Upotreba toponima na manjinskim jezicima u Vojvodini

Upotreba tradicionalnih toponima na manjinskim jezicima, kada se oni razlikuju od zvaničnih, spada u domen zaštite prava nacionalnih manjina. U državama u kojima ovakva praksa postoji obično se zahteva da u dotičnom naselju ili regionu postoji znatan udeo manjinskog stanovništva.

Kako je ova materija uređena kod nas.

Posle donošenja Ustava 1990. prvi Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama donet je 1991. godine. Pored službene upotrebe srpskog jezika ovim zakonom bila je uređena i službena upotreba manjinskih jezika. Iako je Zakon iz 1991. u izvesnoj meri redukovao pravo na službenu upotrebu manjinskih jezika u odnosu na zakonodavsto Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine, on je i dalje obezbeđivao pripadnicima manjina visok stepen zaštite njihovih prava.

Jedna od restriktivnih mera u Zakonu bila je što nije omogućena službena upotreba tradicionalnih manjinskih toponima kada se oni razlikuju od zvaničnih, na pr. Szabadka za Suboticu, Újvidék za Novi Sad, Nagybecskerek za Zrenjanin i sl.

Prema Zakonu iz 1991. opštine su svojim statutima utvrđivale koji jezici su, pored srpskog, u službenoj upotrebi, ali nisu bili propisani nikakvi kriterijumi. U praksi, opštine su bagatelno uvodile u službenu upotrebu i manjinske jezike, čak i u sredinama u kojima je udeo manjinskog stanovništva veoma mali. U praksi ovakvo postupanje dovodi do velikih problema. Kada je manjinski jezik, pored srpskog, u službenoj upotrebi to onada predstavlja veliku obavezu za državne i opštinske organe i organizacije koje vrše javna ovlašćenja i niz drugih subjekata. Na pr. javni natpisi moraju se ispisivati na svim službenim jezicima, javne isprave moraju se izdavati dvojezično, sudski i upravni postupci moraju se voditi i na manjinskim jezicima i sl. Pravo na upotrebu manjinskih jezika u praksi devedesetih ostvarivano je znatno ispod standarda utvrđenih Zakonom.

Savezni Zakon o pravima nacionalnih manjina donet je 2002. god. I on i dalje važi. Po ovom Zakonu, jedinica lokalne samouprave obavezna je da uvede u službenu upotrebu neki manjinski jezik ukoliko u njoj ima najmanje 15 posto pripadnika neke nacionalne manjine. Međutim, manjinski jezici koji su bili u službenoj upotrebi pre donošenja Zakona iz 2002. ostaju i dalje u upotrebi. Istovetna odredba uneta je 2010. god i u Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama Republike Srbije. Tako danas imamo u praksi situaciju da u većini vojvođanskih gradova i opština postoji u službenoj upotrebi i neki manjinski jezik, pored srpskog.

Zakonom iz 2002. utvrđeno je da se na područjima na kojima pripadnici nacionalne manjine čine najmanje 15 posto stanovništva toponimi ispisuju i na njihovim jezicima, prema njihovoj tradiciji i pravopisu.Tako je pravo na upotrebu tradcionalnih manjinskih toponima vraćeno u naš pravni sistem, koje je   postojalo u SAP Vojvodini, a ukinuto 1991.

Savezni Zakon iz 2002. sadržao je i odredbu po kojoj su republike i pokrajine svojim propisima mogle “da bliže urede pitanja regulisana ovom zakonom“. Na osnovu te odredbe Skupština Autonomne Pokrajine Vojvodine donela je 2003.god Odluku o bližem uređivanju pojedinih pitanja službene upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina na teritoriji Autonomne Pokrajine Vojvodine. Prema Odluci, na područjima na kojima su i jezici nacionalnih manjina u službenoj upotrebi toponimi se ispisuju i na njihovim jezicima, prema njihovoj tradiciji i pravopisu. Odlukom je proširena obaveza iz Zakona iz 2002. , tako da se tradicionalni manjinski toponimi moraju upotrebljavati u svim jedinicama lokalne samouprave u kojima  su i manjinski jezici u službenoj upotrebi, čak i u onima u kojima je udeo manjisnkog stanovništva veoma mali. Prema Odluci, tradcionalne toponime utvrđuje nacionalni savet dotične nacionalne manjine, a ako ovaj propusti da to učini, utvrdiće ih Izvršno veće APV, danas je to Vlada APV.

