Čije su kosovske ulice i trgovi

(Vreme, 27. 9. 2012)

Većina srpskih i jugoslovenskih imena ulica u Prištini i drugim gradovima na Kosovu i Metohiji danas je izbrisana i zamenjena albanskim. U Prištini nema više "Bore i Ramiza", Ulice cara Dušana ni Ulice Sejda Bajramovića, ali zato postoji Trg Medlin Olbrajt, Ulica DŽafera Deve i Trg Adema Jašarija. Po kome se danas zovu ulice, trgovi i škole na Kosovu, ko su tamošnji nacionalni junaci kojima se dižu spomenici i na čemu se gradi kosovsko-albanski nacionalni i državni identitet

Po raspadu Jugoslavije, svaka od novonastalih država pristupila je izgradnji novih državnih identiteta, reinterpretaciji i reviziji istorije i uspostavljanju novih nacionalnih simbola. Promene naziva institucija, ulica i trgova i podizanje spomenika do tada zapostavljenim ličnostima iz nacionalne istorije jedno je od ogledala ovog procesa.

Današnje Kosovo se po tome ne razlikuje od ostatka bivše Jugoslavije. Od 1999. naovamo, na Kosovu i Metohiji su, u skladu sa procesom uspostavljanja novog kosovskog identiteta, baziranog na albanskoj interpretaciji lokalne istorije, promenjeni nazivi mnogih mesta, ulica, trgova... Sa gradskih mapa izbrisan je veliki broj srpskih imena i zamenjen albanskim, među "izbrisanim" nalaze se i antifašistički borci iz Drugog svetskog rata, dok su imenima ulica nagrađivani kolaboracionisti, a simbole jugoslovenskog perioda zamenili su simboli borbe za kosovsku nezavisnost. Tako, svoje ulice, trgove i spomenike na Kosovu imaju za stanovnike Srbije uglavnom nepoznate istorijske ličnosti iz albanske istorije i kulture, poput kralja Dardilisa, Paška Vase, Hasana Prištine, Zejnela Ajdinija, Aleksandra Moisiua, kao i mnogih pripadnika Oslobodilačke vojske Kosova, neki bulevari, trgovi i ulice dobili su imena i po živim, vrlo poznatim svetskim političarima poput Bila Klintona, Medlin Olbrajt, Veslija Klarka, DŽordža Buša, Vilijama Vokera, a svoju tablu, kao prijatelj kosovske nezavisnosti, dobio je i pokojni predsednik Bosne i Hercegovine – Alija Izetbegović, po kome je nazvan jedan trg u Prizrenu. Halil Matoši, analitičar iz Prištine, kaže da su takve promene logične: "Balkanci, pa i Albanci, su taoci istoricizma, taoci mitske i ideološke interpretacije istorije."

U Srbiji i na Kosovu, očekivano, iste istorijske činjenice se različito interpretiraju. Već od naziva – ono što je za Srbe Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, to je za Albance Republika Kosovo. Na Kosovu je NATO bombardovanje SR Jugoslavije 1999. iščekivano kao spasonosna pomoć protiv terora jugoslovenske policije, dok se ono u Srbiji smatra agresijom. Adema Jašarija, koji je za Srbe terorista, kosovski Albanci veličaju kao nacionalnog heroja, deca u albanskim školama glume u priredbama koje prikazuju njegov život. To je slučaj kako sa novijom tako i sa daljom istorijom.

