Skerlićeva apoteoza Svetozaru Markoviću

(Prikaz knjige: Jovan Skerlić: „Svetozar Marković/Njegov život, rad i ideje“, drugo izdanje, priređivač Vladimir Ćorović, Izdavačka knjižarnica Napredak, Beograd 1922)

Politički gledano, Skerlić je sledbenik Svetozara Markovića (1846-1875). O najznačajnijem srpskom socijalisti objaviće 1910. studioznu biografiju, koja će uz poznatu knjigu Slobodana Jovanovića iz 1903, do danas ostati nezaobilazno delo u izučavanju Markovićevog života i njegovih političkih načela.

Skerlić u predgovoru pominje da je još kao đak Velike škole imao nameru da napiše „biografiju čoveka prema kojem smo svi mi osećali pravi kult“, ograđujući se od mogućnosti da se njegova knjiga razume kao demokratska replika na Jovanovićevu studiju, koju je, inače, video kao odličnu političko-pravnu monografiju, s tim što ne krije da se u osnovnim zaključcima razilazi sa Jovanovićem.

Slobodan Jovanović je vrlo oštro pisao o Markoviću i njegovim dometima. Međutim, i njega je impresionirao ogroman broj Markovićevih članaka i rasprava, u kojima, kako primećuje, „nema ničeg početničkog“. Markovićevu inteligenciju nije sporio, ali joj nije pridavao ni visok rang. Marković je, po njemu, bio obdaren krajnje razvijenom đačkom bistrinom, pa su tako i njegovi teorijski članci izvrsni đački izvodi, bez ičeg originalnog u sebi.[5] Samostalnog razmišljanja i opažanja Jovanović nije video u Markovićevim spisima.[6] Uprkos svemu, Jovanovićev utisak je da je Marković lepo i neusiljeno pisao, sa jasnim i neposrednim izlaganjem.[7]

Priznajući mu kuražnost, Jovanović će zapaziti da se Markovićeve ideje gotovo nikome nisu mogle svideti, jer nije prezao da se konfrontira sa vladom i iznosi stavove suprotne javnom mnjenju:

„Ideje koje je zastupao, nisu se mogle dopasti ni vlasti ni publici. Pod namesničkom vladom, koja je već i prostog `omladinca` smatrala za opasno stvorenje, on se izdavao za komunca i branio Parisku komunu. Godine 1873, kad su se naše stranke takmičile u dinastičkoj servilnosti prema jednom mladom vladaocu čije je poverenje valjalo zadobiti, Marković je dokazivao da Narodna skupština ima pravo zbaciti kneza, pošto ga ona i bira. Ako se s jedne strane nije bojao vlade, –  s druge strane nije laskao ni javnom mnenju. On je oštro kritikovao načelo narodnosti, koje je tada bilo tako popularno, i u sred omladinskog oduševljenja tvrdio za Veliku Srbiju da je neostvarljiva megalomanska budalaština“.[8]

Jovanović je odao priznanje Skerliću zbog toga što je „osvetlio mnoge momente u Markovićevom životu“, posebno njegovo delovanje u tajnim revolucionarnim odborima, kako u Srbiji tako i u inostranstvu.[9] Prema Jovanovićevom uverenju, Skerliću je pošlo za rukom da sačini delo velike naučne i književne vrednosti, iscrpno dokumentovano i sjajno napisano.[10]

Na određene Skerlićeve greške ukazali su pojedini istoričari. Primera radi, Vasa Kazimirović navodi da se u arhivi ciriške Politehnike lično uverio da tokom svog boravka u Švajcarskoj Marković „nije uopšte studirao“, pa je otuda netačna Skerlićeva tvrdnja „da je Marković krajem 1869. godine svoj položaj na Politehnici `uredio` i da je, `položivši ispite za treći kurs inžinjerskog odseka, produžio školovanje kao redovan đak`“.[11] Emilija Tešić-Naskovski piše da Skerlić nije imao pravu predstavu o obimu knjige „Azbuka socijalnih nauka“ Bervi-Flerovskog, jer je mislio da je reč o knjižici koju je Marković prevodio, a radi se o knjizi od 500 strana, „što dokazuje da Skerlić nije imao u rukama knjigu, već je o njenom obimu sudio prema objavljenom tekstu u Glasu Javnosti“.[12]

Skerlić se sa poštovanjem odnosio prema Markovićevom članku „Naše obmane“, štampanom u Zastavi 1869, videći u njemu krepku i dokumentovanu kritiku političkog stanja u Srbiji koja je snažno delovala na tadašnju javnost. Za „Srbiju na Istoku“, napisaće da predstavlja „najbolje, najoriginalnije i najvažnije“ Markovićevo delo. Slobodan Jovanović, pak, smatrao je da ta knjiga „ne sadrži nijednu istorijski tačnu ideju“.[13]

Mihailo Marković tvrdio je da je u „Srbiji na Istoku“ Svetozar Marković pružio „izvanrednu analizu borbe za oslobađanje srpskog naroda od turske dominacije“.[14] I za Vitomira Vuletića je ta knjiga najznačajnije Markovićevo delo, s tim što Vuletić ukazuje na to da je reč o svojevrstnoj replici na knjigu Vladimira Jovanovića „Srbija i misija Srbije na Istoku Evrope“, koju je Marković napisao nadovezujući se na Vuka Karadžića i Rankeovu „Srpsku revoluciju“.[15]

Skerlić navodi da je Markovića, krajem 1872. i početkom 1873. godine, dok je bio u Novom Sadu, zahvatila velika moralna kriza, skopčana s teškom oskudicom, usled čega se on vraća u Srbiju, „pokoleban u svojoj socijalističkoj veri“. Kad je video da ne može da sprovodi program Internacionale u Srbiji, jer za to nije bilo uslova, on je, kako kaže Skerlić, „učinio razuman kompromis sa stvarnošću“. Marković je uočio praktičnu nemoć Internacionale da pomogne Pariskoj komuni i činjenicu da njen program, namenjen industrijskom proletarijatu Zapada, nije moguće realizovati u patrijarhalnoj Srbiji. Po Markoviću, taj program je bio primenljiv samo u Engleskoj, pa se iz tih razloga, piše Skerlić, Marković vraća Černiševskom i zalazi iz socijalizma u radikalizam.

