Nacionalni sastav Jugoslovenske vojske u otadžbini

Posle skoro šest godina krvavih borbi i milionskih žrtava 9. maja 1945. fašistička Nemačka je potpisala bezuslovnu kapitulaciju i tim činom završen je Drugi svetski rat. Oružje je konačno utihnulo, a narodi sveta oslobođeni straha i ratnih užasa krenuli su u energičnu obnovu porušenih zemalja.

Razorena Evropa oduševljeno je dočekala kraj ratnih strahota i slavila teško stečenu slobodu. Tragična ratna iskustva mirila su nekada zaraćene narode i svi su krenuli putem opšte obnove i stvaranja novog kvalitetnijeg i humanijeg društva. Svima je rata, razaranja i krvi bilo preko glave. Ali nije u svim zemljama bilo baš tako. U novoj komunističkoj Jugoslaviji barutni dim je i posle obustave ratnih dejstava zamagljivao mnoge krajeve. Krvavi i nemilosrdni obračun sa preostalim pripadnicima pobeđene kraljevske vojske trajao je još dugo. Preostale grupe i pojedinci mesto predaje i ponuđene lažne amnestije u strahu za sopstvene živote potražili su očajnički spas u planinskim skrovištima, gde su progonjeni kao zveri hvatani i odmah ubijani od poternih odeljenja Ozne.

Tek po završenom ratu započeo je pravi obračun sa ideološkim protivnicima, monarhistima, a kao glavni neprijatelji novog komunističkog društva označeni su bivši pripadnici ravnogorskog pokreta i JVuO. Tada je započela hajka na ideološke protivnike, koja ne prestaje ni sedam decenija posle Drugog svetskog rata, a mrcvarenje davno pobeđenog neprijatelja i dalje je aktuelno. Posleratni režimski istoričari su sve svoje snage usmerili u dokazivanje neprijateljskog delovanja JVuO. Na prvom mestu isticali su da je JVuO za vreme rata sarađivala sa okupatorom i na taj način dokazala svoju pripadnost fašističkom bloku. Profesionalni režimski ,,antifašisti“ izmišljanjem fašizma u Srbiji i njegovim vezivanjem za JVuO pokušali su da daju legitimitet upotrebe svih sredstava represije, jer, zaboga, protiv zloglasnog fašizma sve je dozvoljeno i opravdano. U naporima da dokažu saradnju JVuO sa okupatorom prikrivani su, falsifikovani i iskrivljeno prikazivani mnogi ratni događaji.

Drugi negativan i posebno istican element delovanja JVuO su zločini učinjeni najviše prema nesrpskom stanovništvu u toku rata. Građanski rat je po pravilu mnogo krvaviji od klasičnog jer je ratom zahvaćena cela teritorija zemlje sa kompletnim stanovništvom. Niko nije izuzet, pošteđen niti zaštićen. U takvim okolnostima uvek su moguće nekontrolisane i samovoljne osvetničke i zločinačke akcije pojedinaca ili grupa. Takvi pojedinačni nekontrolisani zločini izvršeni bez znanja i dozvole viših komandi napravili su veliku štetu JVuO. Stalnim isticanjem pojedinih, više usamljenih, primera zločina (Vranić, Drugovac, Topola...) dokazivana je zločinička priroda JVuO. Bez daljih analiza i sleda kasnijih događaja vešto se zamagljivala istina o tim događajima. Za svaki izvršeni zločin, čim se za njega saznalo u Vrhovnoj komandi, naređivano je odgovornim višim komandama da svaki ovakav slučaj ispitaju, procesuiraju po važećim vojnim zakonima i počinioce najstrože kazne!

Boljševička revolucija svojim ideološkim programom bila je nepomirljivo suprotstavljena postojećem monarhističkom poretku koji su baštinili i branili pripadnici kraljevske vojske. Komunisti su oružani ustanak i slobodarsko narodno raspoloženje od samog početka usmeravali na podizanje boljševičke revolucije, što je dovelo do tragične podele u srpskom društvu. Sukob ideologija već u doba ustanka otupio je ustaničku oštricu i doveo do otvorenog međusobnog neprijateljstva. Umesto na okupatora puščane cevi srpskih ustanika sve češće su bile uperene u grudi ideološki suprotstavljenih sunarodnjaka. Tako je započela najveća srpska tragedija.

Na kraju, kao četvrti ,,optužujući” element komunistički istoričari su JVuO označili kao nacionalističku i velikosrpsku tvorevinu. Za takvu tvrdnju morali su da prikriju stvaran nacionalni sastav JVuO.

