Pirotu treba vratiti poljoprivredu, zanatstvo i industriju i tako revitalizovati čitav region

Istaknuti istraživač u oblasti geografskih nauka i turizmologije, autor univerzitetskih, srednjoškolskih i osnovnoškolskih udžbenika iz geografije kao i kapitalnih monografija o jezerima sveta, Balkanskog poluostrva i Crne Gore, dobitnik medalje Jovana Cvijića, prof. dr Stevan Stanković, jedan je od dobitnika priznanja opštine Pirot „28. decembar“ za 2014. godinu u oblasti prosvete.

Njegov boravak u Pirotu bio je i prilika za razgovor sa njim o Cvijiću, Pirotu, pirotskoj kotlini i Staroj planini, njihovim geografskim, turističkim i privrednim potencijalima.

Bavili ste se Cvijićem, karakterologija je deo njegovog učenja. Vaše mišljenje o tome koliko reljef i klimatske prilike, odnosno, prirodni uslovi, utiču na formiranje karaktera ljudi?

- O Jovanu Cvijiću sam objavio dve velike monografije i više od 20 članaka u raznim časopisima. On mi je naučna i profesorska inspiracija. Njemu se uvek vraćam, da bi u istraživanjima išao dalje.

Posle Uputstva za ispitivanje naselja, Jovan Cvijić je objavio Uputstva za ispitivanje etno-psihičkih osobenosti stanovništva. Time, kao i svojim naučnim radovima, postavio je osnove antropogeografije, najsloženije geografske naučne discipline, koja se bavi sveukupnim odnosima čoveka, ljudskog društva i okružujuće prirode. Cvijićeve elemente spajanja i prožimanja, odvajanja i izolovanja, metanastazička kretanja i kulturne pojaseve, nauka uvažava i danas. Mnogo toga, Jovan Cvijić je prezentovao na Univerzitetu Sorbona u Parizu, gde je držao predavanja i objavio znamenitu knjigu Balkansko poluostrvo.

Po Jovanu Cvijiću Pirot i okolina u etnološkom pogledu pripadaju centralnom balkanskom tipu. Posebno se bavio Moravsko-vardarskim i Šopskim stanovništvom, koje nije moguće u potpunosti izjednačiti sa današnjim stanovništvom Pirota i njegove okoline. Uostalom, proučavanja i stavove treba uvažavati sa vremenske distance od sto godina. Mnogo toga se u međuvremenu promenilo. Cvijić zna za Šopove i Torlake. To su oni što govore išl, došl, petl, kotl, umrela baba na Višnju. Iako za šopsko stanovništvo piše da „Kod njih nema onako lepih vezova i skladnih šara kao kod ostalih varijeteta centralnog tipa. Utoliko više iznenađuje pojava da se u šopskoj oblasti razvila izrada pirotskih ćilimova (kao i ćiprovskih koji su lošijeg kvaliteta) sa istočnjačkim i narodnim šarama. Ali je industrija ćilimarstva ograničena poglavito na varoš Pirot i po svoj prilici je donesena sa Istoka.“

Piroćanci u tom kontekstu? Odnosno, koliko je Cvijić bio u pravu kada je o stanovništvu pirotskog kraja pisao kao o ljudima rajetinskog mentaliteta koji uvek imaju neku svoju rabotu?

