Balkan u Hladnom ratu

Vojislav Pavlović (ed), The Balkans in the Cold War: Balkan Federations, Cominform, Yugoslav - Soviet Conflict, Beograd: Institute for Balkan Studies of Serbian Academy of Sciences and Arts, 2011, pp. 330.

Zbornik četrnaest naučnih radova, ishodište istraživačkog pregnuća osmorice srpskih, četvorice ruskih (mahom angažovanih pri Institutu za slovenske studije Ruske akademije nauka) i jedne finske istoričarke, predstavlja originalan i značajan doprinos proučavanju široke oblasti Hladnog rata na balkanskom prostoru. Granice predmetnog polja ovog zbornika oivičene su planovima za kreiranje komunističke balkanske federacije nakon 1945, istorijskim položajem Kominforma (Informbiroa) i njegovog delovanja, kao i širim istorijskim kontekstom jugoslovensko-sovjetskog sukoba iz 1948.

U okolnostima u kojima važni primarni izvori za istraživanje tematike Hladnog rata na Balkanu i u Istočnoj Evropi još uvek nisu u potpunosti na raspolaganju akademsko-istraživačkoj zajednici, zbornik The Balkans in the Cold War, izdanje Balkanološkog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, jeste odgovarajuće polazište za svakog autora koji pretenduje da se na ozbiljan način bavi istorijskim kontekstom datih događaja i procesa. Sistematskim i nadasve stručnim pregledom dostupne arhivske građe i drugih primarnih izvora, kao i relevantne sekundarne literature, ova grupa autora generiše značajan impetys daljeg razvoja naučnog izučavanja hladnoratovske dinamike na Balkanu. Imajući u vidu da su svi tekstovi dostupni u zborniku dati na engleskom jeziku, to umnogome proširuje krug zainteresovane publike. Ovo je još i važnije ukoliko se ima u vidu da je postojeća evropska i američka istoriografija, baveći se problemom Hladnog rata na Balkanu, često patila kako od nedostatka zvaničnih dokumenata, tako i od prihvatanja iskrivljenih tumačenja istorijskih procesa. U tom smislu, zbornik predstavlja nezaobilazno čvorište za usmeravanje svakog daljeg proučavanja šireg konteksta rane faze Hladnog rata na Balkanu.

⃰⃰⃰⃰⃰⃰   ⃰   ⃰ 

Iako tematski nepovezani u strukturne celine, ponuđeni naučni radovi se mogu svrstati u određene šire predmetne oblasti. Prvu, najznačajniju, činila bi kategorija radova o prirodi jugoslovensko-sovjetskog sukoba iz juna 1948. godine. U vezi sa prvom grupom radova, znatno užu celinu čine dva izuzetno interesantna teksta o formiranju, aktivnosti i likvidaciji Kominforma. Treća grupa radova je posvećena praćenju razvoja neostvarenih ideja o uspostavljanju obuhvatne federacije komunističkih država na Balkanu u razdoblju neposredno nakon Drugog svetskog rata, dok poslednju grupu čine tematski bliski tekstovi koji adresiraju albansko nacionalno pitanje i odnose Moske, Beograda i Tirane u širem periodu 1919-1961.

S obzirom da je polovina od radova koji sačinjavaju prikazani zbornik posvećena izučavanju raskida Josipa Broza i jugoslovenskog rukovodstva sa Staljinom i dotadašnjim sovjetskim idealima, može se reći da je urednik ovom pitanju učitao najveći značaj i da ključni doprinos zbornika kao celine razvoju istorijske nauke leži u ovoj grupi članaka. Pošto je zvanična istoriografija obe sukobljene strane, kako jugoslovenske, tako i sovjetske, težila da opravda postupke sopstvenih lidera, doprinos nekih autora demistifikaciji i razjašnjenju uzroka, toka i posledica razlaza iz 1948. je nemerljiv. Većinu autora je istraživanje odvelo u pravcu sličnih zaključaka - jugoslovensko rukovodstvo je sve do juna 1948. bilo i ostalo verno izvornim staljinstičkim vrednostima; tako sukob koji je usledio nakon rezolucije druge konferencije Kominforma nije bio ideološke, već geostrateške prirode. S obzirom da je Brozova Jugoslavija bila najverniji imitator sovjetskog socio-političkog modela, u srcu konflikta se našla potreba Moskve da disciplinuje Jugoslovene i Tita, koji je samostalno istupao u spoljnoj politici na Balkanu, u svom odnosu prema Albaniji, Bugarskoj, građanskom ratu u Grčkoj i tršćanskom pitanju. Tito je sa svojim okruženjem uspeo da se suprotstavi Staljinu i izdrži strahovit politički pritisak koji je usledio ne zato što nije bio staljinista, već kako navodi urednik zbornika Vojislav G. Pavlović, upravo zato što je u tome i nadmašio mnoge moskovske drugove.

