U spomen na oktobar 1941.

„Hteli bi, ali ne možemo početi kao što su stari letopisi počinjali — Leta Gospodnjeg... Jer godina u kojoj se dogodilo ono što ćemo ispričati ni po čemu nije bila godina Božija, osim što je Bog kao i uvek svojim suncem obasjavao zle i dobre i davao dažd pravednim i nepravednim. Uzalud su milioni hrišćana jutrom i večerom čitali Oče naš... Sprovodila se samo volja ljudska, tvorila se samo dela ljudska, pravili se samo planovi ljudski, slavili se samo ljudi, satiralo se, ubijalo, rušilo, pljačkalo, mrzelo — sve radi sreće ljudske, mimo Boga i nasuprot volji Božijoj“ — sabrano je o godini 1941. u delima episkopa Nikolaja Velimirovića.[1]

Gotovo istovetnu sliku, oslonjenu na istorijske izvore, o najpogubnijoj godini rata u Srbiji, gde od kraja septembra 1941. represivne mere u cilju gušenja ustanka, pretvaraju u masovne odmazde,  pruža i istoriografija.

Naredbe vrhovnih ešalona Rajha — Adolfa Hitlera, Vilhelma Lista, vojnog zapovednika jugoistoka, Franca Bemea, glavnokomandujućeg generala, uperile su cevi mitraljeza u žitelje Srbije, u drakonskim razmerama 100 života civila naspram jednog nemačkog vojnika, a 50 za ranjenog. Nemačka ofanziva, koja je počela 25. septembra u rejonu reke Save kod Šapca, sprovodila se sa neskrivenom mržnjom poražene ratujuće strane, mimo pravila ratovanja i merila čojstva nad srpskom nejači, bez oružja i vojne odgovornosti:

„Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo.“

Masovnom odmazdom u selu Draginac gotovo su opusteli Jadar i Mačva. Usledili su „zastrašujući primeri“ Kraljeva i Kragujevca, na mapi ratnih zločina regularne vojske nemačkog Vermahta. U lancu vojne odgovornosti, pošto je štab 717. divizije primio naredbe generala o sprovođenju masovnih odmazdi, istu je prosledio komandantima pukova, zaduženim za njihovo sprovođenje. Oružani napadi partizansko-četničkih jedinica u kojima su poginuli ili ranjeni nemački vojnici poslužili su kao povod za doslovno sprovođenje naredbi najsurovijim kažnjavanjem talaca, zatvaranih još od 4. oktobra, hapšenjem radnika i službenika Fabrike aviona, potom železničara i zaposlenih u radionici, racijom pokupljenih građana iz kuća, sa ulica i iz izbegličkih vagona -  u lokomotivsku halu u lageru.

U blokiranom Kraljevu vanredno stanje sa prekim sudom uvedeno je 15. oktobra, istog dana kada je počelo streljanje talaca, izvođenih u grupama po stotinu na stratište. Poruke poslate porodicama i kazivanja retkih preživelih koji su uspeli da se izvuku ispod leševa, među kojima i Marka Slomovića, potresna su svedočanstva o poslednjim danima života streljanih:

„Vrata od hale se zatvoriše i mi ostasmo napolju. Bilo nas je oko 100. Pokazaše nam gomilu alata i narediše da svako uzme ašov, pijuk ili lopatu. Tada nas postrojiše po trojicu i pod stražom povedoše uz prugu prema Ložionici. Zaustavili su nas na velikoj ledini u krugu Železničke radionice... Primetio sam ispred nas nekoliko mitraljeskih gnezda... Sve nade u život odjednom su pale u vodu...“

Poslednji taoci streljani su 20. oktobra. Posle izvršenog streljanja, nemački oficiri su hicima iz pištolja ubijali žrtve koje su pokazivale i najmanji znak života.

Streljani su civili različitog uzrasta, zanimanja, porekla, od onih rođenih ovde, do onih koji su uhleblje između dva rata, ili spas i izgnaničko utočište pronašli u Kraljevu —  pretežno Srbi iz svih predratnih banovina, Slovenci, Romi, Rusi, emigranti. Mnoge porodice izgubile su više svojih članova u oktobarskom streljanju (Blažići, Dimitrijevići, Radomirovići, Markovići, Vukadinovići, Petrovići, Ristići, Jončići, Obradovići, Đorđevići...). Kraljevo je postalo grad crnih barjaka na kućama, udovica i ratne siročadi. Porodice su na lagersko groblje izlazile uz dozvolu nemačkih vlasti, a 14. oktobra 1942. održan je prvi pomen. Uprkos nemačkim naredbama da „prilikom zakopavanja streljanih treba paziti da se tu ne stvaraju srpska svetilišta (hodočašća)“ i da „stavljanje krstova na grobove... treba sprečiti“ — porodice su svojim bližnjima nad zajedničkom grobnicom podizale krstove sa upisanim imenima.

