Odgovor Draganu Primorcu, ili o (zlo)upotrebi gena

S pažnjom sam pročitao reagovanje gospodina Primorca na moj tekst[1]. Takođe sam pročitao originalne naučne radove g. Primorca. Moram da se pohvalno izrazim o grafičkom prikazu njegovog uzorka[2]. Šteta je što drugi naučnici ne prave tako zanimljive i informativne mape. Međutim upravo je ovaj veoma lepo grafički prikazan uzorak u meni, i nekim drugim osobama zainteresovanim za ovu problematiku izazvao sumnju u kredibilitet ovog istraživanja.

Neću nikoga da optužujem da je imao zadnje namere, i žao mi je ako sam svojim tekstom učinio da izgledate kao neozbiljan naučnik, gospodine Primorac (povremeno vas u tekstu navodim u trećem licu jer se obraćam i čitaocima). Ne poričem vašu stručnost na polju sudske medicine, ali kvalitet rada[3] vas i vaših saradnika o stanovništvu BiH kada je u pitanju pravljenje uzorka ima evidentne manjkavosti. Neodgovarajući uzorak, zajedno sa zaključkom da je sadašnja teritorija BiH naseljena ekspanzijom stanovništva iz balkanskog utočišta (iz vremena ledenog doba) u postglacijalnom periodu, koja daje najveću prisutnost haplogrupe I1b٭ (danas I2a1b1) kod Hrvata, a najmanju kod Srba prirodno budi sumnju u motive učesnika rada, ali nadam se da je reč o propustu, a ne o namerama.   

Naime, na mapi su prikazana mesta odakle su uzimani uzorci i na osnovu njihovog rasporeda se lako može zaključiti da uzorak nije reprezentativan, i pored eksplicitno iznete tvrdnje u tekstu da uzorak to jeste. Uzorci uzeti od Hrvata su uglavnom skoncentrisani na prostoru Hercegovine uz nekoliko izuzetaka u centralnoj Bosni. I pored toga što postoji veliki broj Hrvata koji žive u Posavini, uzorci sa tog područja uopšte nisu uzeti za Hrvate. Neko bi mogao da pomisli da to nije slučajno, jer I haplogrupa (odnosno podgrupa sa markerom P 37), koju g. Primorac vezuje za najstarije stanovništvo Evrope i za koju tvrdi da je u kontinuitetu prisutna na prostoru BiH od paleolita, najveću koncentraciju dostiže upravo u Hercegovini. Dodatnu sumnju u prave namere ovog istraživanja pobuđuje i to što je na području Hercegovine od Srba uzet uzorak samo na jednom mestu. Međutim, na području Posavine, gde poznavaoci mogu da očekuju visok procenat R1a haplogrupe, karakteristične za Slovene (mada su neke podgrupe I haplogrupe takođe karakteristične za Slovene) označen je veliki broj lokacija odakle su uzeti uzorci od Srba.

Dodatnu sumnju u kredibilitet ovog rada pokazuje odsustvo uzoraka iz Posavine za Bošnjake, dok je na području Trebinja uzorak uzet od Bošnjaka iako su tamo Srbi izrazita većina stanovništva. Meni deluje kao da je cilj istraživanja bio da se pokaže kako Hrvati i Bošnjaci u visokom procentu potiču od starosedelaca koji na tim prostorima žive 25.000 godina, dok Srbi u najvećem procentu potiču od kasnije doseljenih Slovena, i raznih naroda koji su kasnije boravili na tim prostorima. Tako u tabeli imate F i K haplogrupu koja se jedva pojavljuje kod Hrvata i Bošnjaka (kod Hrvata se K i ne pojavljuje) dok za Srbe ove dve grupe zajedno čine ukupno 12,3 % populacije. Zanimljivo je da su F i K haplogrupe veoma retke u Evropi, F se susreće u Indiji, a K u Okeaniji.    

Isto tako uzorak broji 256 osoba (mali je), od kojih su 90 Hrvati (35%) i pored toga što su pripadnici ove etničke grupe prema popisu iz 1991. godine činili dvostruko manji procenat stanovništva,[4] (posle rata nije bilo novog popisa, pa se moramo oslanjati na ovaj). Na taj način istraživanje daje dvaput precizniju sliku za ispitane Hrvate, u odnosu na Bošnjake i Srbe.