Višedecenijskim tumačenjem i pisanjem komunističkih istoričara stvorena je iskrivljena slika o nacionalnoj pripadnosti boraca JVuO. Veštom zloupotrebom istorijskih izvora razvijana je teza da su pripadnici Ravnogorskog pokreta i JVuO bili isključivo srpski nacionalisti. Istine radi, Srbi kao najbrojniji narod u kraljevini, uz to tradicionalno naklonjen monarhiji, slobodarski i vojnički vaspitavan, bili su najzastupljeniji u redovima JVuO.

Jugoslovenska vojska u otadžbini, kao nepokoreni deo jugoslovenske kraljevske vojske, nije priznavala kapitulaciju, nastavila je gerilski (četnički) oblik ratovanja po starim vojnim zakonima i važećim uredbama. Po tim zakonima svi vojni obveznici kraljevine Jugoslavije, bez obzira na nacionalnu ili versku pripadnost, imali su ista prava i obaveze. Niko nije postavljao, niti uslovljavao nacionalnom pripadnošću ulazak u redove JVuO nego se, naprotiv, smatralo da je to obaveza svakog vojnog obveznika, jer zakletva se polaže samo jednom i pod jednom zastavom. Ne postoji ni jedan jedini dokument JVuO u kome se u negativnom ili u bilo kom smislu postavlja pitanje nacionalne pripadnosti vojnika. Odbrana i oslobođenje Jugoslavije i svih njenih naroda bio je i ostao glavni zadatak i cilj JVuO.

U vojnom zakoniku je pisalo da svaki vojni obveznik koju u slučaju rata ili ratne opasnosti pređe u neku drugu neprijateljsku formaciju tim činom je izvršio klasičnu izdaju, a ukoliko je vođa neprijateljske formacije stranac, onda se to smatralo za veleizdaju. Možemo zamisliti kako bi, recimo, britanska vojska tretirala svoje vojne obveznike da su u slučaju rata pristupili na drugu zaraćenu stranu i borili se protiv britanske monarhije.

Treba istaći da nisu svi narodi sa istim oduševljenjem stali u odbranu okupirane Jugoslavije. Neki nisu imali simpatija za jugoslovensku ideju i zajedništvo. Oni su posle kapitulacije kraljevske vojske i okupacije zemlje iskoristili priliku za ostvarenje svojih nacionalističkih težnji.

Svi oni koji su, bez obzira na nacionalnu ili versku pripadnost, ostali verni zajedništvu i Kraljevini Jugoslaviji, a nisu prihvatali komunističku i fašističku ideologiju, pristupali su u redove JVuO. Sve vreme rata JVuO nije promenila svoj stav o zajedništvu i na sve načine je sprečavala separatističke i nacionalističke aktivnosti u svojim redovima. Deklaracija sa Svetosavskog kongresa (27. januara 1944) dakle, u pretposlednjoj ratnoj godini nedvosmisleno dokazuje nepromenjene ideje i jasne težnje za očuvanje Kraljevine Jugoslavije. Višenacionalni sastav Centralnog nacionalnog komiteta dovoljan je dokaz da JVuO (a i samo ime to govori) i političke stranke koje su podržavale monarhiju nisu bili nosioci ni velikosrpske ni bilo koje druge nacionalističke ideje kako to žele da prikažu komunistički istoričari.

Radi podsećanja, prilažem sastav predsedništva Centralnog nacionalnog komiteta:

Predsednik: dr Živko Topalović (Srbin)

Potpredsednici: Radomir Janković (Srbin)

Anton Krejči (Slovenac)

Vladimir Predavec (Hrvat)

Mustafa Mulalić (Musliman)

Velimir Jojić (Srbin iz Crne Gore)

Dimitrije Lazarević (Srbin)

Treba istaći da je CNK sastavljen od predstavnika različitih političkih stranaka antifašističke, antikomunističke i prozapadne orijentacije, a nacionalna pripadnost članova nije bila odlučujuća.

Organizacija JVuO je urađena po predratnim mobilizacijskim planovima kraljevine Jugoslavije. Međutim, zbog rata i novonastalih okupacionih podela ona je sprovođena u nešto izmenjenim okolnostima. Tokom 1942. godine pristupilo se formiranju krupnijih vojnih jedinica, korpusa, sa jasno određenom teritorijom odnosno zonom odgovornosti. Korpusi, a nešto kasnije grupe korpusa nisu se razvijali i dejstvovali na isti način u svim delovima okupirane zemlje. Izuzev u nekoliko slučajeva JVuO nije stvarala jednonacionalne jedinice niti je za to bilo potrebe.

