojno-odbrambenih podizvođača. Naprotiv, ponekad se čini da je ova krvožedna i ratnohuškačka država u državi, koja u svakoj geopolitičkoj nesreći, pa i rasnim i klasnim nemirima u samoj SAD, vidi samo dodatni povod za profit, u jednakoj meri neprijatelj Amerike, koliko je pre 30-40 godina bila neprijatelj SSSR-a.

Avganistanski vojnik ispred bivše američke baze u Nangarharu

Istovremeno, sa druge strane nije teško zamisliti da će ova nesrećna zemlja, sa svojom negostoljubivom geografijom i nepokornim narodom, sa svojim beskrajnim ratom kao „prirodnim stanjem" na kraju nadživeti i Ameriku kao što je prethodno nadživela SSSR, britansku, i rusku imperiju, i brojna druga lokalna i regionalna carstva koja su je prisvajala. Nikog od njih na terenu „nije bilo briga koga ubijaju". I niko nikada nije uspeo da osvoji Avganistan

Što se samog Avganistana tiče, on će opet biti zaboravljen do prvog sledećeg kolonijalnog projekta, i prve sledeće invazije. Demografski bum garantuje da će ova zemlja u narednim decenijama imati još mnogo goriva za građanske i plemenske ratove, socijalne nemire, religijska previranja, ali i da će masovne migracije i izvoz radikalnog islama nastaviti da zaoštravaju pitanje političkog rešenja konflikta u ovoj zemlji, pre svega u očima Evrope, koja je u obe okupacije Avganistana bila manje-više posmatrač i statista.

Naravno, demografski skok zemlje koja će 2050. godine imati preko 80 miliona ljudi može biti i recept za ozbiljan ekonomski razvoj, budući da je ogroman broj siromašnih mladih ljudi bez sumnje nacionalni resurs, koji svakako može biti iskorišćen, pogotovo u kontekstu kineskog ekonomskog megaprojekta obnove Puta svile. Ali ako ekonomskog i društvenog boljitka u Avganistanu bude, njega sigurno neće doneti nijedna spoljna sila, već on mora biti posledica autonomnog antikolonijalnog napora u samoj zemlji. Perspektive Avganistana, bar na srednji rok, deluju sumorno.

Istovremeno, sa druge strane nije teško zamisliti da će ova nesrećna zemlja, sa svojom negostoljubivom geografijom i nepokornim narodom, sa svojim beskrajnim ratom kao „prirodnim stanjem" na kraju nadživeti i Ameriku kao što je prethodno nadživela SSSR, britansku, i rusku imperiju, i brojna druga lokalna i regionalna carstva koja su je prisvajala. Nikog od njih na terenu „nije bilo briga koga ubijaju". I niko nikada nije uspeo da osvoji Avganistan.

(RTS, 17. maj 2021.)