Slobodan Jovanović mislio je da je Skerlić tu promenu predstavio dubljom nego što je bila, i da to udaljavanje od socijalizma nije bilo toliko koliko se Skerliću činilo, jer je Marković i dalje bio socijalist, bez obzira na promenu metode.[16]

Marković je, inače, doživeo neuspeh sa osnivanjem zanatlijskih zadruga, pa je pod uticajem ruskih socijalista počeo pokazivati interesovanje za seljaštvo. Njegove ideje o socijalnoj reformi srpskog sela, ističe Skerlić, iako primamljive, nisu bile izvodljive. Sam Marković nije ni ušao u njihovo praktično sprovođenje.

Slobodan Jovanović slaže se da je Marković umesto revolucionarnog izabrao parlamentarni put, ali je to učinio zbog toga što u Srbiji nije bilo radnika sa kojima bi trebalo izvesti revoluciju. Marković je, zapravo, bio primoran da to uradi, navodi Jovanović, pretpostavljajući da je usled takvih stvari Skerlić držao da je Marković praktičan i uviđavan.

„Inače, Markovićev minimalni program odaje sve pre nego praktičnost i uviđavnost. Jednom narodu malih seoskih gazda, gde je `zahvatanje` postalo, tako reći, narodna strast, Marković preporučuje preobraćanje zemlje iz privatne svojine u opštinsku. To zacelo nije bilo ni praktično ni uviđavno“,[17] konstatuje Jovanović.

Skerlićev zaključak o Markoviću je krajnje afirmativan: on mu pridaje najveći značaj među svim našim ličnostima XIX veka. Od Markovića, mislio je Skerlić, niko ni pre ni posle nije ponudio širi i potpuniji politički program i izrađeniji pogled na svet. Sagledavajući Markovićev uticaj i videći u njegovom pokretu „prvi originalni srbijanski pokret“, Skerlić naglašava da je Marković bio duhovni otac Radikalne stranke i srpske demokratije, kao i „najveći pokretač ideja kojega smo mi imali, čovek koji je više no iko učinio za duhovnu formaciju današnje Srbije“. Prema Skerlićevom utisku, Markovićevo mesto u srpskoj kulturi identično je onom koje je kod Rusa zauzeo Černiševski.

Slobodan Jovanović tvrdio je da su Radikalnu stranku stvorili Nikola Pašić i Pera Todorović i da ona ništa nije ostvarila od Markovićevog programa, tako da se u tom smislu Markovićev politički uticaj precenjuje. Radikali su samo na početku bili privrženi Markovićevim idejama, njihov prvi program sastavljen je u njegovom duhu, ne spori Jovanović, ali i dodaje da se u njemu ne nalazi ono što je kod Markovića bilo najvažnije: opštinska svojina nad zemljom i seljački kolektivizam.[18]

Poštujući Skerlićevu veštinu pisanja, Jovanović primećuje da on kod Markovića nije obratio pažnju na njegove ideje „koje mogu biti sporne, nego na njegov karakter, njegov život, njegov lični primer“.[19] Markoviću se, dakle, prema Jovanovićevom rezonu, desilo nešto najbolje što jednog pisca spornih zasluga može da snađe: njegov posmrtni poštovalac, velikih literarnih sposobnosti, podigao ga je na viši nivo od onog koji mu realno pripada.[20]

Iako je biografiju Svetozara Markovića pisao kao njegov istomišljenik, egzaltiran Markovićevim potezima i karakterom, Skerlić je svoju knjigu, mora se priznati, primerno fundirao. Njemu su odlično poznati domaći i strani izvori o Markovićevom delovanju, sadržaj knjige je hronološki krajnje pregledan i otuda ona i danas predstavlja obrazac dobro i skladno napisane biografije.

Ideje Svetozara Markovića, pak, kao i njegov koncept društvenih reformi, nose na sebi obeležje nedorečenosti i praktične neostvarivosti. Revolucionarni način oslobođenja srpskog naroda, unutar Srbije i na širem planu, bio je suprotan držanju velikih sila i državnoj vlasti u Srbiji. U tadašnjim međunarodnim odnosima, kako je primetio Vladimir Stojančević, uprkos neodoljivoj težnji za slobodom celog svog naroda, „Srbija je morala podržavati koncept politike legitimizma i sama imati ulogu `malog legitimiste` na Balkanu“.[21]

Iako je bio svestan da je neke Markovićeve zamisli vreme pregazilo, za Skerlića će ovaj misionar socijalističkih ideja u Srbiji ostati prvi po mnogo čemu: uvođenju realizma u književnost, prirodnjačkog duha u filozofiju, predlaganju balkanskog konfederalizma, kooperacije i ženske ravnopravnosti. Tu je i njegov veliki uticaj na grupu Adama Bogosavljevića i snažan doprinos pokretanju socijalističkih glasila u Srbiji.