Duh Bendžamina Dizraelija

 Prikaz knjige: Miloš Ković, Dizraeli i Istočno pitanje, Clio, Beograd, 2007.

Bendžamin Dizraeli (1804–1881), prvi erl od Bikonsfilda, britanski državnik i romanopisac, predstavlja ličnost koja je ostavila veoma duboki trag u istoriji svoje zemlje i u istoriji moderne Evrope. Dvostruki premijer Velike Britanije – “Imperije u kojoj nikada ne zalazi sunce” – i poverljivi prijatelj kraljice Viktorije, lider britanskih konzervativaca, plodan književnik, ideolog anglosaksonskog imperijalizma, svoju najvažniju životnu ulogu odigrao je, i to na odlučujući način, za vreme “Velike istočne krize”, koja je svojim ishodom, u vidu Berlinskog kongresa 1878. godine, za više decenija odredila sudbinu zemalja Balkanskog poluostrva, a delom i ukupnih međunarodnih odnosa na Starom kontinentu.

Baš o Dizraeliju i Istočnom pitanju govori nam i istoimena knjiga Miloša Kovića, docenta Odeljenja za istoriju Filozoskog fakulteta u Beogradu, koju je izdala renomirana izdavačka kuća Clio. Knjiga predstavlja njegovu dopunjenu i prilagođenu doktorsku tezu Bendžamin Dizraeli i balkanska politika Velike Britanije, odbranjenu u jesen 2006. godine na matičnom fakultetu. S obzirom na to da je ona rezultat autorovog jednogodišnjeg stipendijskog boravka i rada na Univerzitetu u Oksfordu, što mu je omogućilo kretanje kroz fondove britanskih arhiva i biblioteka, a naročito pristup Dizraelijevim privatnim rukopisima koje, kao deo njegove zaostavštine, čuva fondacija National Trust , uvećana su očekivanja (ali i kriterijum ocenjivanja) od ove knjige i rezultata istraživanja koje donosi.

Spram ovako velike teme – odnosa “krupne” istorijske ličnosti, kao što je Dizraeli, i značajnog istorijskog događaja, poput najveće političke krize u Evropi u zadnjoj četvrtini XIX veka – Ković je u svom radu zauzeo stanovi šte ko je predstavlja njegovo čvrsto ubeđenje – da se, kao što smatraju i utemeljivači istorije “dugog trajanja”, posle ispitivanja njenih strukturalnih činilaca (društvenih, ekonomskih, političkih i geostrateških) istražuju i uloge ličnosti i “događajna”, politička istorija. Ovakav stav posledica je uverenja da, i pored pritisaka “struktura”, u svim istorijskim okolnostima uvek ostaje dovoljno prostora za subjektivne, individualne intervencije, koje često mogu da odlučujuće utiču na dalji tok istorije. Uspešnost ovog naslanjanja biografskog i političko-istorijskog pristupa na već postavljene “strukturalne istorijske koordinate” jasno demonstira Kovićeva knjiga, možda ponajviše zbog izbora same teme, to jest zbog upečatljivosti Dizraelijevog ličnog uticaja na ishod jedne krupne diplomatsko-političke krize.