Na teritoriji tzv. Nezavisne Države Hrvatske ustaše su napravile mnoge teške zločine nad srpskim stanovništvom pa je na tim prostorima bilo mnogo teže usposatviti poljuljano međunacionalno poverenje. Vrhovna komanda je ulagala velike napore da se nepoverenje između Hrvata, Srba i muslimana prevaziđe i spreči međusobne sukobe. Prva vojna jednonacionalna jedinica pominje se u početnoj fazi ,,Mostarsko-jablaničke operacije" (Bitka na Neretvi ili 4. ofanziva) i tada je februara 1943. godine u sastavu Konjičke grupe dejstvovao Bjelimićki muslimanski bataljon.

Muslimani u JVuO

Veliki broj projugoslovenski i patriotski orijentisanih muslimana bezrezervno je pristupio u redove JVuO ili su se na posredan način uključili u rad ravnogorske organizacije. O tim aktivnostima svedoče mnogi sačuvani dokumenti. Muslimani su formirali razgranatu ravnogorsku organizaciju u svim većim mestima Bosne i Hercegovine. Pomenuću samo neke istaknutije organizatore: lekar dr Ismet Popovac, jedan od vodećih organizatora u Hercegovini, Mehmedbašić Mujo i Abid, Kalajić Omer, pravnik Kapić Mustafa, svi iz stolačkog sreza, Kašić Mujo i imam Kršlaković DŽema, organizatori pokreta u Konjicu, Zupčević Hivlija, organizator u selu Rastovac kod Trebinja, Begović Arif iz Begove kule u Hercegovini, Hadžihuseinović Mustaj Beg i major Dedić Hasan organizatori pokreta u Hercegovini, sudija Pašić Mustafa Mujo i Ćemalović Spajo iz Mostara, Prguda Avdo iz Gacka. Hasanagić Ćamil iz Kalinovika, Salihagić Suljaga iz Banjaluke, Vehabović Esad iz Bosanke Gradiške. Leho Mustafa iz Blagaja, hafiza i član medžlisa Pandžo Muhamed iz Sarajeva i drugi.

U Beogradu je postajao ilegalni muslimanski ravnogorski centar u kome su delovali: Begović dr Mehmed, profesor Beogradskog univerziteta, Konjhodić Alija, novinar Politike (kasnije u emigraciji urednik lista ,,Bratstvo”), Kemura Abdulah, šef muslimanske ravnogorske organizacije, Sofćuri Muhamed, trgovac orijentalnih tepiha, Ćemalović Muhamed, upravnik Gajretovog doma u Beogradu, Hodžić Abdulah, beogradski imam, i drugi.

Draža Mihailović, članovi američke misije i muslimani

U političkom radu ravnogorske organizacije najistaknutiji muslimanski lideri bili su: Mulalić Mustafa iz Livna, član Centralnog nacionalnog komiteta, i muftija Šećerkadić Derviš, potpredsednik Nacionalnog odbora Crne Gore

Muslimanski borci su raspoređivani u jedinice zajedno sa borcima drugih nacionalnosti. Draža Mihailović je postavio majora Fehima Musakadića iz Sarajeva za komandanta svih boraca muslimana u JVuO. Pomenuću samo neke istaknutije aktivne starešine JVuO muslimanskog porekla: Preljubović Muhamed Beg, komandant grupe muslimanskih korpusa, Nakičević Abdulgrafar, komandant Prve brigade Šestog muslimanskog korpusa, Hasanbegović Nurija, komandant Treće brigade Šestog muslimanskog korpusa, Karić Hato, komandant Šeste brigade Šestog muslimanskog korpusa, Preljo Vejsilj, komandant muslimanskog bataljona Nevesinjske brigade, Berberović Mustafa, predratni predsednik Blagaja komandant bataljona, Ramanović Mulas, Abdulah načelnik štaba Šestog muslimanskog korpusa, kapetan Rovčanin Husein, komandant Komoranskog muslimanskog četničkog odreda, narednik Uzunović Jusuf, komandant četničkog odreda kod Konjica, major Hasandedić Šefket, poručnik Čengić Omer Beg i potporučnik Čengić Hamdija, organizatori jedinica u okolini Mostara, kapetan Prašović Ćamil vođa muslimana u Sjenici i drugi.

Na teritoriji tzv. NDH osim u pojedinim slučajevima nije bilo jednonacionalnih jedinica. Tek tokom 1944. godine formirana je grupa muslimanskih korpusa koja zbog teškog stanja nije imala neka ozbiljnija ratna dejstva. Mnogi muslimani, posebno u Zapadnoj Bosni saradđivali su sa jedinicama JVuO i štitili srpsko stanovništvo od napada ustaša i ostrašćenih sunarodnjaka.