ALEKSANDAR MAKEDONSKI I MILOŠ KOPILIĆI: Albanci iz Albanije, a tako i kosovski, svoj identitet grade na ostavštini antičkih Ilira i Dardanaca. U imenima kosovskih ulica su otud česti ilirski i dardanski kraljevi (kralj je na albanskom mbreti) – Agron, Genc, Longar, Bardilis. Prema mišljenju istoričara sa Kosova, Aleksandar Makedonski je, preko gena svoje majke Olimpijade, Ilirac, tj. Albanac. Albanski naziv za Aleksandra Velikog je Leka i Madh – ulice sa ovim imenom se nalaze u Prištini i Prizrenu. Od rimskih imperatora (albanska reč je perendori) koji na Kosovu danas imaju svoju ulicu, tu su Dioklecijan i Justinijan. Prvi je, kako se pretpostavlja, rođen u Diokleji kraj Splita, u tadašnjim ilirskim oblastima, Iliriku, a drugi u Taurezumu (lokalitet Caričin grad kraj Lebana), u nekadašnjoj ilirskoj oblasti Dardanija, te ih Albanci smatraju svojima – u Prištini se zato nalazi Ulica Justiniani (nekada Đure Đakovića) i Perandori Dioklician (spaja ulice UČK i Prizrenske lige).

Iz perioda prodora Turaka na Balkan, najbitnija albanska ličnost, čije ime nose trgovi i ulice i na Kosovu i u Albaniji, jeste Đerđ Kastrioti Skenderbeg. U centru Prištine nalazi se njegov veliki spomenik, u Lipljanu se nalazi Ulica Gjergj Kastrioti Skenderbeu, a ono što se u Srbiji naziva Karađorđeva šnicla Albanci zovu – Skenderbegova. Zanimljivo je da u Lipljanu postoji Ulica Milosh Kopiliq. Naime, prema albanskom tumačenju, Miloš Obilić je istorijska ličnost, drenički junak – albanske nacionalnosti. Po nekim tumačenjima, i Karađorđe Petrović, navodno, potiče iz albanskog plemena Klimenti, ali po njemu se na Kosovu ništa ne zove.

Sledeća grupa istorijskih ličnosti koje su dobile svoje ulice su albanske paše: Ali Paša Tepelena (još ga nazivaju i Paša Janjinski; u narodnim pesmama upamćen kao svirep vladar; njegova ulica u Prištini je veća od ostalih ovde nabrojanih paša), Malik Paša Đinoli, Mehmed Paša Derala (ratni ministar privremene vlade Albanije – od 1912. do 1914) i Ali Paša Gucia (ili Ali-paša Šabanagić). Poslednja dvojica su značajna i zbog toga što su učestvovali u borbi za nezavisnost Albanije. Gucia je bio član Prizrenske lige i njen vođa u sukobima sa Otomanskim carstvom i Crnom Gorom, a Derala je potpisnik Deklaracije o nezavisnosti Albanije iz 1912. Ove godine, 28. novembra, u Tirani će biti velika proslava povodom stogodišnjice albanske državnosti i, ako sve bude po planu, na centralnom trgu će nastupati kolumbijska pevačica Šakira.

ŠOTE, MORI, ŠOTE: Proglašenju nezavisnosti Albanije 1912. prethodio je period koji se u albanskoj istoriji naziva Albanski narodni preporod. Počinje 1887. osnivanjem Albanskog komiteta u Janjini i Centralnog komiteta za zaštitu prava albanskog naroda u Istambulu iste godine, odnosno osnivanjem Prizrenske lige iz 1878. godine, čiji su pripadnici pokušavali da sačuvaju albanska područja od pripajanja Srbiji i Crnoj Gori i radili na okupljanju svih Albanaca u jednu državu – Veliku Albaniju. Ličnosti iz perioda Prizrenske lige koji su dobili ulice na Kosovu su Paško Vasa, Abdul Frašeri Hadži Zeka, Idriz Seferi i Isa Boletini, jedan od vođa kosovskog kačačkog pokreta otpora prema Turskoj, Srbiji i Crnoj Gori, po kome se zove osnovna škola u Orahovcu i kome je Ibrahim Rugova 2004. dodelio Orden Heroj Kosova. Krajem prošle godine, ispred rektorata Univerziteta u Prištini, predsednica Kosova Atifete Jahjaga je otkrila spomenik Hasanu Prištini, albanskom političaru i ideologu Kosovskog komiteta koji se zalagao za izdvajanje Kosova, Zapadne Makedonije i delova Sandžaka iz novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i njihovo pripajanje Albaniji. Jahjaga je tada rekla da kosovski Albanci njemu i drugim herojima duguju poštovanje i sećanje na njih: "Samo na taj način ćemo poštovati sebe i sopstvene napore za državnost. Jedan narod koji poštuje i pamti prošlost, ima i sigurnu budućnost." Na ceremoniji otkrivanja spomenika prisustvovao je i ministar kulture Kosova Memli Krasnići, brat Adema Jašarija – Rifat, rektor Univerziteta, istoričari i zvaničnici Kosova i Albanije. Po Hasanu Prištini nazvane su i osnovna škola u Prištini i jedna ulica u Mitrovici.