Mađarski nacionalni savet utvrdio je tradcionalne mađarske nazive svih naseljenih mesta na područjima na kojima je i mađarski jezik u službenoj upotrebi, tj.u trideset i jednoj jedinici lokalne samouprave.(ttp://www.mnt.org.rs/sr-latn/dokumentum/madjarski-gradski-registar)

I ovde nastaje problem. Mađarski nacionalni savet utvrdio je tradicionalne nazive ne samo onih naseljenih mesta u kojima Mađari čine većinu, ili znatan deo stanvništva, nego i za ona naselja u kojima Mađari ne žive, ili čak nikad nisu živeli. Pogledajmo kako to izgleda na primeru Grada Zrenjanina:

Kao što se iz ovog spiska i navedenih pravnih propisa vidi, tradicionalni mađarski toponimi morali bi da budu ispisani i na tablama sa nazivim mesta u kojima je udeo mađarskog stanovništva veoma mali, na primer u selima u u kojima Srbi vekovima čine  većinu stanovnika, ( Orlovat, Taraš,Tomaševac) ali i u selima u kojima većinu stanovnika čine Srbi kolonisti, (Klek, Banatski Despotovac, Lazarevo). Naziv Nagybecskerek je već desetak godina u službenoj upotrebi. Mađari čine oko 13 posto stanovništva Zrenjanina.

Kada bi se važeći pravni propisi striktno promenili, to bi dovelo do pogoršanja inače dobrih međunacionalnih odnosa. Besmisleno je donosti propise koji se ne mogu primeniti ili čija bi primena donela mnogo više štete nego korisit. Opravdano je da se manjinski toponimi upotrebljavaju za naselja u kojima neka manjina čini znatan deo ili većinu stanovništava, ali je potpuno neopravdano da se to čini i tamo gde to nije slučaj.

Preterivanja u našem pravnom sistemu kada je u pitanju zaštita manjina postoje i u drugim oblastima, ne samo kada se radi o toponimima. Na područjima u kojim su i manjinski jezici u službenoj upotrebi, a to je većina jedinica lokalne samouprave u Vojvodini, sudski i upravni postupci, na zahtev jedne strane u postupku, moraju se voditi na manjinskom jeziku. Većina sudova i gradskih i opštinskih administracija kao i državni i pokrajinski organi, nemaju ni minimum resursa koji su neophodni da bi se ovako visoki standardi manjinske zaštite ostvarili. Normalno bi bilo da su standardi viši u sredinima u kojima manjine čine znatan udeo u stanovništvu, opravdano je da pripadnici manjina imaju pravo da lično ime upotrebljavaju na svom jeziku svugde, ali nije opravdano, ni izvodivo da se insistira na neostvarivim pravima i u sredinama u kojim živi mali broj pripadnika neke nacionalne manjine.  Kolektivna prava nacionalnih manjina mogu postajati samo u sredinama u kojim one čine znatan udeo u stanovništvu,