Duboko, kao beleg, dok se svet opraštao od oružja Drugog svetskog rata, sećanje na lagerske žrtve održavalo se u svesti naraštaja, porodica, sugrađana... Razmere zločina sagledavaju se ne samo kao lični i porodični gubici već i kroz privredne i demografske gubitke ovoga grada. Upravo o tome govore sve radne knjižice, lične karte, različite legitimacije, fotografije, predmeti streljanih — memorijalni fragmenti tog uništenog sveta, sačuvani u Istorijskom arhivu i Narodnom muzeju u Kraljevu, prikupljani u proteklim decenijama zahvaljujući najviše, porodicama streljanih žrtava. Poslednje poruke iz lagera imaju posebnu vrednost jer progovaraju svojeručnim zapisima stradalnika u poslednjim danima njihovih života. Verodostojni baštinici imena stradalnika su i različiti Spiskovi, nastali hronološki najbliže oktobarskoj tragediji, pola godine iza lagerskog streljanja (10-26. aprila 1942).

Autentični istorijski izvori, overeni pečatima fabrika, ustanova i školskih uprava, nastali su da zabeleže ljudske gubitke, ili kako je to zabeleženo u zaglavlju spiskova,  sve one koji se „posle oktobra nisu javili na posao“ u: Železničku radionicui Fabriku aviona; Šumsko-industrijskog preduzeća Miljka Petrovića;uTehničkoi odeljenje Finansijske kontrole pri Sreskom načelstvu;u službu  PTT, u Državno tužilaštvo; Okružni i sreski sud kao i Žički crkveni sud;u Šumsku upravu;  U njima su zapisana imena i „streljanih radnika i službenika“ pri železničkom čvoru Kraljevo: stanice;Ložionice; XIV sekcije za održavanje pruge; Srednje poljoprivredne škole i Gimnazije, kao i učitelja narodnih škola i školskih nadzornika;članova Žandarmerijske i Vatrogasne čete. Do 28. maja 1942, po naredbi Okružnog načelstva, svi spiskovi su objedinjeni u Spisak poginulih lica sa teritorije Žičkog sreza.

Svojevrsna „knjiga mrtvih“, imenovala je ukupno 1.680 osoba streljanih u lageru, kako evidentiranih u spiskovima zaposlenih, tako i onih koji su bili bez stalnog zaposlenja, ali i stradale  na različite  načine, na nizu manjih stratišta i na kućnom pragu u gradu i okolini, u ukupnom broju od 1.965 stradalih do kraja 1941. Neprocenjivu vrednost u utvrđivanju imena žrtava, imaju Protokoli umrlih Srpske pravoslavne crkve – parohijski spiskovi, vođeni 1941-1945, Matice pokojnih Rimokatoličkog župskog ureda u Kraljevu, kao i Spisak izbeglica u Kraljevu, evidencija srpskog Komesarijata za izbeglice i preseljenike o izgnanicima koji su u Kraljevu pronašli utočište, ne sluteći da će pronaći i smrt.

Posleratna dokumentacija o ljudskim i materijalnim gubicima, Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, kao zvanični državni dokumenti, sačuvani u Arhivu Jugoslavije, bili su osnova za optužnicu pred Savezničkim vojnim sudom u Nirnbergu, tokom 1947. Unutar brojnih spiskova još su brojnije njihove stranice. Iza svakog u nizu brojeva na svakoj od tih šturih i jednobraznih stranica je jedan život, jedan ljudski lik, osoba koja je imala porodicu, poreklo, prijatelje, navike... Čitav jedan uništeni svet.

Objedinjena memorijalna baština govori o surovosti i razmerama ratnog zločina protiv čovečnosti, neposredno — kroz pojedinačne smrti u kolektivnom stradanju, posredno, kroz broj porodica koje su ostale bez hranitelja, ratnu siročad, razorenu privredu, zasnovano na podatku da je najveći broj streljanih talaca bio u najplodotvornijem životnom i radnom dobu, između 25 i 45 godina starosti. Streljani su i đaci, maturanti i šegrti, uskraćeni za mogućnost da postanu roditelji, kao potresna činjenica koja se iščitava unutar podataka o godištu u spiskovima i svedočenjima, među kojima su i izjave činovnika nemačke Komande mesta:

„Poznato mi je tačno da su sem radenika i drugih građana-muškaraca streljane i žene kao i deca, koja su kao šegrti bili po fabrikama na izučavanju zanata, od 14, 15 i 16 godina.“

Ideologiju Rajha odlikovale su isključivost i netrpeljivost, utemeljene još od Rasnih zakona iz 1935, sprovođene u koncentracionim logorima, u transportima, na stratištima, pretvaranjem ljudi u brojeve, bez imena i prezimena, porekla, porodica, privatnosti... Otuda je „isticanje“ proizvoljnog broja pogubljenih u Kraljevu 1941, bez insistiranja na njegovom povezivanju sa imenima svirepo pobijenih ljudi, još jedan od vidova dehumanizacije žrtava „kraljevačkog oktobra“ i njihova dalja uvreda. Utvrđivanje imena stradalih, njihovog starosnog doba, mesta rođenja, verske strukture, zanimanja, mesta zaposlenja, nekada samo brojevima navođenih žrtava, obaveza je istoričara koja vraća istorijsku konkretnost, identitete običnih, malih ljudi, a najvećih žrtava rata. Podjednaku obavezu ima i društvo koje negujući „kulturu sećanja“ izgrađuje svoj identitet i obezbeđuje budućnost. Zarad budućih naraštaja, ne smemo da zaboravimo da je iza bezličnog naziva Spomen-parka jedno od najvećih stratišta, lagersko groblje, naš duhovni „zid plača“ što opominje na vreme kraha svih ljudskih vrednosti. Vreme ne tako davno minulo, koje nam se može ponoviti ako zaboravimo prošlost.