Nakon Prvog svetskog rata i nastanka Kraljevine SHS, na teritoriji Kosova, gerilsku borbu protiv kraljevske vojske vodili su kačaci – pobunjenici koji su živeli po kosovsko-metohijskim planinama i napadali i ubijali nealbance koji su tu živeli. Danas status nacionalnih heroja iz redova kačačkog pokreta imaju Azem Galica i njegova žena Ćerima Šote Galica. Oboje imaju ulice u Mitrovici, a Šote i u Prizrenu. Uzgred, u vezi sa Šote postoji priča da se u Srbiji popularna pesma "Šote, mori, šote" zove upravo po njoj. Velimir Ilić, tada ministar infrastrukture Srbije, 2007. godine je zabranio izvođenje te pesme na Saboru trubača u Guči, jer je navodno Šote Galica bacila u vatru šestoro srpske dece i zatim taj zločin proslavila igrajući šotu. Inače, pesma "Šote, mori, šote" (tekst Radmila Todorović, muzika Dragan Aleksandrić) postala je jugoslovenski hit kada ju je 1970. snimio pevač narodne muzike Nenad Jovanović. Uzgred, glavno šetalište u Prištini nosi naziv po rođenoj Skopljanki, Agnesi Gondžea Bojadži, tj. Majci Terezi. Na sredini Bulevara Nënë Tereza nalazi se i njen spomenik, a ulice nazvane po njoj postoje i u Đakovici, Peći i drugim gradovima.

PRIJATELjI I NEPRIJATELjI: Narodni heroji Boro Vukmirović i Ramiz Sadiku su u Jugoslaviji bili simbol sloge Srba i Albanaca. Mnoge osnovne škole, domovi kulture, ali i najveći sportski centar u Prištini, zvali su se "Boro i Ramiz". Danas su Boro i Ramiz razdvojeni. Ramiz Sadiku ima ulicu u Peći dok Ulica Boro Vukmiroviq postoji u Lipljanu i Preševu. Novo ime sportske hale u Prištini je Sportski centar "Prishtina". Priča se i da će se spomenik bratstvu i jedinstvu (na albanskom: vllaznimii baškimi) u centru Prištine (ovaj spomenik Prištinci zovu "Trougao") biti srušen i da će se na njegovom mestu podići spomenik Ademu Jašariju, osnivaču Oslobodilačke vojske Kosova – OVK (Ushtria Njlirimtare e Kosovës – UNJK).

Od ličnosti iz antifašističkog pokreta na Kosovu iz Drugog svetskog rata danas svoje mesto u nazivima kosovskih ulica i trgova imaju samo Emin Duraku, Zenel Hajdini, Ganimete Terbeši i Kemal Stafa. OŠ "Emin Duraku" nosi naziv po narodnom heroju Albanije i Jugoslavije, Zenel Hajdini, partizan i narodni heroj, takođe ima svoju osnovnu školu u Prištini i bistu u rodnom selu Tupala kod Medveđe. Ćemal Stafa je bio albanski komunista i danas ima ulicu u Prištini, a nacionalni stadion u Tirani se zove po njemu. Ulica Ganimete Terbeshi u Prištini se nekada zvala po narodnom heroju Miladinu Popoviću. Treba reći i da neke osnovne škole na Kosovu nose nazive po nekoliko Albanaca koji su učestvovali u španskom građanskom ratu, kao što su Asim Vokši i DŽemalj Kade.

