Brzi voz „Moskva – Budimpešta“ ili revizija Trijanona

(Fond strateške kulture, 02.6.2010)

Pre 90 godina, 4. juna 1920. godine, podkarpatski Rusini, Slovaci, Rumuni, Hrvati, Srbi i njihove dijaspore širom sveta slavili su svoje oslobođenje od vekovnog mađarskog ropstva. Tog dana u Trijanonskoj palati u Versaju između zemalja–pobednica u Prvom svetskom ratu i Mađarske potpisan je Trijanonski mirovni sporazum.

Sporazum je fiksirao onu pravnu situaciju koja je faktički nastala u Podunavskoj niziji posle rata. U rezultatu je Mađarska ostala bez dve trećine svoje teritorije i stanovništva, pored ostalog i tri miliona etničkih Mađara. Za nju je to vreme bilo vreme nacionalne tragedije i poniženja. Nakon dolaska na vlast diktatora Mikloša Hortija povodom zaključivanja sporazuma u zemlji je proglašena sveopšta žalost, i sve zvanične zastave ostale su spuštene na pola koplja sve do 1938. godine. U školama su se svakog dana pre početka nastave đaci molili za ujedinjenje otadžbine.

Kao naknada za podršku nacističkoj Nemačkoj Trijanonski sporazum je revidiran 1938-41. godine. „Pravična“ bečka arbitraža omogućila je Mađarskoj da povrati deo zemalja izgubljenih 1920. godine: sever Rumunije, jug Slovačke i Podkarpatsku Rusiju. Godine 1941. Nemci su zauzeli Jugoslaviju i Mađarskoj pridodali još i Vojvodinu. Na svim vraćenim teritorijama, zajedno sa Mađarima i drugim narodima, živeli su i podkarpatski Rusini. Posle Drugog svetskog rata sve su te odluke anulirane. I Mađarska danas postoji u granicama koje su definisane upravo Trijanonskim sporazumom. Izvan tih granica – u Rumuniji, Slovačkoj, Austriji, Vojvodini i na Ukrajini – ostale su značajne mađarske nacionalne manjine.

A u samoj Mađarskoj, opet, sa statusom nacionalnih manjina, žive potomci bivših podanika Mađarske krune iz gore navedenih država. Na primer, u Podkarpatskoj Rusiji (Zakarpatska oblast Ukrajine) živi više od 150 hiljada autentičnih Mađara. Međutim, tu živi još i oko 800 hiljada Rusina, a takođe Rumuna, Nemaca, Roma, Slovaka, Ukrajinaca, pa čak i Rusa, koji sasvim mogu sačiniti rečenicu na mađarskom, a čiji preci se nisu pomerali s mesta, ali su, po pravilu, bez naročitih formalnosti, veoma često menjali državljanstvo, uzimajući pri tom i mađarsko. Poslednji put to se dogodilo 1938. godine i trajalo do 1944. godine. Po istorijskim merilima – to se desilo sinoć.

Mapa podele Mađarske kraljevine po Trijanonskom sporazumu 1920. godine

Nakon dolaska na vlast u Mađarskoj ove godine desničarske partije FIDES, koja je na izborima učestvovala pod izrazito nacionalističkim parolama, događaji u bivšoj Kraljevini počeli su se razvijati velikom brzinom.

FIDES je 17. maja podneo mađarskom parlamentu paket nacrta zakona, među kojima i zakon o dvojnom državljanstvu. O tome je u Budimpešti podrobno informisao potpredsednik FIDES-a Lajoš Koša. Amandmani na zakon o državljanstvu, po njegovim rečima, olakšavaju davanje dvojnog državljanstva Mađarima, koji žive u inostranstvu, a pri tom nemaju stalno mesto boravka u Mađarskoj. „Licima mađarskog porekla, koja su ranije imala mađarsko državljanstvo, ali su ostala bez istog zbog različitih međunarodnih sporazuma, ili zbog različitih pravnih normi zamalja u kojima sada žive, mi bismo želeli da im omogućimo pojednostavljenje mogućnosti sticanja mađarskog državljanstva“ .

Mađarski parlament je 26. maja 2010. godine glasovima 344 poslanika uz tri glasa protiv (socijalista, među njima i bivšeg premijera F.Đurčanja), pet uzdržanih (trojica socijalista i dvojica iz partije „Politika može biti drugačija“) i nekoliko odsutnih (parlament ukupno broji 386 poslanika), usvojio amandman na zakon o državljanstvu.

Rezultate glasanja mađarski parlamentarci propratili su aplauzima u stojećem stavu.

I sada svaki građanin zemlje koja se graniči sa Mađarskom nije u obavezi da podnosi dokumenta o tome, da su njegovi preci imali mađarsko (austro-ugarsko) državljanstvo, jer će biti dovoljna samo izjava o tome da podnosilac zahteva za državljanstvo zna kako-tako mađarski jezik (pod uslovom da ti kandidati za građane Mađarske ranije nisu bili osuđivani po mađarskim zakonima, da ih ne goni mađarski sud i da prijem u državljanstvo ne predstavlja opasnost po bezbednost Mađarske republike).

Mađarsko državljanstvo davaće se na osnovu podnošenja individualnog zahteva. Zahteve primaju matične kancelarije, mađarski konzulati ili specijalne ustanove koje ovlasti mađarska vlada. Razmatranje zahteva treba da se obavi po ubrzanoj proceduri – u roku od tri meseca.

