Šta nam zapravo pokazuju demografske projekcije UN?

Ujedinjene nacije (UN) u avgustu ove godine objavile su studiju: World Population Prospect.[1] Možda je za mnoge iznenađenje da Afrika 2015. ima blizu 1,2 milijarde stanovnika (petostruki rast u odnosu na 1950), dok populacija Starog kontinenta iznosi tek 738 miliona[2].

Ono što je naizgled dobro je da Srbija 2015, po studiji UN, trenutno ima 8.851.000 stanovnika, te da UN zaista računa Kosovo kao sastavni deo naše zemlje. Nažalost, podaci za našu zemlju su praktično neupotrebljivi. Našim ustavom i poveljom UN utemeljeno je računjanje Kosova kao dela Srbije.

Međutim, projekcije koje je uradio tim UN imaju malu analitičku vrednost, jer pod faktičkom kontrolom Beograda nije teritorija Kosova. Da je Kosovo demografski ‘slično’ ostatku Srbije, onda njegova populacija, sa grubo petinskim ponderom, ne bi dramatično uticala na projekcije. Kako to nije slučaj, moraćemo da se oslonimo na domaće demografske podatke, a da pokazatelje iz studije UN koristimo radi komparacije sa drugim zemljama.

Pre toga, daćemo samo kratak osvrt na podatke za Srbiju (s Kosovom). Projektovani su negativni demokrafski trendovi, koji će dovesti do znatnog smanjenja broja stanovnika Srbije (koji će biti izraženiji za ‘ostatak Srbije’). Žena je za 5% više nego muškaraca, što je evropski prosek, i posledica dužeg životnog veka pripadnica slabijeg pola i pored za 6% većeg broja rođenih dečaka od devojčica svake godine. Po studiji UN, u Srbiji (sa Kosovom) će za tri i po decenije biti za milion i po stanovnika manje (7 331000 lica ili 17,2%).

Srbija je među 48 zemalja u kojima će se broj stanovnika smanjiti do 2050, i u tom ‘lošem društvu’ zauzima visoko osmo mesto. Možda je za utehu što su i skoro sve komšije u istom ‘košu’. Naime, najveći demografski pad u svetu prognozira se za Bugarsku od čak 27,9%, Rumuniju (22,1%) i Ukrajinu (21,7%).[3] Srbija po UN ima 31,5% više stanovnika nego 1950, ali domaće projekcije ukazuju da je populacija bez Kosova rasla sporije u tih šest i po decenija. Naime, procenjuje se da je 1950. ‘uža Srbija’ sa Vojvodinom imala oko 5,9 miliona stanovnika, dok 2015. taj broj iznosi 7,1 milion, što daje mnogo skromniji rast (20,5%).[4]   

U studiji se potencira najveći demografski problem Evrope: nizak fertilitet. On je u svim zemljama tog kontinenta u 2015. ispod nivoa potrebnog za održavanje istog broj stanovnika u dugom roku, a to je prosečno 2,1 dete po ženi. U većini slučajeva to već traje decenijama, a u Srbiji oko pola stoleća. Projektovano je da će fertilitet na Starom kontinentu porasti sa 1,6 dece po ženi (2010-2015) na 1,8 (2045-2050), ali to neće i pored očekivane neto imigracije sprečiti pad populacije na 723 miliona 2050.[5] Fertilitet u Srbiji, po studiji UN, prosečno je iznosio 1,56 u periodu 2010-2015.[6] Inače, BiH je 7. mesto u svetu po niskoj stopi fertiliteta, sa 1,28 u periodu 2010-15, što je nerealno zbog precenjenog broja stanovnika (studija polazi od cifre od 3,8 miliona, a to je barem 15% više od realnog broja).

