Stanovništvo Evrope 25 godina posle pada Berlinskog zida - na istoku 30 miliona dece manje

Javnost je svojevremeno bila zaprepašćena podatkom da je u Srbiji 2013. rođeno najmanje beba od 1900. godine, manje nego u ratnim periodima u prošlom veku. U našoj zemlji se, naime, godišnje rađa oko 65.000 dece, a umire oko 100.000 stanovnika.

Međutim, kada je o zemljama u tranziciji reč, ovaj „rekord” Srbije nije neobičan. Sve bivše socijalističke zemlje posle pada Berlinskog zida beleže slična negativna demografska kretanja. Neke su imale i negativniji bilans od Srbije. Zemlje zapadne Evrope, međutim, u proteklih 25 godina, beleže drukčije trendove i u vezi s brojem novorođenih i sa ukupnim kretanjem stanovništva. Razlike su toliko očigledne da danas u tom pogledu možemo govoriti – o dve Evrope. U jednoj, koju čine bivše socijalističke zemlje, 1990–2015, zabeležen je pad broja stanovnika za 22 miliona, dok su ostale evropske zemlje u porastu za 41 milion stanovnika.

Reč je o ukupnim brojevima, što znači da su neke zemlje na istoku kontinenta ostale gotovo bez petine stanovništva (rekorder jeLetonija s 23 procenta), dok su u pojedinim zemljama na zapadu (Irska, Španija, Norveška) zabeleženi isti procenti, ali populacionog rasta.

Kako se objašnjavaju ovako velike razlike? Posle nestanka Berlinskog zida 1989–1990. moglo bi se pomisliti da su tome najviše doprinele migracije. Stručnjaci, međutim, pominju kao čak značajnije ostalepopulacione promene. Goran Penev, iz Centra za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka, govori o posledicama smanjenog rađanja i pominje podatke o broju dece do 15 godina. Početkom ove decenije (2010) u takozvanim zemljama u tranziciji njih je bilo za 30 miliona (!) manje nego 1990. (sa 79 na 49 miliona), dok je u istom periodu na zapadu kontinenta to smanjenje desetostruko skromnije – oko tri miliona.

Na primeru nekadašnje Istočne Nemačke Penev objašnjava do kakvog je pada u broju rađanja doveo tranzicioni šok početkom devedesetih. Na prvi pogled, stanovništvo nekadašnje Nemačke Demokratske Republike (NDR) nije trebalo da bude izloženo jakom demografskom potresu jer je posle rušenja Berlinskog zida nemački narod ponovo ujedinjen u jednoj državi, a na tom prostoru nije bilo sukoba kao u nekima u kojima se i ratovalo. Ipak, istočni deo Nemačke tada beleži ne samo ogroman negativan migracioni saldo, već i drastično smanjenje nivoa fertiliteta. Za samo nekoliko godina, od 1989. do 1992, prosečan broj dece po ženi je prepolovljen (sa 1,6 na 0,8), dok je smanjenje broja živorođenja bilo još intenzivnije, sa 199.000 na 88.000.Otkud ovaj nagli pad rađanja? Penev podseća da je Istočna Nemačka bila poznata po velikim izdvajanjima za porodicu, uz vrlo niske (subvencionisane) cene dečje hrane i garderobe, besplatna obdaništa i sigurna roditeljska radna mesta. Padom Berlinskog zida, za godinu dana od jedne stabilne zemlje istočno područje je postalo ekonomski i socijalno nestabilno, uz urušavanje mnogih institucija, zatvaranje fabrika i gubitak radnih mesta. Sve je to uticalo na smanjenje broja sklopljenih brakova (sa 131.000 u 1989. na 48.000 u 1992), odlaganje rađanja i posledično na pad broja novorođenih.

Stopa ukupnog fertiliteta 1990–2011. pada i u drugim bivšim socijalističkim zemljama (osim Slovenije), što je svakako uticalo i na ukupno smanjenje broja stanovnika. Najveći pad fertiliteta beleži Albanija sa 2,83 na 1,65 deteta po ženi, što se,pored ostalog, objašnjava velikom emigracijom, i to pretežno mlađeg muškog stanovništva(Grčka, Italija, Švajcarska). To je uticalo na nepovoljnu starosnu, ali i polnu strukturu stanovnika ove zemlje. Najvišu stopu fertiliteta danas ima samoproglašena Republika Kosovo, ali i na tom području je zabeležen veliki pad – s 3,52 početkom devedesetihna 2,46 deteta po ženi danas. Veliki pad je registrovan i u Moldaviji, s 2,28 na 1,27, u Mađarskoj, sa 1,88 na 1,23, Slovačkoj s 2,04 na 1,45 itd.