Iz ovakvog širokog konsenzusa istupa jedino Ljubodrag Dimić, autor članka o jugoslovensko-sovjetskim odnosima u periodu 1944-1946. iz perspektive zapadne, pre svega britanske diplomatije. On tvrdi da je percepcija spoljnopolitičkog položaja Jugoslavije u datom periodu bila uslovljena odnosom zapadne diplomatije prema SSSR, i da su diplomate iz britanskog Foreign Office-a, ali i britanski ambasadori u Beogradu, pogrešno odbili da Jugoslaviji priznaju status potpuno nezavisnog entiteta vis-a-vis Moskve. Čini se da zaključak koji nudi autor predstavlja upitno tumačenje činjenica da je partizanski ustanak u Jugoslaviji 1941. i započeo na jasan signal iz Moskve nakon pokretanja operacije Barbarosa, a ne nakon aprilskog sloma Kraljevske vojske, i da je od samog starta ustanka Tito redovno vršio konsultacije sa Moskvom oko daljih poteza, pa da se tako tek nakon dobijenih instrukcija suzdržao od formiranja paralelne komunističke vlade u Jugoslaviji na prvom zasedanju AVNOJ-a. Konačno, po avgustovskom sastanku sa Čerčilom u Napulju 1944, Tito je iznenada u septembru odleteo u Moskvu kako bi zatražio pomoć od Sovjeta za, kako navodi sam Dimić, vojno rešenje pitanja Srbije i usklađivanja stavova pre pregovora o miru, a u interesu svih balkanskih zemalja i Sovjetskog Saveza. Imajući navedeno u vidu, teško je razumeti kako autor zaključuje da je jugoslovenska strana u periodu 1944-46. samo informisala svoje sovjetske sagovornike o diplomatskim akcijama koje je navodno već samostalno preduzela. Jednako je neočekivano viđenje da zapadna, pre svega britanska, diplomatija nije uspela da uvidi da je jugoslovenska spoljna i unutrašnja politika rezultat nezavisnog položaja spram SSSR.

Nasuprot ovom stoje uniformna tumačenja Vojislava G. Pavlovića, finske istoričarke i predavača na Univerzitetu Jivaskila Rine Eline Kule i Milana Terzića o čvrstom utapanju Jugoslavije u sovjetski blok komunističkih režima, o kasnijem nezavisnom spoljnopolitičkom delovanju jugoslovenskog rukovodstva kao casus belli za događaje iz 1948. i prezervaciji staljinističkog ideološkog identiteta FNRJ čak i nakon sukoba i pre normalizacije odnosa Beograda i Moskve 1955/6.

Prvu grupu radova zaokružuju tekstovi vojnog istoričara Bojana Dimitrijevića o intenzivnoj vojnoj saradnji Crvene armije i JNA u periodu 1944-1948, ruskog istoričara Andreja Edemskog o ulozi Milovana Đilasa u jugoslovensko-sovjetskim odnosima do 1954. i Dragana Bogetića o oblikovanju nove spoljnopolitičke orijentacije druge Jugoslavije nakon 1948. Iako ova tri rada pružaju drugačiju perspektivu i zahvataju u oblasti vojne i personalne istorije, kao i međunarodnih odnosa, oni samo dalje doprinose raznovrsnosti zbornika kao celine i boljem sagledavanju šireg konteksta sukoba Tita i Staljina.