Istorijat srpskog demografskog pada    

Pad broja stanovnika Srbije traje već dve decenije, mada su nepovoljni trendovi, koje je prikrio imigracioni talas prekodrinskih i u manjoj meri kosmetskih Srba, počeli znatno ranije. Glavni uzrok depopulacije naše zemlje je negativan prirodni priraštaj (prosečno skoro 5 promila 2010-14.) i neto-emigracija (oko 9 hiljada godišnje).[7] Uz demografski pad i prosečna starost ukupnog stanovništva stalno raste i u 2014. je iznosila 42,6 godina (muškarci 41,2 i žene 43,9). Proces starenja stanovništva posledica je sve manjeg udela mladog stanovništva (0–14 godina) u ukupnom stanovništvu (14,4%), udeo starijih od 65 godina je 18,2%, dok radno sposobno stanovništvo čini 67,4%.[8] Ono što je pozitivno je da se očekivano trajanje života konstantno produžava, trenutno je 75 godina, dok bi 2050. trebalo da iznosi 82,5 godina.

Depopulacione tendencije stanovništva s negativnom stopom rasta i negativnim prirodnim priraštajem zabeležene u Vojvodini početkom 1980-ih, a u ostalom delu Srbije početkom 1990-ih. Emigracija je praktično počela sredinom 1960-ih, a posebno je intenzivna bila tokom 1990-ih, iako je tada bila visoka i imigracija. Broj stanovnika u Srbiji tokom poslednje decenije se smanjuje za oko 43 hiljada prosečno godišnje.[9]

Od 1834. do 1874. broj stanovnika Srbija je dupliran, kao i gustina naseljenosti, sa 678 hiljada na 1354 hiljada.10] Snažan rast se nastavio, tako da je popis 1910. utvrdio 2,922 miliona ljudi (delimično zahvaljujući pripajanju četiri okruga na jugu zemlje 1878). Statistički godišnjak Kraljevine Srbije za 1907-1908. pokazuje da smo 1905. imali prosečan godišnji porast broja stanovnika od 1,51%, koliki je imala i Bugarska, a u Evropi je jedino Rumunija (1,94%) imala veći relativan porast. Na 1000 stanovnika najveći broj rođenih (48), umrlih (29,5) i višak rođenih (18,5) imala je Rusija, dok je Srbija imala 36,8 rođenih, 23,7 umrlih, te prirodni priraštaj od 13,1 (veći broj rođenih imali su još i Rumunija: 41,7 i Bugarska: 40,4). Srbija je bila zemlja neto priliva stanovnika (po 0,2% godišnje), dok je većina ostalih imala neto odliv stanovnika, najviše u SAD. Inače, Srbija je u period 1870-1910. sa 1,99% prosečnim rastom populacije bila najbrže rastuća evropska zemlja.

Procenjuje se da je na današnjoj teritoriji Srbije bez Kosova 1931. živelo pet miliona ljudi. Srbija je bez Kosova 1951. imala 6,045 miliona stanovnika, da bi 1961. porasla na 6,687 miliona. Sa emigracijom od nešto preko 200 hljada 1971. popisano je 7,247 miliona, a 1981. godine 7,734 (takođe sa emigracijom). Godine 1991. bilo je stalnih 7,574 miliona lica, da bi popis iz proleća 2002. pokazao da se stanje nije bitnije promenilo (7,498 miliona građana). Popis iz 2011. bio je delimično bojkotovan, pre svega od strane Albanaca, pa se broj građana procenjuje na 7,250 miliona.

Na osnovu negativnog prirodnog priraštaja od jeseni 2011. do sredine 2015, te procenjene neto emigracije, broj rezidenata Srbije bi trenutno trebalo da iznosi oko 160 hiljada manje. Indikativno je da broj stanovnika ove godine je praktično identičan dalekoj 1972.