Sasvim u skladu s autorovim istraživačkim stavom, i sama knjiga podeljena je na dve celine – biografsku i političko-istorijsku. Tako se u prvom delu knjige, a da bi se spoznalo čime se Dizraeli rukovodio, to jest šta je mislio i znao o Balkanu i Osmanskom carstvu kada je samostalno donosio političke odluke tokom pomenute međunarodne krize, iznosi pregled činilaca koji su formirali shvatanja budućeg premijera, od porodičnog miljea, preko književnih i političkih uticaja, pa sve do opisa razvojnih tokova njegove karijere. Tako će se pokazati da je za formiranje mladog Dizraelija bio presudniji, čak više i od porodičnih i intelektualnih uticaja (pre svega oca Isaka Izraelija) i naknadnog “ponovnog otkrivanja” svog jevrejskog porekla, pomodni uticaj romantičarskog pokreta, koji će (pokrenuvši potragu za “genijem u sebi”) u njemu raspaliti prvo literarnu, a potom i političku slavoljubivost. Romantičarsko potenciranje moralnog relativizma i oduševljavanje makijavelističkom praksom samo će se učvrstiti kod Dizraelija tokom mladalačkog, “bajronovskog” putovanja na Orijent u okviru pomodnog “Grand Tour”, koji je praktikovan među pripadnicima najviših društvenih slojeva, i porodiće prvo jaku turkofiliju (i – spram nje – antagonistička osećanja prema balkanskim hrišćanima), a zatim i svojevrsnu “rasnu teoriju”, u skladu s popularnim svetonazorima u prvoj polovini XIX veka, koja je koincidirala s njegovim otkrivanjem sopstvenih orijentalnih korena. Evolucija stavova, od kritike Turskog carstva i izvesnih “romantičarskih” simpatija prema nacional-oslobodilačkim pokretima ovog dela Evrope do zauzimanja stanovišta u prilog apologiji “bolesnika s Bosfora”, lako je uočljiva u Dizraelijevim romanima – od “Alroja” i “Iskandera” do jasno proturski intoniranih “Keningsbija” i “Tankerda”. U isti mah, Ković nam hronološki predočava i političku karijeru tada već renomiranog pisca Dizraelija, koji je od “torijevskog radikala”, kritičara Pilove vlade, izrastao u naslednika Palmerstonove čvrste antiruske politike, koja ima kontinuitet s Velingtonovim stavovima (a nasuprot, recimo, Kaningovim) i predstavlja dominantnu struju tradicionalne britanske spoljne potike – održavanje “ravnoteže snaga” na Starom kontinentu – pomoću koje se održavala moć ove trgovačko-pomorske imperije.

Kroz sistematsko istraživanje kulturno-političkog miljea u kojem je Bendžamin Dizraeli sazrevao i radio knjiga nas postupno upućuje i na objašnjavanje motiva koji su stajali iza njegovih stavova i delovanja tokom poluvekovne književne i političke karijere. Dok se biografski pristup prvog dela “razvojnog puta” budućeg britanskog premijera pre svega bavi istorijom ideja, te analizom njegovih književnih dela i iskaza tokom važnih događaja, druga polovina “biografskog dela” Kovićeve knjige se postepeno, već u skladu s Dizraelijevim političkim angažmanom u njegovim zrelim godinama, proširuje diplomatskom istorijom i prikazom međunarodnih odnosa. Na taj način se pokazuje kako su ranije stečena ubeđenja i stavovi, u datim društvenim i političkim okolnostima, uticali na Dizraelijeve krupne političke odluke, naročito za vreme trajanja ove velike međunarodne krize kada je on, prema ocenama savremenika, u spoljnoj politici prigrabio gotovo “dikatorska ovlašćenja”.

Drugi deo knjige bavi se samom Velikom istočnom krizom i njenim tokom, tačnije – Dizraelijevom ulogom u njoj. Usredsređujući se pre svega na sam sled događaja, a tek “iz drugog plana” na strukturne, ekonomske, socijalne i kulturne korene koji su ovu krizu od perifernog žarišta pretvorili u veliki diplomatski, politički i vojni spor evropskih sila, Dizraeli i Istočno pitanje nam osvetljava “britansku perspektivu” povlačenja spoljno-političkih poteza u ovoj krizi, a koji su fokusirani oko Dizraelija kao centralne ličnosti. Obrađene su sve faze i svi bitni događaji u trogodišnjoj ekskalaciji međunarodne krize: od početka srpskog ustanka u Bosni i Hercegovini, bugarskog ustanka i zverstava bašibozluka nad civilima, koji su izazvali proteste dotada proturskog Zapadnog javnog mnjenja, rata Srbije i Turske, Rajhštatskih pregovora, diplomatskog “miniranja” Carigradske međunarodne konferencije – od strane Britanaca i njihovih turskih saveznika (ne bi li se sprečili planirani ustupci dati balkanskim hrišćanima), preko rusko–turskog rata i slanja britanske flote pod admiralom Hornbijem u moreuze, sve do Sanstefanskog mira i Berlinskog kongresa, trijumfa Dizraelijeve britanske politike koja je bez ispaljenog metka uspela da u velikoj meri anulira povećani uticaj Rusije na Balkanu i sačuva svoju dominantnu poziciju na Orijentu.