- Širina prostora koji je Cvijić obuhvatio nije mu dopuštala da uđe u sve detalje o osobenostima stanovništva. Njegova zasluga je što je trasirao generalne pravce istraživanja i ukazao na repere od kojih treba polaziti. Njegov centralni tip stanovništva nije isti u svim delovima. Za jedan deo stanovništva staroplaninske podgorine konstatuje da ima ne samo duhovne živosti, već i veselost i šale, kao naprimer u pirotskom Visoku. Ovo stanovništvo drži slavu kao stari srpski običaj. Uspomene na prošlost bolje su sačuvane u pričama nego u pesmama. Jezik i istorija potpuno odgovaraju Srbiji. Oni koji su prošli kroz školu, prihvataju intelektualnu disciplinu i metodski rad. Što se tiče rajinskih osobina, Cvijić ih objašnjava dugim robovanjem pod Turcima i zaključuje da one nisu ni etničke ni stalne, iako su izražene kod centralnog i istočnog tipa stanovništva. Surovost i nasilje gospodara, uticali su na mentalitet pokorenog stanovništva. Moralna mimikrija, pod kojom Jovan Cvijić podrazumeva snishodljiv odnos prema gospodaru, posebno prema Turcima, ipak je više izražena na Kosovu i Metohiji, nego u istočnoj Srbiji i staroplaninskom kraju. Stanovništvu pirotskog kraja nikada nije eksplicitno pripisao takve osobine, ali radinost i vrednoću da.

Baveći se geografijom Srbije i njenih područja pisali ste i o turističkim potencijalima tih područja. Gde je tu Stara planina o kojoj se sve više govori kao potencijalnom turističkom području a malo čini da to i postane?

- Osamdeset kilometara dugačka i 15 do 30 kilometara široka Stara planina, sa vrhom Midžor koji je viši od Pančićevog na Kopaoniku i niži od Đeravice na Prokletijama, daje osnovno prirodno obeležje pograničnom prostoru Srbije prema Bugarskoj, samim tim i okolini Pirota. Dobro su istražene njene prirodne i antropogene turističke vrednosti. Reč je o značajnim potencijalima, ali oni bez uloženog rada u svrsishodne privredne, posebno turističko-ugostiteljske, objekte ne znače mnogo. Malo je uloženo u saobraćajnu infrastrukturu, turističku suprastrukturu, vodosnabdevanje, odvod otpadnih voda, smeštajne kapacitete, domaću radinost, te su i rezultati skromni. Čini se da ponekad i povremeno neki zaljubljenici u planinu i turizam preteruju. Mala je Srbija za onoliko planinskih turističkih centara (Kopaonik, Zlatibor, Tara, Divčibare, Fruška gora, Golija), koliko bi neki želeli. Planinski turizam Srbije u celini, a samim tim i Stare planine, je naglašeno domaći. Pad životnog standarda najpre se odražava na turistička kretanja, te je sadašnje stanje našeg turizma na nivou onog od pre trideset godina. Ako je prosečan boravak turista u Beogradu 1,8 dana, šta treba očekivati od Stare planine? Uz sve to, zimski planinski turizam spada u najskuplju vrstu turizma. Čini se da za to sada uslova za intenzivniji razvoj nema.

Pošto je poljoprivreda prateća grana turizma, kako Vi vidite perspektive pirotskog područja s tog aspekta, a obzirom na to da su se staroplaninska sela ispraznila a poljoprivredno zemljište zaraslo u korov?

- Ravničarska, dolinska, kotlinska i planinska okolina Pirota na više načina je opredeljena za poljoprivrednu delatnost u najširem smislu reči. Međutim, zemljoradnja i stočarstvo ovde godinama stagniraju. Nekada je svako selo u Visoku imalo po nekoliko stotina i hiljada grla stoke, posebno, ovaca. Danas se u Pirotu piju mleko i jogurt iz Leskovca i Subotice. Depopulacija seoskog prostora je neprimerena prirodnim potencijalima. Višestruka i višegodišnja zapostavljenost sela učinila je svoje. Zatvorene škole, ugašena domaćinstva, zatvorene seoske zadruge, naša su stvarnost. Ko će kada i kako, koliko i uz čije investicije vratiti život selima u neposrednoj i posrednoj okolini Pirota i time uticati na razvoj poljoprivrede, ne samo za potrebe turizma, već za domaće i strano tržište, teško je prognozirati. Pirot ne odstupa od stanja u Srbiji, ima i gorih primera. Problemi se moraju rešavati realnim, konkretnim i stalnim akcijama na najvišem državnom nivou, a ne političkim proklamacijama. Lokalna samouprava je ta koja najbolje poznaje pojave, procese, događaje, nedostatke i potrebe i mora ih namatati odgovornim u državnom vrhu i tražiti partnere sa aplikativne akcije na terenu.