Muslimani su bili aktivni u Ravnogorskom pokretu i u jedinicama JVuO u drugim krajevima zemlje, recimo upravnik bolnice Drugog ravnogorskog korpusa bio je lekar-hirurg Hodžić dr. Mehmed, a geometar Redžić Nazif na komandim zadacima u Ražanjskoj brigadi Deligradskog korpusa. Lični pratilac kapetana Dragoslava Račića komandanta Cersko-majevičke grupe korpusa bio je Amzić Naif, a ađutant kapetana Jezdimira Dangića Gico Sulejman.

Pri komandi Južne Srbije (Gorski štab 110) delovao je Jablanički korpus koji je obuhvatao do 1943. godine dva sreza, jablanički i gnjilanski. Nešto kasnije, teritorija gnjilanskog sreza je pripala novoformiranom Prvom kosovskom korpusu. Za našu priču zanimljiv je podatak da je Jablanički korpus jedini u Srbiji imao jednonacionalne jedinice. Radi se o Arnautskoj brigadi ,,Hodža Zejneli" i Gajtanskoj brigadi. Obe ove brigade su u svom sastavu imale Albance. Komandant brigade ,,Hodža Zejneli" bio je narednik Arif Demirović a nešto kasnije komandu nad ovom jedinicom preuzeo je poručnik Jovan Labus. Jedan od malobrojnih zapamćenih starešina iz Gajtanske brigade bio je i komandant bataljona Musa Jušković. Pripadnici ovih jedinica albanskog porekla i njihove porodice su bili uzloženi dvostrukom teroru, i od svojih sunarodnika balista i od partizana.

 Luka Baletić, Draža i muslimanski lideri

Hrvati u JVuO

Da bi se bolje sagledale manje poznate činjenice i razumelo otkud u redovima JVuO veliki broj boraca hrvatske nacionalnosti, valjalo bi se nakratko vratiti u međuratni period i početke stvaranja Kraljevine Jugoslavije. U Splitu odmah po svršetku Prvog svetskog rata 1918. osnovana je organizacija ,,Jugoslovenska nacionalno-napredna omladina”. Cilj ove organizacije bila je beskompromisna borba protiv hrvatskog nacionalizma i separatizma. Još iz tih vremena Split je nosio epitet najvećeg srpskohrvatskog grada na primorju. Nešto kasnije 1921. u Splitu je formirana ORJUNA (Organizacija jugoslovenskih nacionalista). Ova prorežimska organizacija se zalagala za integralno jugoslovenstvo i monarhiju i žestoko se suprotstavljala svakom obliku hrvatskog separatizma, a kasnije i komunističkoj ideologiji. Organizacija je održavala tesne veze sa Ljotićevim ,,Zborom” i u svakoj prilici isticala i zastupala jugoslovenstvo i monarhiju.

Podružnice Orjune i Ljotićevog Zbora formirane su u nekoliko dalmatinskih gradova, a broj članova za one prilike bio je izuzetno velik.

Hrvati sa dalmatinske obale, verni kralju i jugoslovenskoj ideji, teško su prihvatali raspad Jugoslavije i stvaranje tzv. NDH. Dolaskom starog vojvode Ilije Trifunovića Birčanina u Split započelo je organizovanje orjunaša u novim uslovima, pod italijanskom okupacijom. Ubrzo su formirane prve četničke grupe sastavljene od Hrvata. Bili su to Kaštelanski četnički odred, Splitsko-šibenski odred i Odred Ilije Birčanina. Formirani su ilegalni četnički odbori u Splitu, Trogiru, Šibeniku, Makarskoj i na ostrvima Korčula i Krk. Dalmatinski četnici su stavljeni pod komandu tek osnovane Dinarske divizije Momčila Đujića. Rad četničke organizacije na primorju podupirao je čitav niz dalmatinskih književnika, starih orjunaša, Mirka Korolije, Nika Bartulovića, Đure Vilovića, Ćire-Čičin Šaina, Sibe Miličića i drugih. Kasnije će Niko Bartulović biti hrvatski predstavnik na Svetosavskom kongresu, a teolog Đuro Vilović savetnik u štabu Draže Mihailovića.

Broj Hrvata u jedinicama JVuO nije utvrđen iz jednostavnog razloga što su bili raspoređeni po komandnim potrebama u razne jedinice JVuO. Jedan od najpoznatijih starešina JVuO hrvatske nacionalnosti bio je vojvoda Zvonimir Vučković, komandant Prvog ravnogorskog korpusa. Ovaj izuzetan i hrabar čovek, oficir do smrti, ubeđeni Jugosloven i veliki patriota, i najbliži Dražin saradnik, obavljao je dužnost komandanta Takovskog odreda za vreme ustaničkih borbi 1941, a kasnije postavljen je od generala Mihailovića za komandanta korpusa. Zbog hrabrog držanja u borbi odlikovan je Karađorđevom zvezdom od izbegličke vlade u Londonu, a od Birčanina proglašen za vojvodu. Pisac ovih redova dugo godina vodio je živu prepisku sa ovim velikim čovekom i patriotom, sve do njegove smrti.