Kovićeva knjiga prati i odnose unutar Britanije tokom krize, kako one između Dizraelijeve anti-rusko-balkansko-hrišćanske politike i Gledstonovskog opozicionog stanovišta (koje je kritikovalo amoralnost proturskog stava vlasti i verovalo da budućnost Balkana ipak pripada njegovim hrišćanskim narodima a ne urušenom Osmanskom carstvu), tako i one unutar same Dizraelijeve vlade, pre svega u odnosima Dizraelija i lorda Darbija, šefa britanske diplomatije, koji je zbog neslaganja s Dizraelijevim tvrdim antiruskim stavom u finišu krize bio zamenjen Salzberijem. Korišćenjem raznorodne građe, od privatnih prepiski, preko skupštinskih polemika i napisa u štampi, pa sve do poverljivih državnih dokumenata, Dizraeli i Istočno pitanje nas upoznaje s Dizraelijevim ocenama i stavovima u raznim momentima krize, u trenucima razvijanja “posrednih strategija” i njegovog igranja višestrukih uloga, pri čemu treba istaći da su neki od korišćenih dokumenata nepoznati čak i specijalizovanim britanskim istraživačima (svakako najvažniji među njima su Dizraelijevi svakodnevni izveštaji kraljici Viktoriji i njegove privatne beleške, poznatije kao “spisi iz Hjulanda” (Hugheland Papers)). Na osnovu njih primetićemo koliko je Dizraeli manipulisao u svojim odnosima sa saradnicima, koristeći paralelne kanale komunikacije, saznaćemo kakvim je sve pogrdnim epitetima kvalifikovao balkanske hrišćane i njihove države, s koliko je potcenjivanja govorio o njima kao o “prevrtljivcima koji služe svog imperijalnog gospodara, Rusa”. Postaće nam jasnije (naročito vezano za bankrot Turske države u prvoj fazi krize, zbog prezaduženosti spram zelenaških, britanskih poverilaca) kako je Dizraeli, uprkos turkofilskom stavu i javnom zalaganju za čvrstu politiku “odbrane integriteta i nezavisnosti Turskog carstva”, britanskog saveznika u “obuzdavanju” Rusije, u svakom času bio spreman da ih, ako zatreba, napusti i ostavi na milost i nemilost unutrašnjoj dezintegraciji, ne bi li zaštitio vitalne britanske imperijalne interese, a u skladu s poznatom dosetkom kako je “biti neprijatelj Britanaca opasno, ali biti njihov saveznik – kobno”.

Osim što je prvorazredno istorijsko štivo koje, kao što smo videli, na jedan moderan način osvetljava uticaj ličnosti na ishode krupnih istorijskih događaja, Dizraeli i Istočno pitanje otvara čitalaštvu pravu riznicu iz koje može da crpi materijal za uočavanje i promišljenje paralela i sličnosti između ondašnje Velike istočne krize i događanja na Balkanu nakon Hladnog rata, tokom poslednje dve decenije. Primetićemo da gotovo iste predrasude i diskvalifikativni epiteti, nekada upotrebljavani spram manje-više svih balkanskih, hrišćanskih naroda, opstaju i koriste se i dan-danas, pre svega spram Srba, a sve po istoj matrici imperijalne bojazni od širenja ruskog uticaja i strateškog postavljanja spram njega. Primetićemo kako je današnja evroatlanska “istočna politika”, uz manje modifikacije zbog novih okolnosti i ideološkog diskursa izmenjenog u pravcu obezličenijeg, “politički korektnijeg” i navodno “humanijeg”, a zapravo pritvornijeg izraza, zapravo direktni nastavljač britanske imperijalne “istočne politike”, čiji je najreprezentativniji i najeksluzivniji zagovornik bio upravo Dizraeli sa svojim veštim, real-političkim makijavelizmom. Primetićemo i izvesne razlike – u ondašnjoj “Velikoj istočnoj krizi” bilo je dovoljno da opozicija podigne glas protivljenja zbog zataškavanja zverstava nad Bugarima, koje su Turci počinili kao britanski saveznici, da se javno mnjenje u znatnoj meri (pre)okrene protiv Dizraelijevog kabineta i da amoralnoj spoljnoj politici pričini znatne probleme. Današnja situacija je neuporedivo gora po slobodu javnog mnjenja – zadnjih petnaest godina svedoče o gotovo monolitnom medijskom jednoumlju koji bezuslovno i nekritički prati spoljnu politiku naslednika Bendžamina Dizraelija, erla Bikonsfilda. Sve to nas upućuje na zaključak kako je “duh Bendžamina Dizraelija”, i u okviru sadašnje “istočne” evroatlanske politike, unutar država koje je slede i u njihovom javnom mnjenju, ne samo veoma živ – već da je preovlađujući.