Prema Republičkom zavodu za statistiku Srbije, u Srbiji je 2014. rođeno 66461, umrlo 101247, te je pad broja stanovnika iznosio 34786, ne računajući migracione tokove. U 2013. rođeno je 65554, umrlo 100300 (pad od 34746). Te godine je samo osam opština imalo veći broj rođenih od umrlih (Novi Pazar, Tutin, Preševo, Bujanovac, Sjenica, Novi Sad Zvezdara i Surčin). Indikativno je da u gradovima rođeno 45657, umrlo 53169, te je smanjenje stanovnika iznosilo 7512. Gro smanjenja desilo se, dakle, u selima, čak 78,3% ukupnog smanjenja stanovništva (iako u selima živi tek dve petine populacije po popisu 2011).[11]

U 2014. stopa nataliteta je 9,3, a mortalitet je 14,2 promila, te je stopa prirodnog priraštaja 4,9 promila. Podaci za prvih pet meseci 2015. ukazuju na rast broja živorođenih za 2%, ali i da se povećava broj umrlih (za 6%).[12] Inače, prirodni priraštaj je u padu već od 1950-ih, da bi od početka 1990-ih postao negativan. Praktično isključivo zbog promene metodologije 2005, kada su deca naših državljana rođena u inostranstvu faktički isključena iz obračuna, dodatno raste negativni prirodni priraštaj (za oko 8%).[13]

Procenjeni broj stanovnika Srbije (bez Kosmeta) sredinom 2015. iznosi 7,1 milion lica, i razlog zašto taj broj nije niži je mehanički neto priliv populacije (iz BiH, odnosno RS, Hrvatske, Crne Gore, Kosova), koji je i devedesetih bio zaslužan za, praktično, održavanje broja stanovnika (oko 100 hiljada Srba, koliko ih je trenutno na Kosmetu, ne ulaze u ovu procenu).

Indikativno je da slične demografske trendove sa Srbijom ima Republika Srpska (negativan prirodni priraštaj, u koji se prešlo do 2003, realno iznosi oko 4,5 promila 2014).[14] S druge strane, Federacija BiH, u kojoj se prešlo u minus od 2013, stoji bolje, sa blagim negativnim prirodnim priraštajem od minus 0,9 promila (avgust 2014-jul 2015).[15]

Srbija nije specifikum jer je pad broja stanovnika već problem s kojim se suočava dobar deo naseljenog dela planete, od centralne i istočne Evrope (uključujući i Nemačku), preko Rusije do Japana i Južne Koreje (i dela Mediterana). Dakle, glavni problem Srbije nije nizak natalitet (stopa živorođenih je blago ispod evropskog proseka), niti niska stopa fertiliteta (i tu smo blago ispod proseka Starog kontinenta), već visok mortalitet. Pored toga, Srbi neće postati manjina u Srbiji, naprotiv, nizak natalitet u proseku više pogađa nacionalne manjine (nekoliko od retkih izuzetaka su Bošnjaci, Romi, Albanci, koji čine 2%, 1,4%, odnosno 0,9% populacije, ali koji imaju veoma visoku emigraciju), te će udeo većinske nacije u perspektivi stagnirati.

Zanimljivo je porediti populacioni rast dve zemlje sličnog broj stanovnika: Srbije i Bugarske, jer dolazimo do zapanjujuće sličnih slika. Naime, populacije Bugarske i Srbije u periodu od popisa 1910. do popisa 2011. porasle su za oko 56-57%. Kao baza za poređenje uzeta su današnje teritorije Bugarske i Srbije bez Kosova[16] Ovo i pored toga što je Srbija u dva svetska rata imala višestruko veći broj žrtava od Bugarske.

Po varijanti srednjeg fertiliteta (od 1,75 dece po ženi) u demografskim projekcijama Peneva (2013) Srbija će 2020. imati 6840 hiljada stanovnika, 2030. skoro 6,4 miliona, 2040 nešto ispod 6 miliona, a 2050. tačno 5 761 378 lica (što je 19% manje nego ove godine). Prosečna stopa nataliteta do 2050. biće između 8 i 10 promila. Stopa mortaliteta će u intervalu do sredine veka biti u proseku nešto viša od trenutnih 14 promila (oko 15 promila), iako će se stalno povećavati dužina očekivanog trajanja života pri živorođenju, a i smanjivaće se razlika u nivou smrtnosti po polu (na 5 godina 2050). Čak i realizacija vrlo nerealistične pretpostavke o gotovo trenutnom i vrlo naglom povećanja fertiliteta (sa 1,44 na 2,1 do 2020) ne bi do 2047. omogućilo zaustavljanje smanjenja srpske populacije.