Da stvar bude još komplikovanija, postojeće propise nije moguće upodobiti prilikama niti ih učiniti ostvarivim. Prema čl. 20 Ustavu Republike Srbije dostignuti nivo ljudskih i manjinskih prava ne može se smanjivati. To znači da gradovi i opštine ne mogu da svojim statutima iz službene upotrebe izbace neki manjinski jezik, čak i ako bi to bilo opravdano. Na području grada Zrenjanina u službenoj upotrebi su pored srpskog i mađarski, rumunski i slovački jezik. Prema popisu stanovništva iz 2011 u Gradu Zrenjaninu, tj na celoj terioriji lokalne samouprave bilo je ukupno 123.362 stanovnika. Pogledajmo koliki je broj i procenat pripadnika nacionalnih grupa čiji jezici su u službenoj upotrebi:

Prema Zakonu iz 2002 god. manjinski  jezici su u ravnopravnoj službenoj upotrebi. Kako ovakva odredba može da se primeni u Zrenjaninu gde Slovaci i Rumuni čine mali udeo u stanovništvu. Da bi ovakvi maksimalistički standardi u oblasti manjinske zaštite bili ostvareni organi javne vlasti, ali i drugi subjekti koji moraju da primenjuju Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama ne bi mogli da se bave nikakavim drugim poslovima, osim obezbeđivanja jezičke ravnopravnosti ili drugih instrumenata zaštite manjina.

Sistem zaštite mnanjina u Srbiji nije dobro uređen, standardi su preambiciozni i neostvarivi. Još gore, striktnom primenom propisa, što bi u pravnoj državi bilo normalno, postigli bi se efekti suprotni od željenih, došlo bi do pogoršanja međuetničkih odnosa, položaj manjina bi se pogoršao, a ne popravio. Izvesno je da Srbi,u mestima u kojima ne žive pripadnici manjina, neće odobravati da se nazivi njihovih naselja isipišu i na mađarskom jeziku. Već se dešavalo da su table koju su ovako ispisane bile oštećene.

U Vojvodini ne postoji samo većinski, srpski nacionalizam, postoje i manjinski nacionalizmi. Da bi jedna multietnička zajednica opstala neophodno je da postoje i zajedničke vrednosti i ciljevi koji povezuju ljude, a ne samo da se insisitra na onome što ih deli. Potrebno je prihvatiti koncept interkuluralizma a ne segregacijskog multikuluralizma.

Ova godina može biti rizična za očuvanje dobrih međunacionalnih odnosa u Vojvodini.

Obeležavanje stogodišnjice prisajedinjena Vojvodine Srbiji ne sme biti iskorišćeno za ispoljavanje velikosrpskog nacionalizma. Postoj opasnost da se gubitak Kosova kompenzuje tako što će se Vojvodini nametati ekskluzivno srpski identitet.

Nedavno je Vlada APV usvojila Nacrt pokrajinske skupštinske odluke o utvrđivanju i svečanom obeležavanju Dana Vojvodine i drugih dana od pokrajinskog značaja. Predloženo je da dan Vojvodine bude 25. novembar, kada je 1918. godine Velika narodna skupština u Novom Sadu proglasila prisajedinjenje vojvođanskih oblasti Kraljevini Srbiji.. Pokrajinska vlada je predložila da se obeležavaju i 15. maj, povodom Majske skupštine održane u Sremskim Karlovcima 1848. godine, te 10. decembar - Međunarodni dan ljudskih prava, kada su Ujedinjene nacije 1948. godine usvojile Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima. Uočljivo je da su uzeti značajni datumi samo iz jedne tradicije, srpske, te da su izostavljeni značajni datumi i događaji koji simbolizuju antifašističku borbu u Vojvodini. Prva dva datuma su nesporna, ali izbor trećeg je čudan. Naime, u Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima nacionalne manjine se uopšte ne pominju. Predlog koje su dale autonomaške organizacije i pojedinci da se obeležava i 31. jul 1945. godine, kada je Skupština izaslanika naroda Vojvodine odlučila da Vojvodina uđe u sastav Srbije je opravdan. U socijalističkom periodu, po prvi put u istoriji, postignuta je nacionalna ravnopravnost u Vojvodini.

(Autor je aktivista Zrenjaninskog socijalnog foruma)