Migracije su takođe veoma doprinele smanjenju broja stanovnika na istoku i njihovom porastu na zapadu kontinenta. Migranti su većinom mladi, što utiče i na pretežno mesto rađanja. Nakon otvaranja granica Bugarska zato beleži negativan populacioni saldo od oko milion stanovnika, Rumunija više od dva i po miliona, sa svakog od ratnih prostora bivše SFRJ iselilo se po nekoliko stotina hiljada žitelja, dok su ti brojevi u nekim zemljama nekadašnjeg Sovjetskog Saveza mnogo veće. Time se objašnjava i relativno skroman pad ukupnog broja stanovnika u Ruskoj Federaciji od „samo” pet miliona, jer su se u ovu veliku zemlju doseljavali milioni etničkih Rusa iz bivših sovjetskih republika. Slične „komšijske” migracije zabeležene su i na prostoru nekadašnje Jugoslavije (u pravcu nacionalnih država), što je u većini novoformiranih zemaljaublažilo ukupan pad broja stanovnika.

Sve evropske države beleže u ovom periodu porast očekivanog trajanja života, ali i u tom pogledu bivše socijalističke zemlje zaostaju za onim ostalim. Kad je o muškom stanovništvu reč, svih dvadeset zemalja koje označavamo kao tranzicione prema prosečnom životnom veku nalaze se u drugoj polovini tabele. Poslednja na tom spisku je Rusija sa očekivanim trajanjem života muškog stanovništva od 64 godine, dok je na vrhu „tranzicione” liste Slovenija sa 76,8 godina. Međutim, „netranzicione” zemlje su, sve do jedne, iznad Slovenije – počev od Finske, sa 77,3, do Islanda sa 80,7 godina. Od 1991. do 2011. godine Rusija beleži rast očekivanog trajanja života muškaraca za samo pola godine (sa 63,5 na 64), dok Island istovremeno ima rast od pet i po godina (sa 75,2 na 80,7). Tako se razlika u očekivanom trajanju života muškog stanovništva Rusije i Islanda u ove dve decenije povećala sa deset na 16 godina (kod žena je konstantna, iznosi deset godina (2011: Moldavija 75,0 i Island 85,7). Isto tako, jedino su Slovenke po očekivanom trajanju života 2011. godine (83,3) nešto iznad žena u nekoliko „netranzicionih” zemalja.

I u Srbiji očekivano trajanje života beleži stalni rast, ali naša zemlja u tom pogledu relativno zaostaje: pre dvadeset godina bila je gotovo na sredini evropske tabele, a sada je bliže začelju.

Demograf Penev kaže da se zaostajanja sa očekivanim trajanjem života u bivšim socijalističkim zemljama takođe dovode u vezu s promenama ukupnog sistema, pa i onog zdravstvenog. Ove zemlje su imale besplatno zdravstvo koje je sada u velikoj meri privatizovano. „Zdravstvo treba da se plaća, a ljudi su ostali bez posla i ušteđevine”, objašnjava Penev.

Zato se vraćaju i neke bolesti za koje se mislilo da su iskorenjene (tuberkuloza). Takođe, muško stanovništvo koje tradicionalno zaostaje za ženama kad je reč o očekivanom trajanju života, još više gubi korak zbog veće izloženosti stresu, rizičnog ponašanja, ali,po nekima, i zbog veće zloupotrebe alkohola.Produženje očekivanog trajanja života utiče na porast starih u ukupnoj evropskoj populaciji, ali ne i u zemljama u tranziciji. Goran Penev kaže da će u periodu koji je pred nama dosadašnji trendovi biti nastavljeni.

I „netranzicioni” i „tranzicioni” deo Evrope biće sve stariji, ali u većini bivših socijalističkih zemljama broj stanovnika će se i smanjivati. Kako će u uslovima sve intenzivnijeg demografskog starenja biti finansiran sve veći broj penzionera u bivšim socijalističkim zemljama veliko je pitanje. Prema mišljenju Peneva, treba očekivati i sve veći priliv mlađeg stanovništva iz vanevropskih zemalja u Evropu, ali ne samo u razvijene nego i u slabije razvijene zemlje, naravno u zavisnosti od toga koliko budu politički i ekonomski stabilne. Međutim, to su dugoročni procesi. Ono što je sada izvesno to je da će se nekadašnje socijalističke zemlje, naročito one nerazvijenije, i dalje demografski prazniti. Ogromni prostori su i sada u velikoj meri ispražnjeni, ali ne samo zbog migracija nego i zbog toga što je stanovništvo veoma staro.

(Politika)