 Zvonko Vučković i Draža

Izdvojio bih još jednog zanimljivog pripadnika JVuO, a to je artiljerijski major Marin Stude. Pre rata živeo je u Splitu a kao vojni predavač često je boravio u art.školi u Sarajevu iz koje su izašli mnogi budući oficiri JVuO. Major Stude je bio načelnik štaba Dinarske divizije i blizak saradnik vojvode Đujića. U štabu divizije intendant je bio mornarički poručnik Mate Amat, rodom iz Kaštela.Oblasni nacionalni komitet iz zone odgovornosti Dinarske divizije je imao veliki broj članova hrvatske nacionalnosti. Bili su to najugledniji Hrvati iz Dalmacije i zaleđa.

U Dinarskoj diviziji je bilo mnogo Hrvata na istaknutim komandnim dužnostima. Jedan od poznatijih bio je kapetan Krešimir Vranić, komandant samostalne grupe od oko 2500 ljudi, uglavnom sastavljene od boraca hrvatske nacionalnosti. U ovoj jednici bili su na službi poručnik Anton Šuster iz Sušaka i potporučnik Niko Lazarić sa ostrva Krk. Ova jedinica je posle kapitulacije Italije septembra 1943. upućena na ostrva Cres, Mali i Veliki Lošinj i Olib radi preuzimanja vlasti. Četnici, među kojima je bio veliki broj Hrvata, razoružali su Italijane i preuzeli komandu nad ostrvima. Zbog opasnosti da će Nemci preuzeti ova važna strateška ostrva partizani su ponudili zajedničku akciju, ali na prevaru su zarobili i likvidarli čitavu grupu zajedno sa komandantom Krešimorom Vranićem. Zabeleženo je da je prilikom egzekucije poručnik Antun Šuster prkosno klicao kralju.

Hrvatski orjunaši, monarhisti i pripadnici pokreta teško su stradali dolaskom partizana. Samo na ostrvu Krk u jednom navratu streljano je 55 hrvatskih rodoljuba. Broj likvidiranih pripadnika pokreta iz Dalmacije hrvatske nacionalnosti nikada nije do kraja utvrđen. Za komuniste to je bila neprijatna istina koju su decenijama posle rata vešto i smišljeno prikrivali.

Jedan primer epskog heroizma zapisao je vojvoda Momčilo Đujić u ,,Spomenici Dinarske divizije”. Prilikom odstupanja divizije na zapad, u Sloveniji, radi zaustavljanja partizana trebalo je uništiti most na raci Soči. Posle prvog neuspešnog miniranja odvažni borac Milan Bilić, po narodnosti Hrvat, prijavio se da digne most u vazduh i svesno sebe žrtvuje za spas ostalih boraca. On je uspeo da uništi most, ali tom prilikom je izgubio život.

Borci hrvatske nacionalnosti delili su sudbinu ostalih pripadnika Dinarske divizije. Posle probijanja Pađenskog fronta i odstupanja preko Slovenije na zapad preživeli borci divizije su stupili u kontakat sa savezničkim snagama u Italiji. Prebačeni su u nekoliko privremenih logora i konačno svi su sabrani u veliki logor Eboli kod Napulja. Preživeli Hrvati monarhisti u logoru su formirali ,,Komandu hrvatskih trupa” pod komandom generala Matije Parca. Komandanti hrvatskog logorskog korpusa bili su potpukovnik Dragutin Modercin i pukovnik Luka Šarić. Računa se da je u logoru bilo oko 2000 boraca hrvatske nacionalnosti.

Slovenci u JVuO

Slovenija, odnosno Dravska banovina je posle kapitulacije Jugoslavije podeljena na dve oblasti, a granica je bila tok reke Save. Severni deo je pripojen nemačkom rajhu i iz te oblasti vršena su masovna iseljavanja Slovenaca u južni deo pod italijanskom okupacijom, a jedan deo stanovništva iseljen je u Srbiju. Nemci su slovenački narod iz svoje, severne, oblasti iseljavali smatrajući da su projugoslovenski i prosrpski orijentisani i s time ,,remetilački faktor" u pripojenom delu banovine.