aštita prirodne sredine i životne okoline je jedan od postulata gazdovanja prirodnim resursima. Kako Vi vidite pretvaranje dela Stare planine u skijalište s veštačkim osnežavanjem? Hoće li doći do narušavanja dosadašnjeg prirodnog ambijenta Stare planine i uz nekontrolisanu seču šume ugroziti pirotsku kotlinu kao što Zaječar ima više problema sa poplavama posle gradnje skijališta i hotela na Staroj planini?

- Neke pojave, procese, oblike reljefa i hidrografsku mrežu Stare planine, proučavao sam sa geografskog aspekta. U tom smislu malo je delova ove prostrane planine koje nisam upoznao i u knjigama predstavio. Rukovodio sam i izradom dve doktorske disertacije o Staroj planini. Jedna je bila iz domena turizma, druga iz prostornog planiranja. Insistirao sam da doktoranti ne pišu samo po literaturi, već da geografiju uče na terenu. Tražio sam da evidentiraju, klasifikuju i rangiraju potencijale, ali i jasno definišu postojeće i buduće ograničavajuće faktore. Tako je i bilo. Poruke i pouke, mojih i njihovih istraživanja su bile de su za turizam najbolji delovi Stare planine na teritoriji opštine Pirot, ali, čini se iz političkih razloga, više pažnje i objekata, dobio je knjaževački deo.

Jedan bivši ministar, koji je voleo da se skija, naručivao je elaborate, od kojih neki nemaju realnu osnovu. Nekoliko skijaških uspinjača i staza, nije na odmet, ali planiranih 40.000 ležaja, je za rubriku verovali ili ne. Procenite sami, ako cela Srbija ima 110.000 ležaja namenjenih turistima, može li Stara planina da podnese 40.000. Posle samo dve godine postojanja skijaške staze Konjarnik, erozija je bila takva da je naručen elaborat o sanaciji erozije. Sa svojim studentima prošao sam ovu stazu, uzbrdo i nizbrdo. Izmerili smo jaruge duboke četiri metra. Znači, kako smo u šali konstatovali, skijanje je moguće samo kad padne 5 metara debeo sneg. Reč je o izvorišnom delu sliva Trgoviškog Timoka, koji je i ranije patio oa erozije i buičnih poplava. Posebno važnim čini se potreba očuvanja čistoće vode Visočice, njenih pritoka i Zavojskog jezera, kao osnove vodosnabdevanja šireg prostora, jer je čiste vode sve manje, a potrebe za njom su sve naglašenije.

Uz dobru putnu infrastrukturu, ugostiteljske objekte po evropskim standardima, bitna je tradicija, turistička poslovnost, kojom se, čini se, ne može podičiti pirotski kraj?

Dobre putne infrastrukture na teritoriji opštine Pirot, u smislu evropskih mera i standarda, nema, kao što je nema ni u celoj Srbiji. Tu smo na začelju Evrope. Još uvek nemamo ni jedan kilometar autoputa u nemačkom ili italijanskom, evropskom smislu. Kako je turizam naglašeno kretanje ljudi iz domicila ka turističkim centrima i lokalitetima, značaj saobraćajnica je prvorazredan. U opštini Pirot, čini se, nema nekih značajnijih turističko-ugostiteljskih objekata viših kategorija i značajnijeg kapaciteta. Namamo tu ni posebno upečatljivu tradiciju. Ovde je razvijenije ugostiteljstvo namenjeno lokalnom stanovništvu, nego hotelijerstvo, za potrebe turista i poslovnih ljudi. Ljubaznost i umešnost ugostitelja nije za potcenjivanje. Mlađi moraju učiti od starijih, jer gost je uvek u pravu. Gostoprimstvo Piroćanaca je poznato i šire od zavičaja. Za svoj novac gost traži pravu uslugu. Edukacijom zaposlenih u ugostiteljstvu i turizmu moraju se pozabaviti Turistička organizacija od opštine do republike.