Kako je već navedeno, u bliskom odnosu sa prvom, najvećom grupom radova, stoje dva članka posvećena problemu formiranja, aktivnosti i likvidacije Kominforma. Ova oblast izučavanja je najviše patila od problema nepristupačnosti zvaničnim (pre svih sovjetskim) podacima od krucijalne važnosti za istinitu rekonstrukciju procesa delovanja tog značajnog organa koordinacije rada komunističkih partija Istočnog bloka, zapravo alatke sovjetske spoljne politike i kontrole.

Sem kategorizacije dostupnih izvora i arhiva o Kominformu, koje se postepeno čine manje ili više dostupnim naučnoj javnosti, Leonid Gibijanski istražuje i dosad nedovoljno obrađeno polje osnivanja i delovanja Kominforma, njegovih zvaničnih tela, ciljeva i praksi. Autor dokazuje kako je zvanična jugoslovenska istoriografija retroaktivno pokušala da predstavi problematičnim odnose KPJ sa Kominformom pre juna 1948. U svetlu novih izvora koje je ponudio Gibijanski, ovi pokušaji se jasno daju sagledati kao falsifikacije istorijskih procesa. Sa druge strane, Aleksandar Stikalin pruža odličan faktografski pregled specifičnih istorijskih okolnosti koje su dovele do ukidanja Kominforma u aprilu 1956. Doprinos ova dva ruska autora prikazanom zborniku je od nemerljivog značaja za buduće istraživanje jugoslovensko-sovjetskih odnosa, pre i za vreme razlaza iz 1948, u kontekstu delovanja Kominforma. Sistematki, krajnje stručno, uz odličnu upotrebu pisanog engleskog jezika, na jasno strukturisan i koherentan način, Gibijanski i Stikalin se sa svoja dva originalna teksta izdvajaju iznad ostalih autora u pogledu dramatičnog epistemološkog i metodološkog unapređenja obima saznanja o konkretnom predmetu istraživanja.

Dalji doprinos zborniku kroz istraživanje neostvarenih ideja o formiranju Balkanske komunističke federacije nakon završetka Drugog svetskog rada su dali Anatolij Anikejev i već pomenuti Gibijanski, jedini autor čija su se dva teksta našla na stranicama zbornika. Gibijanski, u svom drugom članku, tvrdi da su ideje o stvaranju svojevrsne balkanske federacije koja bi uokvirila više nacionalnih komunističkih pokreta nastale kao odgovor na nerešena nacionalna pitanja na Balkanu, pre svih pitanje Makedonije, od kraja Balkanskih ratova 1913. podeljene između Jugoslavije, Bugarske i Grčke, ali i Kosova i Metohije, objekta pretenzija albanskih nacionalista i komunista.

Oba autora, uspešno kombinujući primarne izvore i sekundarnu literaturu, zaključuju da je ideja komunističke federacije bila posebno primamljiva za vođstvo KPJ, pre svega kako bi se eventualno ujedinjenje Makedonije i albanska aneksija Kosova i Metohije odigrali pod plaštom internog teritorijalnog pregrupisanja u okvirima nove federativne države. Međutim, jugoslovensko insistiranje na priključenju Albanije, Bugarske i severne Grčke u postojeći jugoslovenski federativni sistem, uspostavljen na drugom zasedanju AVNOJ-a novembra 1943, je izazvalo podrozenje i otpor prvo balkanskih (pre svega Envera Hodže), onda i sovjetskih lidera. Kada je vodeći bugarski komunista Georgi Dimitrov u januaru 1948. istupio sa predlogom za formiranje još šire komunističke federacije koja bi se prostirala od Baltika do Egeja, Staljin je konačno presudio protiv federalističkih težnji u okvirima sopstvene imperije, pa je tako ovo pitanje postalo embrionom sovjetsko-jugoslovenskog konflikta koji je usledio. Konačno, isključenje Jugoslavije iz bloka narodnih demokratija juna 1948. je označilo kraj napora da se zemlje Jugoistočne Evrope federativno povežu pod komunističkom vlašću i da se time po sovjetskom modelu reši nacionalno pitanje na Balkanu.