S obzirom na ovako nereprezentativan uzorak nije ni čudno da  je dobijen  visok procenat I haplogrupe (P 37, odnosno po tadašnjoj klasifikaciji I1b٭), koju g. Primorac vezuje za autohtono stanovništvo, među Hrvatima (71%), značajno manji među Bošnjacima (44%) a najmanji među Srbima (31%). Opasnost koju ja nazirem iz ovakvih rezultata je mogućnost predstavljanja I haplogrupe kao suštinskim svojstvom Hrvata kroz istoriju i praistoriju. Ne tvrdim da to g. Primorac želi, mada iz naslova sledećeg teksta[5] svašta može da se pomisli. U svakom slučaju svima nam je poznato da kod Hrvata postoji težnja da se pokaže da nisu Sloveni i da imaju mnogo stariju istoriju. I dok su ovakve hipoteze o sopstvenom narodu kao najstarijem i neslovenskom u Srbiji, s pravom ili bez, izvrgnute podsmehu u akademskim krugovima,  u Hrvatskoj su teze o neslovenskom i vrlo starom poreklu Hrvata našle mesto u školskim udžbenicima.[6] Izgleda da je i g. Primorac pokušao nešto slično[7]. Isto tako, Bošnjaci, mlada evropska nacija, se, na taj način,  svojim poreklom vezuje za Hrvate. Uostalom i g. Primorac u već citiranom tekstu[8] dovodi u sumnju ono što se zna o seobi Slovena. Mada eksplicitno tvrdi da se nauka ne sme zloupotrebljavati za političke konstrukcije i to je za svaku pohvalu.

Naravno, nije sporno da je I haplogrupa autentična haplogrupa za Evropu, i da je nastala na Balkanu, a zatim se proširila po Evropi. Neki smatraju (na to mi je skrenuo pažnju jedan od komentatora-hvala mu) da je protoindoevropski jezik nastao u Jugoistočnoj Evropi i da postoji logična veza sa I haplogrupom. Sporno je to što se rezultati g. Primorca mogu interpretirati na taj način da se stavi ekvivalentnost između I haplogrupe (posebno podgrupe I21b1 po sadašnjoj klasifikaciji) i Hrvata. Pa je tako moguće zamisliti da se civilizacija Vinče, koja se vezuje za I haplogrupu, predstavi kao prva hrvatska civilizacija. Pošto se ova civilizacija nalazila na teritoriji današnje Srbije eto mogućnosti za nove teritorijalne zahteve u vladi nekog budućeg poglavnika.     

Razne (kvazi)naučne teze su često služile kao opravdanje za dominaciju nad drugim narodima, pa zašto neko u budućnosti ne bi zloupotrebio ovo istraživanje? Svi znamo za rasne teorije III rajha, koje su poslužile za opravdavanje zločina nad Jevrejima, Slovenima i Romima.

Što se tiče vašeg pogleda s visine akademskih krugova na forumaše, moram vas podsetiti, gospodine Primorac, da je istorija nauke, dobrim delom, groblje naučnih teorija poteklih iz akademskih krugova. Tvorac najznačajnije fizičke i uopšte naučne teorije XX veka bio je službenik patentnog zavoda, a sasvim je sigurno da su pre njega akademska zvanja stekli razni za nauku nebitni mediokriteti. Verovatno vam je poznato da su u istoriju ušle izjave poznatih naučnika koje su pokazivale njihovu ograničenost. Tako je klasičan primer izjava lorda Kelvina, poznatog autoriteta na polju fizike s kraja XIX veka (po njemu je nazvana jedinica za temperaturu-Kelvin), da nijedan balon ili avion neće nikada biti praktično upotrebljiv. Demantovala su ga braća Rajt - nesvršeni srednjoškolci koji su konstruisali prvi upravljivi avion i letelicu težu od vazduha. Zapravo jedan je pohađao školum, ali nije dobio diplomu, a drugi je istu napustio.

Postoji još primera u kojima su inteligentni kreativni ljudi postigli veći uspeh od pripadnika formalne akademske zajednice, ali navedeni primeri su dovoljni da nam pokažu da ne možemo da odbacimo nečije mišljenje samo zato što, na primer, ne radi u nekom institutu. Pogotovo je to slučaj za genetsku genealogiju, disciplinu u nastanku koja najviše zavisi od entuzijazma nekih stručnjaka koji nigde nisu studirali tako nešto, jer do pre petnaestak godina ova disciplina nije ni postojala. Danas su raznovrsne informacije dostupne velikom broju ljudi i svačije mišljenje se može potvrditi ili opovrgnuti. Mnoge privatne laboratorije rade testiranja Y hromozoma sa velikim brojem markera, što će u budućnosti, sa povećanjem broja ljudi koji rade ove testove, dovesti do ogromne baze veoma preciznih podataka, boljih od bilo kakvih akademskih istraživanja na terenu. Do sada se nije testirao veliki broj ljudi sa našeg područja, jer smo siromašni, ali će se u budućnosti to popraviti. Podaci ovih testiranja su javni, a ovde[9] čitaoci mogu naći podatke za Poljsku (navodim je kao dobar primer) za koju postoji solidna baza podataka, kao i za druge veće i bogatije zemlje.