Sa druge strane, ulice su na Kosovu dobili i neki od saradnika fašista. Redžep Mitrovica, predsednik kvislinške vlade Albanije 1943–1944, danas ima ulicu u Mitrovici i u Prištini. Tako isto i DŽafer Deva, nemački kolaboracionista, jedan od osnivača SS divizije na Kosovu i špijun Abvera. U Dečanima, Mitrovici i Prištini postoji ulica, a u Srbici (danas se to mesto zove Skënderaj) i park sa imenom Šabana Poluže, pripadnika i jednog od vođa Narodnog fronta (Balli Kombëtar), albanskog antikomunističkog pokreta, čiji su pripadnici poznati pod imenom balisti. U Mitrovici i Prištini svoju ulicu ima i Mehmed Gradica, takođe balista.

DEVEDESETE: Jedan veći broj ulica na Kosovu danas pripada pripadnicima OVK, među kojima su i mnogi u Srbiji optuženi za ratne zločine. Najveća čast se ukazuje Ademu Jašariju. On je osnivač OVK i skoro svaki kosovski grad ima ulicu sa njegovim imenom. On ima spomenik i u Tirani, a najveći je podignut u Srbici. U Prištini ima trg, a najveći stadion na Kosovu, u južnom delu Kosovske Mitrovice, jeste Stadiumi Olimpik Adem Jashari. Na njemu igra FK "Trepča", po kome se stadion ranije zvao. Lik Adema Jašarija, koji na uličnim grafitima liči na Če Gevaru, najčešći je simbol borbe za kosovsku nezavisnost. U Prizrenu se sadašnja Ulica Adema Jašarija ranije zvala po Marksu i Engelsu. Od pripadnika OVK, što se može videti na zvaničnom sajtu grada Prištine, između ostalih, tu su i Agim Ramadani Katana (po njemu se zove nekadašnja Ulica cara Dušana u Prištini), zatim Zahir Pajaziti, koji pored ulica u Mitrovici, Prizrenu, Srbici i Kosovu Polju (Fushë Kosovë) ima i spomenik u Prištini, a ulice i trgove imaju i Luan Haradinaj, brat Ramuša Haradinaja, Đeva Ladrovci, Sali Čeku, kao i drugi "mučenici nacije" (Dëshmorët e Kombit), kako Albanci nazivaju borce poginule u "Kosovskom ratu", što je na Kosovu zvanični naziv za sukobe sa srpskom vojskom i policijom 1996–1999.

Jedan prištinski trg nosi naziv 11 Marsi, po 11. martu 1981. kada su počele albanske demonstracije na Kosovu, a svoj trg ima i Ibrahim Rugova, prvi predsednik Kosova, kome će uskoro podići i spomenik. Kao osvedočeni borac za kosovsku nezavisnost, spomenik u Prištini je već dobio naziv Bil Klinton. Po njemu se zove i sportski centar u Uroševcu, kao i prištinski bulevar na koji se nastavlja Ulica Xhorxh Bush. Ulicu u Prištini imaju i Toni Bler, Vesli Klark, Medlin Olbrajt, kao i Vilijam Voker, danas u Srbiji skoro zaboravljen bivši šef Kosovske verifikacione misije OEBS-a, koji je zbog "slučaja Račak" početkom 1999. godine u SR Jugoslaviji proglašen personom non grata, koga je predsednik Albanije Bamir Topi 2008. godine imenovao za počasnog građanina te zemlje, i kome su 2009, na desetogodišnjicu "slučaja Račak", tadašnji predsednik i premijer Kosova Fatmir Sejdiu i Hašim Tači uručili orden Zlatna medalja za usluge čovečanstvu.