Projugoslovensko raspoloženje velikog broja Slovenaca bilo je poznato i pre rata. U Aprilskom ratu mnogi slovenački oficiri i vojnici herojski su branili i ginuli za Otadžbinu. Tako je bilo i tokom celog rata. Procentualno Slovenci bilo kao aktivni boraci ili kao saradnici JVuO bili su najbrojniji u Kraljevini Jugoslaviji.

 Grupa slovenačkih četnika

Teško je pomenuti sve starešine JVuO slovenačkog porekla, ali izdvojićemo nekoliko najistaknutijih. Među prvim herojskim žrtvama bio je generalštabni major Ivan Fregl. On je kao najbliži saradnik Draže Mihailovića bio jedan od organizatora pokreta u Srbiji. U nemačkom prepadu na Vrhovnu komandu zaštitio je Dražu od zarobljavanja, a tom prilikom sebe svesno žrtvovao.

Mnogi Slovenci su se hrabro borili kao starešine i borci u jedinicama JVuO širom Srbije. Izdvajam porodicu Šušterič koja je iz Slovenije internirana u Srbiju i odmah se uključila u Ravnogorski pokret. Rezervni kapetan Josip Šušterič je jednog sina izgubio u Aprilskom ratu, a sa drugom dvojicom, Bojanom i Urošem, odmah je pristupio u Ivankovački korpus. Bojan je poginuo kao komandant brigade, Josip je streljan od partizana na kraju rata, a najmlađi, Uroš osuđen je na dugodišnju robiju. Danas je Uroš Šušterič jedini živi slovenački starešina JVuO.

Vojvoda Karlo Novak

U Sloveniji je za vreme rata bilo nekoliko četničkih odreda a pomenućemo Štajerski, Dolenjski, Ljubljanski, Notranjski, Gorenjski, Primorski (Soški) i dr. Jedan od organizatora i osnivača četničke borbene gerile bio je poručnik Jože Melaher Zmagoslav. Ovde treba pomenuti bar još nekoliko važnijih komandanta odreda :

Janez Marn, komandant Dolenjskog odreda (prešao iz partizana), major Mirko Bitenc ,,Triglavski", komandant Notrenjskog odreda, potpukovnik Janko Debeljak, komandant Primorskog (Soškog) odreda, kapetan Franc Jerebič (Harebič), komandant Gorenjskog odreda i drugi.

Komanda Slovenije je radila u poluilegalnim uslovima pod stalnom opasnošću da bude otkrivena, a njeni pripadnici uhapšeni. Komanda je bila potpuno organizovana sa svim pratećim sužbama a komandant je bio generalštabni major vojvoda Karlo Novak.

U ravnogorskom pokretu Slovenije bilo je mnogo znamenitih ljudi toga vremena među kojima izdvajam Leona Štukelja, poznatog gimnastičara, olimpijskog pobednika, i dr.Aleksandra Bajta, profesora i posleratnog slovenačkog akademika.

Da bi pomenuli sve slovenačke patriote, pripadnike Ravnogorskog pokreta i JVuO trebalo bi nam mnogo više prostora.

Jevreji u JVuO

Jevrejski narod je kroz svoju dugu i tragičnu istoriju doživeo mnoga stradanja, ali nijedan progon nije se mogao meriti sa nacističkim pogromom u Drugom svetskom ratu kojim je predat potpunom uništenju. Položaj Jevreja u okupiranoj Srbiji bio je posebno težak. Zemlja zahvaćena oružanim ustankom i sama izložena strašnim represalijama davala je nacistima dobar izgovor da i pre donesene odluke o ,,konačnom rešenju” otpočne sa likvidacijom celokupnog jevrejskog stanovništva. Većina građana Srbije je osuđivala ovakve nacističke postupke i gledala da pomogne svojim nesrećnim sugrađanima. Jevreji su po gradovima skrivani ili prebacivani na zbrinjavanje i čuvanje u udaljena seoska domaćinstva, pružana im je pomoć u nabavci lažnih dokumenata i omogućavan prelazak u italijansku okupacionu zonu gde je tretman Jevreja bio znatno blaži. Zahvaljujući građanskoj solidarnosti, mnogi Jevreji iz Srbije su spaseni od deportacija i sigurne smrti u koncentracionim logorima. Po izbijanju ustanka i formiranju dva pokreta otpora veliki broj Jevreja se uključio u njihov rad i započeo borbu. Znatno više Jevreja, pre svega zbog predratnih simpatija i članstva u KPJ, priključio se partizanskom pokretu, ali bilo ih je mnogo i u redovima JVuO.