Dakle, trenutna starosna struktura, ukorenjene niske reproduktivne norme stanovništva, starosni model mortaliteta i ekonomske prilike koje podstiču emigraciju najvažniji su faktori očekivanog pada srpske populacije. Teško je očekivati poboljšanje demografske situacije koja će biti obeležena smanjenjem stanovništva i njegovim vrlo intenzivnim starenjem (optimistično, 2050. medijalna starost će iznositi 46,1 godinu, dok je 2015. 43,1 godinu). Ipak, uspešno sprovođenje mera za podsticaj rađanja, ubrzanje i uspešnije sprovođenje ekonomskih i društvenih reformi uz preduzimanje dugoročnih sektorskih politika mogu usporiti nepovoljne trendove, te bi od sredine 21. veka moglo doći do postepenog demografskog oporavka.[17]

Indikativni su pozitivni rezultati demografske politike u Rusiji, koji se teško mogu videti u studiji UN. Naime, broj rođene dece povećan je sa 1,2 na 1,8 miliona od 2000 do 2014, te su od 2013. posle dve decenije došli do pozitivnog prirodnog priraštaja (natalitet od 13,3 promila blago je nadmašio mortalitet, dok imigracija dodatno povećava broj stanovnika u Rusiji).

Procene ruskog statističkog zavoda (srednja varijanta) ukazuju da će ta zemlja (bez Krima i Sevastopolja, te blizu milion izbeglica nakon ukrajinskog rata 2014.) imati blizu 140 miliona ljudi, što znatno odstupa od pesimističnih prognoza iz studije UN.

Evropske demografske brige

U 2014. u EU je broj rođenih na svaku hiljadu stanovnika bio 10,1, a stopa mortaliteta 9,9 promila (isto kao i 2013), te je stopa prirodnog priraštaja iznosila 0,2 promila.[18]Zahvaljujući neto imigraciji od 952 hiljade ljudi, EU je beležila rast populacije od 0,2% u toku 2014. Dakle, rast populacije na zapadu Starog kontinenta posledica je imigracija i blagog pozitivnog prirodnog priraštaja, koji je uzrokovan visokim fertilitetom imigrantkinja.

Tokom 2014. Srbija je imala nešto nižu stopu živorođenih od proseka EU (9,3 promila), istu kao Hrvatska i sličnu kao Bugarska (9,4), Rumunija (9,2) i Mađarska (9,4). Lošije su kotirane Nemačka, Grčka, Potugal, Italija (sa 8,6 promilla, odnosno 8,5, te 7,9, i 8,3 promila). Slovenija stoji bolje sa 10,3, kao i Crna Gora (12,1), Makedonija (11,4), Rusija (13,4), Albanija (12,4 promila), dok je najbolje kotirana evropska država Turska sa čak 17,3 živorođena deteta na svakih hiljadu stanovnika u 2014.[19]

Tabela 1. Stopa ukupnog fertiliteta u Evropi 1960-2013.

http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/0/09/Total_fertility

_rate%2C_1960%E2%80%932013

_%28live_births_per_woman%29_YB15.png

Iste godine stopa mortaliteta iznosila je 14,1 promila u Srbiji, u Hrvatskoj 12 promila, a Bugarskoj čak 15. Loše su kotirane i Rumunija (12,7) i Mađarska (12,8). Italija je imala 9,8 Nemačka 10,8, Slovenija 9,2, Crna Gora 9,7, Makedonija 9,5, Rusija 13,3, Albanija 7,1 a Turska 5,1 broj umrlih na svakih hiljadu stanovnika u 2014.[20] Veoma visok mortalitet u Srbiji dobrim delom je posledica povratka ljudi u penziju iz dijaspore, koja je zaslužna i za niži nataltiet, jer odlaze ljudu u repodruktivnom periodu.