Nealbanci

Tokom devedesetih, na Kosovu je izmenjen naziv jednog broja ulica iz doba SFRJ, koje su tada "posrbljene". Na primer, nakon što je umro, 1993. godine, svoju ulicu u Prištini je dobio čak i Sejdo Bajramović. Danas se ta ulica zove po Enveru Beriši, Albancu koji je bio dve godine na Golom otoku zbog, navodnih, "antijugoslovenskih radnji". Nakon 1999. godine najveći broj nealbanskih naziva ulica je "albanizovan". Iz grupe nealbanaca s prostora bivše Jugoslavije po kojima su nazvane ulice u Prištini ostale su nepromenjene Ulica Dimitrija Tucovića (u Prištini i Lipljanu), zatim Mihajla Pupina, Koste Novakovića (ranije se zvala Kragujevačka), Svetozara Markovića, Lazara Vučkovića (pesnik rođen na obroncima Šar-planine), Milana Šuflaja (hrvatski književnik i istoričar), Henrika Barića (hrvatski lingvista koji je 1921. na beogradskom Filološkom fakultetu oformio Katedru za albanski jezik), Vojislava Dančetovića (profesor na toj katedri) i Radovana Zogovića (crnogorski pesnik), a Stevana Mokranjca i u Mitrovici.

Škeljzen Malići, analitičar iz Prištine

Iz krajnosti u krajnost

"Preimenovanje imena naselja i ulica na Kosovu izvršeno je odmah nakon 1999. godine od strane centralne i komunalnih komisija, za koje se tvrdi da ih je formirala Privremena vlada Kosova sa Hašimom Tačijem na čelu. Ono što je bitno za ovaj proces preimenovanja jeste da on formalno, koliko znam, nikada nije ozvaničen, zato što je administracija UNMIK-a odbila da ga legalizuje. Naročito kada je reč o imenima naselja. Ni nakon proglašenja nezavisnosti Kosova nije donesen zakon ili uredba koja bi regulisala ovo pitanje. Oko naziva gradova i sela i u službenom i u svakodnevnom govoru, sve do danas je ostao dualizam. Kada je reč o imenima ulica, mnoge opštine su promenile table sa imenima i to je tolerisano od strane UNMIK administracije kao i kada je proglašena nezavisnost. Međutim, dualizam kod imenovanja nekih važnih ulica i objekata i dalje postoji. Jedan od razloga što je 1999, nakon oslobađanja Kosova, odmah sproveden ad hoc proces preimenovanja naziva gradova i ulica i važnih objekata, bila je reakcija na tzv. posrbljavanje imena naselja i ulica za vreme Jugoslavije i naročito za vreme Miloševićevog režima, kada su po kratkom postupku menjani nazivi naselja i gradova prema nekakvom velikosrpskom nacionalističkom programu, ne poštujući tradiciju i ne konsultujući mišljenje većine stanovništva Kosova. Proces novog preimenovanja je nakon 1999. išao u drugu krajnost – da se izbrišu srpska tradicije i srpski nazivi i izvede generalna albanizacija Kosova, ne samo vraćanjem i obnovom zaboravljenih ili zabranjenih albanskih naziva, već i izmišljanjem novih naziva koji je trebalo da ponište simboličku srbizaciju Kosova.

Od davnina, ne samo na Balkanu, postoji ta, da tako kažem, faraonska tendencija da se slave što silom, što milom domaći i strani, još uvek živi heroji, oslobodioci, voljene vođe, diktatori itd. I u Srbiji su na isti način slavljeni francuski i ruski generali koji su bili saveznici u Prvom i Drugom svetskom ratu, a Tito je, kao i Staljin, za života imao najmanje osam gradova koji su nosili njegovo ime... Nakratko je i Ranković imao svoj grad – Rankovićevo... Ono što imena Klintona, Buša, Blera, Veslija Klarka, Medlin Olbrajt, koji se na Kosovu slave kao oslobodioci, što i jesu, u današnjoj Srbiji čini "čudnim" i "ikonopokloničkim" jeste činjenica da se ove ličnosti kod većine doživljavaju kao "neprijatelji" Srba i Srbije.

Što se tiče uključivanja imena kvislinga i fašističkih saradnika, tačno je da su neke ulice dobile imena po njima. Bilo je sporadičnih reakcija intelektualaca da se imena fašističkih saradnika zamene, u Prištini recimo, ali opštinske vlasti nisu ništa preduzele čekajući da se ta materija reguliše zakonom."