U svim posleratnim raspravama i međusobnim optuživanjima odnos oba pokreta prema Jevrejima je bio od posebnog značaja. Jevreji kao najveći ratni stradalnici postali su neka vrsta merila kojim se dokazuje i otkriva prisustvo fašizma u nekoj sredini ili pokretu. Zbog toga nije bez značaja otkriti kakav je odnos Ravnogorskog pokreta i JVuO bio prema Jevrejima i antisemitizmu. Komunistički pokret svu svoju privrženost antifašizmu dokazuje između ostalog i prisustvom značajnog broja Jevreja u svojim redovima od kojih su neki bili na visokim vojnim i političkim dužnostima.

Jevreji su od samog početka bili pripadnici i drugog antifašističkog pokreta. U prvoj grupi od 24 oficira i podoficira (embrionu budućeg gerilskog pokreta) koja je početkom maja 1941. stigla na Ravnu Goru bio je i jedan Jevrej. Bio je to Samokovlija Benjamin rodom iz Bosne.

U početku rata sem kod Jevreja koji su ranije bili povezani sa komunističkim pokretom opšti stav je bio da se priključe onom pokretu sa kojim prvo stupe u vezu.

General Mihailović kao i ogromna većina njegovih oficira i saradnika nisu gajili antisemitska osećanja. Pripadnici JVuO smatrali su Jevreje za najveće žrtve nacizma i zbog toga su im pružali svaku moguću pomoć i podršku. Jevreji koji su izbegli nemačke progone nalazili su pomoć i zaštitu od pripadnika JVuO, uključivali se u njihove jedinice i pružali im podršku. Pomenućemo neke:

- rezervni poručnik Anaf dr.Josif ekonom u Vrhovnoj komandi (kasnije streljan od Nemaca na Banjici) , poručnik Gec Egon načelnik štaba Nišavske grupe korpusa, dr.Dajč Ladislav lekar u Rasinskom korpusu, lični lekar Draže Mihailovića i ujedno sanitetski refernt bio je dr.Goldvajn Tibor koji je sa suprugom Anom boravio u Vrhovnoj komandi, lekarka dr.Atijas Regina, inženjer Šlezinger Josif Vili, dr.Atlas Đorđe, Krišaber Franjo, Levenberg Oto, Klofer Rudi lični vozač vojvode Jevđevića, advokat Mervorak Avram, Komornik Oto, Presburger Dragutin i mnogi drugi.

Jevreji su, obično pod lažnim, posrbljenim, imenima radi lične bezbednosti bili pripadnici jedinica JVuO i na područjima van Srbije. U jednoj novogodišnjoj čestitki upućenoj sunarodnjacima u Americi između ostalog piše,, Jevreji koji se bore u jedinicama JVuO šalju pozdrav američkom Jevrejima i izražavaju najbolje želje za Novu godinu. Srećni smo što se borimo pod komandom generala Mihailovića protiv neprijatelja jugoslovenskog naroda. Od svoje braće u Americi očekujemo punu pomoć kako bi mogli postići zajednički cilj. Demokratske slobode i kaznu za zločince”

U znak odmazde zbog učinjenih nedela prema Jevrejima beogradski ilegalci JVuO su maja 1944. izvršili atentat i ubili Cvetana Đorđevića Ceku, pomoćnika ministra unutrašnjih poslova koji se isticao u izvršavanju antijevrejskih mera.

General Mihailović se nalazio na čelu jedne heterogene i decentralizovane vojne organizacije u kojoj nije uvek bilo moguće ostvariti punu kontrolu nad potčinjenim jedinicama. Zbog toga se nije mogla isključiti mogućnost pojedinačnih slučajeva netrpljeivosti prema Jevrejima. Posebno u uslovima građanskog rata Jevreji komunisti su često identifikovani kao najopasniji politički protivnici. Na isti način Jevreji komunisti imali su priliku da JVuO identifikuju kao svoje najveće neprijatelje.

Upoznat sa pojedinim slučajevima antisemitizma u nekim četničkim listovima Draža Mihajlović je energično reagovao i tom prilikom uputio sledeće naređenje svim jedinicama JVuO :

RASPIS

Svim jedinicama Jugoslovenske vojske u Otadžbini

7. april 1944.

Tel. br. 884

U jednom od naših listova kao da se oseća nota antisemitizma. To je, pak, načisto da naš pokret ne sme poći tim putem. U ovom ratu stradali su Jevreji gore nego mi Srbi, a mi nismo nikada bili protiv onoga ko strada, na nećemo ni sada. U nas se nikada nije postavljalo pitanje Jevreja, već pitanje režima. Ako ne valjaju režimi, ne valjaju ni Jevreji. Ali, u prvom redu treba da valjamo mi Srbi.