Međunarodno-pravni osnov za davanje državljanstva „inostranim Mađarima“ u Budimpešti smatraju nespornim. „Država suvereno donosi odluke o normama davanja prava na državljanstvo na osnovu sopstvene nezavisnosti“, - piše u zakonu. Inicijatori zakona takođe ističu, da je u mađarskom pravnom polju odluka o pojednostavljenoj proceduri davanja državljanstva već postojala 1986. godine povodom slučaja „Čange“ - u to vreme radilo se o dijaspori u Moldaviji (Rumunija), to jest, teritoriji izvan bivše Mađarske, o etničkim grupama koje govore mađarski...

Parlament Mađarske je 31. maja doneo zakon, kojim se 4. juni – godišnjica Trijanonskog sporazuma – proglašava „Danom narodne solidarnosti“. Potpisani pre 90 godina sporazum označen je kao „najveća tragedija mađarskog naroda“, i izražena neophodnost da se održe pregovori o svim konfliktima, koji danas proističu iz „Trijanona“. Takođe je rečeno, da su „svi članovi i sve zajednice Mađara, koji su dospeli u 'kabalu' (izraz se može tumačiti različito i značiti: ropstvo, podčinjenost, zavisnost, jaram – prim. prev.) susednih država, deo jedinstvenog i celovitog mađarskog naroda, čija solidarnost ne poznaje granice. Istovremeno je ta njihova solidarnost elemenat njihove lične i društvene identifikacije“.

Na donete zakone u Mađarskoj prvi su veoma bolno reagovali njihovi severni susedi. Kabinet ministara Slovačke hitno je elaborisao nacrt zakona o unošenju izmena u zakon Slovačke o državljanstvu. Sazvana po hitnom postupku sednica slovačkog parlamenta već je u prvoj redakciji podržala nacrt zakona, sa pretpostavkom da će on biti i usvojen u režimu „po hitnom postupku“.

A dalje je postalo sve vruće! Na vanrednom zasedanju po proceduri „po hitnom postupku“ parlament Slovačke je u celini usvojio amandman o državljanstvu. „Za“ je glasalo 90 od prisutnih 115 poslanika, sedmorica su bila protiv, sedamnaest njih nije učestvovalo u glasanju. Ako zakon potpiše predsednik Slovačke, onda će od 17. jula, u trenutku dobijanja drugog državljanstva, građanin Slovačke automatski ostati bez slovačkog državljanstva... Međutim, može se pretpostaviti da predsednik neće potpisati taj zakon, jer bi to značilo grubo kršenje ustava zemlje, kojim se ne predviđa procedura prinudnog lišavanja državljanstva.

A kako stvari stoje u drugim zemljama – susedima Mađarske? Novi šef MIP Mađarske Janoš Martoni već je uspeo da poseti sedam susednih država, i ni jedna od njih, osim Slovačke, nije protiv novih izmena u mađarskom zakonu o državljanstvu.

U Sloveniji mađarska manjina čini tek 0,4 procenta, u Hrvatskoj – 0,1 procenat, Srbija namerava da prijateljuje sa Mađarskom jer je aktuelno srpsko rukovodstvo nameračilo da se evrointegriše, a Mađarska će od 1. januara predsedavati Evropskom unijom.

U Rumuniji, opet, daju prednost uzdržavanju od komentara, jer vlasti te zemlje i same izdaju građanima Moldavije i žiteljima Podkarpatske Rusije rumunske pasoše. Rumunija je, zapravo, i bila detonator mađarskih događaja. Zašto bi Rumuni mogli, a Mađari ne?!

Usvajanje u Mađarskoj amandmana na zakon o državljanstvu izazvalo je nervozu u SAD i Kanadi. Danas Mađar, koji živi u Rumuniji, Srbiji ili na Ukrajini, za ulazak na teritoriju Kanade ili Sjedinjenih Država, mora da dobije vizu. A usvojeni amandman tu prepreku za preseljenje u Ameriku anulira.

Izdavanje pasoša „inostranim Mađarima“ unosi haos i u šengensku zonu. Ukrajina i Srbija nisu članice Evropske unije. Rumunija, iako je članica EU, nije u šengenskom prostoru. Brisel se za sada drži neutralno. „Svaka zemlja ima suvereno pravo da rešava pitanje državljanstva“ - izjavio je Metju Nojman, portparol evropskog komesara za pitanja čovekovih prava Vivian Reding...

Zanimljivo je kako će reagovati „belo-plava“ Ukrajina – sa ostacima njene „narandžaste“ opozicije – na taj korak mađarskog parlamenta?

Zakon o državljanstvu Ukrajine ne predviđa da građani Ukrajine mogu istovremeno imati državljanstvo druge države, ali ukrajinskim zakonom nije predviđeno ni oduzimanje državljanstva. Otuda i jednostavni zaključak: do sredine 2011. godine Ukrajina će ostati bez četvrt miliona svojih građana, onih „kao“ Mađara i nepriznatih podkarpatskih Rusina, jer teško da oni neće iskoristiti šansu da pobegnu u šengensku zonu. Verovatno će pobeći zajedno sa naimenovanim iz Kijeva u Užgorodu general-gubernatorom rusinskog porekla...

Kako Moskva gleda na sve to?

Zlatoglava prestonica „muči“, a to ćutanje je višeznačno.

A možda u tom ćutanju i nema baš nečeg višeznačnog?

Možda je u pitanju jednostavno nepoimanje onog što se dešava na periferiji Ruskog sveta?

A možda će i još nekoliko stotina hiljada nekih tamo podkarpatskih Rusina, koji vode kakvu-takvu borbu za slavenski identitet, nestati sa beskrajnih ruskih prostora i rasplinuti se u „civilizovanoj Evropi“?... A i đavo nek ih nosi! Manje će biti pretendenata na tako željenu i deficitarnu „rusku kartu“!