Autori dalje ukazuju na pragmatizam sovjetske politike prema ovom pitanju. Sovjeti su uporedo vodili računa o mogućim reakcijama zapadnih sila, istovremeno pazeći da KPJ ne proširi previše sopstveni uticaj na Balkanu, time izrastajući u svojevrsni balkanski Sovjetski Savez, koji bi ponudio alternativu postojećem sovjetskom modelu. Kada je bilo jasno da Jugosloveni nastupaju u odnosu prema Albaniji, Bugarskoj i sukobu između komunista i monarhista u Grčkoj (koji posebno analizira Anikejev) bez mnogo obzira na direktive iz Moskve, sukob sa Beogradom je postao neminovan.

Poslednju kategoriju tekstova čine tri rada srpskih istoričara koji se odnose na problem albanskog nacionalnog pitanja i odnosa Beograda i Tirane u kontekstu položaja oba balkanska komunistička režima prema Moskvi. Dok Dušan T. Bataković, istoričar i diplomata, uspešno nudi dokaze u prilog tezi da je politika Kominterne prema Kraljevini Jugoslaviji u periodu 1919-1943. krucijalno uticala na sve kasnije pokušaje rešavanja problematičnog položaja srpske južne provincije Kosova i Metohije i nadživela sve hladnoratovske izazove, Momčilo Pavlović i Aleksandar Životić, analizirajući jugoslovensko-albanske odnose u periodu nakon 1945, pružaju najslabiji doprinos ovom zborniku.

Batkovićeve teze su čvrsto utemeljene u njegovom sveobuhvatnom prethodnom radu na temi istorije Kosova i Metohije. On pokazuje kako Kominterna (formirana marta 1919) najpre od 1924. zastupa predlog za kompletno razjedinjavanje Kraljevine SHS/Jugoslavije, a od 1935, prihvatajući politiku narodnog fronta, propagira uspostavljanje federalne republike Kosovo u okviru komunističke federalne Jugoslavije kojoj se težilo. Sve ovo se čini uporedo sa potpunim ignorisanjem interese Srba, takozvanih nosilaca velikosrpske hegemonije, a pod direktnim uticajem Staljina. Bataković raspravlja da je i nakon devolucije Kominterne, za vreme Drugog svetskog rata, njena politika usmerena ka rešavanju kosovskog pitanja ostala na snazi, duboko ukorenjena u političkom delovanju jugoslovenskog rukovodstva. Prateći događaje od 1941-1945. i masovnog nasilja nad Srbima i drugim nealbanskim stanovništvom od strane Albanaca, preko njihovog dodatnog naseljavanja na Kosmetu između 1948. i 1956, do usvajanja Ustava SFRJ iz 1974, kojim se uspostavlja SAP Kosovo i Metohija sa širokim nadležnostima i mogućnošću da stopira odluke donete na republičkom ili federalnom nivou, autor zaključuje da je stari i destruktivni politički model Kominterne jedan od uzroka tragičnih događaja koji su usledili na samom kraju dvadesetog veka na Kosovu i Metohiji.

Sa druge strane, dobar utisak o članku Momčila Pavlovića o nepoverenju albanskog prema jugoslovenskom rukovodstvu, koje je stajalo iza fasade saradnje i prijateljskih odnosa Tirane i Beograda, je dobrano ugrožen nivoom primenjenog pisanog engleskog jezika. Ukoliko se ovo ipak zanemari, autor uspeva da argumentuje tezu da uspostavljanje bližih odnosa Tirane i Moskve neposredno pre sukoba iz 1948. treba posmatrati u svetlu napora albanskog lidera Envera Hodže da neutrališe težnje dela albanskih komunista koji su se zalagali za bližu saradnju sa Beogradom i da, pronalazeći oslonac u Staljinu, spreči jugoslovensku dominaciju nad albanskom politikom. Kako se kasnije sovjetsko rukovodstvo suprotstavilo ideji o stacioniranju jugoslovenske divizije na jugu Albanije, i kako se sukob Tita i Staljina podgrevao, Hodža je učvrstio svoju poziciju, bliže se povezavši sa Moskovom, a Pavlović zaključuje da Titu nakon juna 1948. nije preostalo ništa drugo do da proglasi čitavu politiku prema Albaniji greškom.