Koje bi geografke pogodnosti svog područja Piroćanci trebalo više da koriste za privredni razvoj?

- Pirot je grad naglašenog tranzita. Čini se da je to oduvek bio, jer je vekovima neposredno upućen za značajne puteve Via militaris, odnosno, Stambul đol. Vremena su se promenila. Drumski saobraćaj se ubrzao, zaobilaznice su grad ostavile po strani. Savremeni koridor će to još jasnije potencirati. Železnica Srbije je po mnogo pokazatelja ispod onog od pre 50 i više godina. Industrija je tokom protekle decenije svedena na minimum. Zanatstvo kao da je izumrlo. Teško je proizvoesti plasirati robu sa prepoznativim geografskim poreklom. Čini se da, samo uz mnogo dobro osmišljenih dugotrajnih akcija i odgovarajućeg kapitala, koji, nažalost nedostaje, treba se vratiti na nekadašnje stanje, da bi išli dalje. Intenzivno stočarstvo, zemljoradnja, odabir pravih vrsta kultura, agrotehnički radovi i plasman zdrave hrane, uz visok standard i održivost kvantiteta i kvaliteta, mogu dati zapažene rezultate. Uz to, Pirotu treba vratiti zanatsku i industrijsku funkciju (proizvodnja nameštaja, prediva, vune, kože, alatnih mašina, odeće, obuće, mesnih, mlečnih i voćnih prerađevina), jer radne snage i kvalifikovanih ljudi ima, uz savremenu tehniku i tehnologiju, na primerima nekada prepoznativih firmi, moguće se uključiti u prave ekonomske tokove. Konkurencija u proizvodnji i na tržištu je žestoka. Samo najbolji opstaju.

Razgovarala Kaja Pančić-Milenković

Ko je Stevan Stanković?

Posle završene osnovne škole i gimnazije u Pirotu, Stevan Stanković je završio studije geografije na Univerzitetu u Beogradu, gde je izabran za asistenta. Tokom vremena odbranio je magistarski rad i usmerio se na istraživanja turističkih potencijala hirdografskih objekata Srbije. Magistarski rad spada u veoma citiranu knjigu objavljenu u Posebnim izdanjima Srpskog geografskog društva. Doktorsku disertaciju Planinska jezera Crne Gore, odbranio je 1974. godine. Ista je 1975. godine štampana u Akademiji nauka Ctne Gore. Doktorskom disertacijom postavio je osnove savremenim limnološkim istraživanjima visokoplaninskih ledničkih jezera. U nastavku karijere, kao docent, vanredni i redovni profesor, na predmetima Turizam Srbije, Turistička valorizacija i Turistička geografija, u potraži za jezerima putovao je na tri kontinenta i objavio monografije Jezera Jugoslavije, Jezera Balkanskog poluostrva i Jezera sveta, koja je doživela devet izdanja. Iz domena turističke geografije i turističke valorizacije objavio je nekoliko monografija, srednjoškolskih i univerzitetskih udžbenika.

Na planu istraživanja životne sredine, čini se da je među prvima kod nas, jasno, naučno osnovano i konkretno, razvio hipotezu o aktivnoj zaštiti životne sredine, koja počiva na saznanjima da je preventiva uvek i svuda bolja i svrsishodnija od saniranja negativnih posledica. Kombinovano sa postulatima o vodi, ovo učenje, uz 500 objavljenih članaka, 12 udžbenika i 20 monografija, mentorstvo za više od 600 diplomskih, master, magistarskih i doktorskih radova, donelo mu je više priznanja. Dobitnik je Medalje Jovana Cvijića. Senat Univerziteta u Beogradu izabrao ga je za petog po redu doživotnog profesora emeritusa. Član je Nacionalnog prosvetsnog saveta Republike Srbije za osnovno i srednje obrazovanje i Predsednik je Srpskog geografskog društva, koje je osnovano 1910. godine.