Očekivani dodatni životni vek u 65. godini života u EU je 19,8 godina 2013, što je znatan rast u odnosu na 1980, kada je iznosio 15 godina. U Srbiji je isti pokazatelj 15,7 godina (kod muškaraca 14,3, kod žena 16,9), dok je 2000. iznosio 13,6 godina. Inače, ovaj pokazatelj ima veliku ekonomsku važnost, jer faktički ukazuju na prosečan broj godina tokom kojih građani primaju penzije.[21]

Ono što se na osnovu podataka EUROSTAT-a o stopama ukupnog fertiliteta 2013. može videti da nijedna jedina zemlja ne ispunjava "replacement racio" (2,1 dete po ženi), koji je potreban za prostu reprodukciju. Pored toga, jasno je vidljiv trend ovog pokazatelja do 1990, potom njegov blag oporavak tokom narednih deceniju, dve, te zatim nastavak tendencije pada.

Dakle, većina evropskih nacija ima negativan prirodni priraštaj, nisku stopu fertiliteta, staro stanovništvo, i to je posledica, pre svega, socio-ekonomskih faktora (do pre oko pola veka, većina zemalja Evrope imale su veoma visok prirodni priraštaj). Ako bismo posmatrali prirodni priraštaj po domicilnim evropskim nacijama, onda samo nekoliko evropskih zemalja ne bi "bilo u minusu".

Pad fertiliteta i nataliteta ima ekonomsku logiku: dok su do polovine prethodnog stoleća deca bila radna snaga i "buduća penzija" poslednjih decenija ona su "čist trošak" za roditelje. Problem se može objasniti i sve manjom ''zainteresovanošću'' žena za rađanje sa rastom standarda. U zemljama ''real-socijalizma'' se kreirala slučajna kombinacija žena obrazovanih prema zapadnim uzusima, koje su živele u osiromašenim privredama.

Globalne demografske tendencije

U skladu sa procenama UN (srednja projekcija) svetska populacija će rasti 1,18% godišnje (za 83 miliona stanovnika godišnje). Godine 2030. planeta će imati 8,5 milijardi ljudi, 2050. imaće 9,7, a 2100. godine 11,2 milijarde ljudi. Kontinent koji najbrže raste i koji je zaslužan za dominantan deo globalnog populacionog prirasta, Afrika, mogao bi da u prvim decenijama 22. veka, sa nešto preko 4,6 milijardi stanovnika, prestigne Aziju. 

Od 2000. do 2015, prosečna neto godišnja emigracija ka Evropi, Severnoj Americi i Okeaniji bila je 2,8 miliona lica, dok su sve bogate zemlje zajedno prosečno godišnje dobijale 4,1 milion ljudi u prvih deceniju i po 21. veka. Između 2015. i 2050. višak nataliteta nad mortalitetom u svim bogatim zemljama će biti 20 miliona, dok će neto imigiracija iznositi čak 91 milion lica.

Projekcija svetske populacije je zasnovana na očekivanom padu fertiliteta. Globalni fertilitet bi trebalo da padne sa 2,5 dece po ženi na 2,4 (2025-2030), te da krajem ovog veka spusti na tzv. replacement racio (2,1). Ključ je u planiranju porodice, uključujući kontracepciju u najmanje razvijenim zemljama (npr. u 2015. korišćenje modernih kontraceptivnih metoda kod udatih žena u reproduktivnom periodu u najmanje razvijenim zemljama se procenjuje na samo 34%). Globalno, očekivano trajanje života pri rođenju je projektovano da porasta sa 70 godina 2010-2015. na 77 u periodu 2045-2050. (istovremeno životni vek u Africi će porasti za čak 19 godina, na 70).

U svakom slučaju, ne postoji opravdana bojazan za ''maltuzijansku katastrofu''. Naime, čovečanstvo troši oko četvrtinu neto primarne proizvodnje zemlje, što jeste mnogo, ali je još uvek daleko od tačke iscrpljivanja. Cene sirovina su značajno porasle poslednjih godina, ali posmatrajući poslednji vek realne cene primarnih proizvoda su snažno opale. Nije sporna važnost problema zagađivanje planete, ali rešenje je u potrošnji manje fosilnih goriva, a ne u smanjivanju broja ljudi.

 https://www.pop.org/sites/pop.org/files/images/stories/below_replacement_FINAL.JPG