Antisemitski napad ne sme da se pojavi ni u štampi ni u propagandi. Zabranjujem svaku grdnju, kao i raspirivanje mržnje prema Jevrejima u govorima, na javnim sastancima ili privatno po kafanama prilikom iznošenja mišljenja pojedinaca. Jevreji su ljudi kao i ostali narodi, a u ovom ratu stradali su više čak i od nas Srba. Ako već kao pravi hrišćani ne možemo da razvijemo bratsku ljubav prema Jevrejima, onda ne treba ni da raspirujemo mržnju prema njima.

Sa svakim onim koji bude u ma kom pogledu ma šta rekao sa namerom da to bude protiv Jevreja, smatraću kao rad na ostvarenju programa ljotićevaca, te ću sa takvima postupati po zakonu i nadležnosti.

Čiča

Ostali narodi u redovima JVuO

U sastavu Krajinskog korpusa pod komandom majora Velimira Piletića u drugoj polovini 1943. formiran je ,,Ruski korpus” (ova jedinica nema veze sa Ruskim zaštitnim korpusom). Jedinica je brojala oko 300 oficira i vojnika. Bili su to bivši sovjetski zarobljenici koji su uspeli da pobegnu iz raznih radnih logora i Borskog rudnika. Jedinicom je komandovao major Avramov (u svojim memoarima Živko Topalović navodi da je komandant ove jedinice bio izvesni poručnik Akimov). U ovoj jedinici je bio i sin čuvenog ruskog generala Konjeva.

U Krajinskom korpusu je pored Rusa delovala jedna grupa Jevreja, nešto Poljaka i Bugara, desetak odbeglih Holanđana, Grka, Rumuna i nekoliko Nemaca dezertera.

Grupa interniranih Poljaka je u proleće 1942. dovedena na prinudni rad u Borski rudnik i logor Hajdenau kraj Žagubice. Ubrzo su Poljaci uhvatili vezu sa pripadnicima JVuO, pobegli iz logora i stupili u Homoljsku brigadu Mlavskog korpusa. Kada se prikupilo preko 300 odbeglih Poljaka, formirana je posebna Poljska brigada. Brigadom su komandovali poljski oficiri koji su padobranima spušteni na teren, a poslati od strane poljske izbegličke vlade koja se nalazila u Londonu. Čudnom odlukom komande korusa sa obrazloženjem da na teritoriji jedinice nema dovoljno hrane za ishranu boraca brigada je rasformirana krajem 1943, a ljudstvo raspoređeno u druge jedinice. Zna se da je grupa od desetak Poljaka sa svojim oficirom, Marjanom Ratajničkim, raspoređena u Ravaničku brigadu Ivankovačkog korpusa. Radi ponovnog okupljanja rasutih poljskih boraca, upućen je iz Londona u komandu Krajinskog korpusa kapetan Mihail Jakubovski Levandovski, poznatiji po pseudonimu ,,Kapetan Naš". U jednoj borbi protiv nemačkog poternog odeljenja 11.decembra 1943. ovaj hrabri poljski kapetan je poginuo i dalji rad na prikupljanju Poljaka je zaustavljen.

U razne korpuse JVuO širom zemlje posle kapitulacije Italije pristupio je jedan broj italijanskih vojnika.

Među pripadnicima JVuO bilo je stotinak nemačkih vojnika i oficira, dezertera iz nemačke vojske. Oni su raspoređivani u različite jedinice. Zanimljivo je pomenuti nemačkog sanitetskog oficira dr Hansa. Ovaj nemački lekar je za vreme rata radio u Guči i na kraju rata pristupio u četnike i kasnije se sa njima odmetnuo. Krio se u grupi poručnika Vlade Martinovića, komandanta Čačanske brigade Drugog ravnogorskog korpusa. Dr Hans je ubijen u skrivanju 1947. od Ozne.

Na kraju, napominjem da je među pripadnicima JVuO bilo svih naroda i narodnosti, što potpuno isključuje teoriju o Ravnogorskom pokretu kao velikosrpskom i nacionalističkom. Draža Mihailović i njegov pokret je bio antifašistički, antikoministički i prozapadni, a uzor im je bila američka demokratija toga doba. Nikada se nisu odricali saveznika, čak ni u poslednjim godinama rata kada je britanska pomoć bila usmerena drugoj zaraćenoj strani, komunistima. Saveznička bombardovanja srpskih gradova teško su pogodila sve pripadnike JVuO, ali promene stava prema saveznicima čak ni tada nije bilo.

Odana prozapadnoj ideji i saveznicima, JVuO je dočekala svoj strašan kraj, a na nama je da nastavimo sa otkrivanjem istine o našoj tragičnoj i ne tako dalekoj prošlosti.