Poslednji članak u zborniku, delo Aleksandra Životića, nudi jednostavan i kontinuiran faktografksi pregled jugoslovensko-albansko-sovjetskih odnosa, i njihovih uspona i padova u periodu 1953-1961. Dominantno baziran na jugoslovenskim i sovjetskim diplomatskim arhivama i dokumentovanim izvorima, Životićev članak ne nudi posebno tumačenje iznetih činjenica, sem onog da je uzrok pogoršanja u kasnijoj fazi odnosa Tirane i Beograda postepeno albansko oslanjanje na kineski komunistički režim i udaljavanje od Moskve, dok je u ranoj fazi taj sukob bio generisan upravo bliskim vezama Albanije i SSSR. U poređenju sa drugim prilozima u zborniku, ovaj i prethodno pomenuti rad nisu od posebnog značaja za ukupno unapređenje stanja istoriografije u oblasti proučavanja Hladnog rata na Balkanu.

⃰⃰⃰⃰⃰⃰   ⃰   ⃰ 

Konačno, o opštem značaju zbornika The Balkans in the Cold War, kako za obogaćivanje postojeće istoriografije o Hladnom ratu na Balkanu, tako i za moguće usmeravanje daljih istraživanja, mogu se reći dve stvari. Prvo, potrebno je uvideti da istoriografski istraživački korpus koji nazivamo Hladnim ratom na Balkanu čini puno više od sukoba Tita i Staljina ili delovanja Kominforma usmerenog ka Jugoslaviji. Iako je ovaj zbornik uspešno obradio izabrane probleme, on ne može da pretenduje na razjašnjenje čitave oblasti iz naslova, koju čini i odnos balkanskih aktera sa drugom ratujućom stranom, SAD i njenim političko-bezbednosnim sistemom, oličenim u NATO, kao i priklanjanje Jugoslavije trećem putu i politici nesvrstavanja i miroljubive koegzistencije koja je predstavljala Titov pokušaj da se održi na površini između Istoka i Zapada, partnera kojima se nikad nakon 1948. nije u potpunosti posvetio. Obrađujući jedan segment hladnoratovske dinamike na Balkanu, ovaj zbornik skreće pažnju i na neophodnost sagledavanja najšireg konteksta odnosa balkanskih režima prema oba tabora Hladnog rata, što može predstavljati naredni korak na istraživačkoj agendi akademske zajednice.

Drugo, iako predmetno ograničen, ovaj zbornik uspeva da na odgovarajući način adresira istorijske procese koji su dugo bili pokriveni ideološkim plaštom falsifikacije i/ili mistifikacije. Činjenica jeste da su neki važni istorijski izvori, pre svega lične arhive mnogih važnih aktera, još uvek nedostupne istoričarima, i da je neophodno dodatno biografski obraditi mnoge ličnosti od značaja za rekonstrukciju najbitnijih događaja o kojima ovaj zbornik govori. Ali uprkos tome, The Balkans in the Cold War donosi puno novih tumačenja, baziranih na apolutno relevantnim, dugo nepoznatim izvorima. U tom smislu, zbornik unapređuje stanje istoriografije koja se bavi ovom temom i konkuriše da postane značajan izvor i za istoričare van balkanskog regiona, ili bivšeg Istočnog bloka, analizirajući nedovoljno obrađene istorijske događaje i procese, pre svega dublju pozadinu sukoba iz juna 1948, prirodu i značaj Kominforma, pokušaje uspostavljanja Balkanske kominističke federacije i realizacije ideje nekih balkanskih političara iz XIX veka, kao i turbulentni odnos Albanije i Jugoslavije, sa osvrtom na kosovsko pitanje.

U svakom slučaju, nijedan istoričar ne bi smeo da zaobiđe zbornik The Balkans in the Cold Waru bilo kakvom pokušaju da ozbiljno adresira probleme položaja i značaja Balkana za razvoj i dinamku Hladnog rata u periodu za vreme i neposredno nakon Drugog svetskog rata.