Mišljenje pomenutih forumaša se bazira na radovima Keneta Nordtvedta, vrhunskog fizičara, jednog od najvećih stručnjaka za genetsku genealogiju, a ovde navodim jedan od njegovih najznačajnijih radova o izračunavanju najbližeg zajedničkog pretka.[10] Prema Kenetu Nordtvetu [11], pripadnici I haplogrupe sa područja Zapadnog Balkana (I2a1b1 po poslednjoj klasifikaciji), koje g. Primorac i njegovi saradnici vezuju za autohtono stanovništvo, nisu na tom području u kontinuitetu. Oni su potomci stanovništva koje se odavno odselilo sa Balkana, a koje je pre 2800 godina živelo na području reke Visle (područje koje grubo odgovara slovenskoj prapostojbini pre širenja u ranom srednjem veku, a inače na južnom kraju ove prapostojbine, na teritoriji Moldavije, Ukrajine i Rumunije među populacijom je u znatnom procentu prisutna haplogrupa I2a1b1) a odatle se vratilo na Balkan, verovatno u doba slovenskog doseljavanja.

Jedino što su forumaši originalno zaključili (jer Nordtvedt nije istoričar i nije znao za naše balkanske zađevice o poreklu) jeste da se najveća koncentracija navedene haplogrupe, i još jedne podgrupe haplogrupe R1a (sa SNP z280+), koje su i danas u visokom procentu zastupljene među Srbima (prema sledećem istraživanju može se zaključiti da je I haplogrupa  više zastupljena među Srbima nego među Hrvatima[12]), podudara sa teritorijom prve srpske države iz srednjeg veka. Ova država (Srbija) nalazila se na području većeg dela današnje BiH, većeg dela današnje Srbije i Crne Gore. Prisustvo gorepomenutih haplogrupa (pretežno I) podudara se i sa područjem srpskih vojvodstava u Dalmaciji u području jugoistočno od reke Cetine. Reč je o Paganiji, Zahumlju i Travuniji, a na mapi koju prilažem Duklja je posebna srpska državica. [13] Oni koji imaju pomenutu I haplogrupu su verovatno bili više skoncentrisani u južnim predelima prve srpske države ili su tamo imali više potomaka, a pomenuta R1a podgrupa je više bila prisutna na severu, ali je pomenuta I haplogrupa dominantna u svim srpskim ranosrednjevekovnim krajevima.

Interesantno je da se područje na kojem g. Primorac i njegovi saradnici pronalaze autohtono stanovništvo Balkana podudara ili graniči sa teritorijom prvih srednjovekovnih srpskih država. To može svako da proveri i forumaši nisu nikakvi genijalci već su jednostavno zaključili da Ken Nordtvedt sa genetikom samo potvrđuje ono što se znalo, da je današnje bošnjačko stanovništvo, i deo hrvatskog stanovništva poreklom od srednjovekovnog srpskog stanovništva. Niko od njih ne tvrdi da su zbog toga Bošnjaci ili neki Hrvati zapravo Srbi, jer nacionalnost ne zavisi od krvnih zrnaca, ali se na osnovu istorije, arheologije, lingvistike i odnedavno genetike može zaključiti da znatan deo ovih populacija vuče poreklo od srednjovekovnih i novovekovnih Srba, a istina valjda sama po sebi ima neku vrednost?

Mislim da bi najbolje rešenje, kojim bi se izbegli novi mitovi, bilo ponavljanje istraživanja na teritoriji BiH sa novim zaista reprezentativnim uzorkom. Pogotovo je važno uzeti u obzir nova saznanja pri interpretaciji istraživanja. Takođe bi bilo zanimljivo sprovesti istraživanje kojim bi se uporedio raspored haplogrupa sa rasporedom štokavskog, kajkavskog i čakavskog govora. Predlažem g. Primorcu da u novo istraživanje uključi i kolege koje osporavaju njegovu stručnost.[14] Isto tako bi bilo zanimljivo istražiti ostatke srednjovekovnog, novovekovnog i sadašnjeg stanovništva Dubrovnika, koji je prvi put postao deo hrvatske države u XX veku. Sve dok g. Primorac ne obavi novo istraživanje, sa reprezentativnim uzorkom, novim saznanjima i uz saradnju kolega koji osporavaju njegovu stručnost (jer bi im u toku rada pokazao da greše) neću se smatrati obaveznim da nastavim raspravu o ovoj temi.