Aprilski rat 1941. godine

Neutralna Kraljevina Jugoslavija nalazila se početkom 1941. u kritičnom i složenom političkom položaju. Nemačka je do tada okupirala celu zapadnu i srednju Evropu i spremala se da preko Rumunije i Bugarske napadne Grčku i tako učvrsti svoje položaje na Mediteranu i obezbedi direktnu liniju snabdevanja za Romelovu armiju na severnoafričkom frontu. Pristupanjem Bugarske silama Osovine početkom marta 1941. Kraljevina Jugoslavija se našla u potpunom okruženju. U nastojanjima da sačuva neutralnost i izbegne rat jugoslovenska Vlada započela je pregovore sa nemačkim Rajhom i 25. marta potpisan je u Beču protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Svega dva dana kasnije, 27. marta, grupa oficira je izvela državni udar, smenila Vladu, proglasila punoletstvo kralja Petra Drugog i predala mu vlast. Narod je širom Srbije demonstracijama podržao i pozdravio ovaj događaj. Jedina podrška Jugoslaviji za ovakav politički rasplet događaja došla od Vlade Velike Britanije koja se tada usamljeno suprotstavljala nacističkoj Nemačkoj.

Sva nastojanja nove jugoslovenske vlade na čelu sa generalom Dušanom Simovićem da pregovorima spreče neprijateljstva sa nemačkim Rajhom bila su uzaludna. Hitler, kome se inače žurilo da što pre okupira Grčku i protera britanske snage koje su se tamo nalazile, je u odbacivanju protokola o pristupanju u pakt dobio dobar povod i izgovor za napad na Jugoslaviju. I bez puča Nemačka sigurno ne bi dopustila Jugoslaviji da uživa protokolom predviđenu neutralnost pre svega zbog potrebne linije snabdevanja Romelovih snaga u severnoj Africi, ali i zbog eksploatacije ruda od presudnog značaja za nemačku vojnu industriju. Tada je donesena nemačka odluka da se pored već planiranog napada na Grčku izvede istovremeno i napad na Jugoslaviju. Takvim simultanim napadom bilo bi sprečeno povlačenje jugoslovenske vojske i stvaranje zajedničkog jugoslovensko-grčko-britanskog odbrambenog fronta, kao što se dogodilo u Prvom svetskom ratu.

Plan napada na Jugoslaviju je dobio šifrovano ime ,,Direktiva br.25“ i nadovezivao se na plan napada na Grčku pod kodnim znakom ,,Marita“. Nemci su bili dobro upoznati sa prilikama u zemlji i vojsci. Razjedinjeno jugoslovensko društvo pogođeno unutrašnjom političkom krizom, opterećeno rastućim nacionalističkim i separatističkim težnjama dovodilo je u pitanje uspeh same mobilizacije. Kod jednog dela nesrpskog stanovništva borba za odbranu Jugoslavije nije se mogla očekivati. Nemci su računali da će Hrvati prilikom napada biti na nemačkoj strani, a za uzvrat, preko ustaške emigracije garantovan im je prikladan politički poredak i stvaranje nezavisne države.Uz to neuporedivo manje brojno stanje i skromne tehničke mogućnosti jugoslovenske vojske obezbeđivali su nadmoćnijoj nemačkoj vojnoj sili laku pobedu. Iz tih razloga strategija napada na Jugoslaviju je bila relativno jednostavna. Radi zadavanja ozbiljnog psihološkog udarca za početak ratnih operacija predviđeno je brutalno bombardovanje Beograda i drugih gradova.

U isto vreme masovnim vazdušnim napadima predviđeno je bombardovanje aerodroma i komunikacija na liniji mogućeg povlačenja jugoslovenske vojske prema Grčkoj. Napad kopnenih motorizovanih snaga planiran je istovremeno iz više pravaca sa ciljem da se snažnim i brzim obuhvatnim manevrima izoluju i neutrališu jedinice pre nego što se organizuju i formiraju jedinstven odbrambeni front. Druga nemačka armija je imala zadatak da sa severa izvrši proboj prema Zagrebu i nastavi dalje napredovanje prema Sarajevu i tako izoluje jugoslovenske trupe u zapadnom delu zemlje. Istovremeno motorizovane trupe iz Mađarske u brzom prodoru kroz Vojvodinu nastupale bi prema Beogradu. Glavni planirani udar je imao da se izvede iz Bugarske i nakon probijanja fronta jedan deo bi napredovao prema Nišu i nastavio na sever prema Beogradu, a drugi deo bi izvršio prodor prema Makedoniji i nastavio napredovanje prema severnoj Grčkoj. Nemački verni saveznik, fašistička Italija je imala takođe svoju planiranu ulogu za napad na Jugoslaviju. Italijanska vojska je izvršila koncentraciju svojih snaga za napad iz pravca Istre, duž slovenačkog primorja i iz severne Albanije. Napad na Jugoslaviju trebalo je da se izvrši bez prehodne objave rata.

Glavnokomandujući general Dušan Simović u strahu da Nemcima ne da povoda za napad izdao je naređenje za opštu mobilizaciju tek 3. aprila. Istog dana proustaški organizovan vazduplovni kapetan Vladimir Kren je iz Zagreba prebegao u Austriju sa planovima vazdušne odbrane i letačkim rasporedom jugoslovenskog vazduholovstva.

Napadom diverzantske grupe Brandenburg na Sipski kanal na Dunavu u noći između 5/6. aprila 1941. započela je nemačka invazija na Jugoslaviju. U zoru 6.aprila nemačka avijacija je bombardovala vojne aerodrome kod Skoplja, Zagreba, Ljubljane, Brežica, Kumanova i Niša. Istovremeno italijanska avijacija je iz Italije i svojih baza u Albaniji napala vojne položaje i mornaričke baze u Dalmaciji, Hercegovini i Crnoj Gori. Ovim bombardovanjima pokidane su veze između jedinica i bez vazdušne zaštite onemogućeno je nesmetano kretanje kopnenih trupa.

U prvim jutarnjim časovima 6. aprila nemačka avijacija je napala veće gradove Beograd, Niš, Leskovac, Kragujevac, Mostar, Banjaluku i Novi Sad. Glavni udar pod komandom nemačkog generala Aleksandra fon Lera izvršen je na Beograd, a operacija je nosila ime ,,Kazna” (Strafgericht). Na nebranjeni grad i iznenađeno stanovništvo bačene su razarajuće aviobombe od 1000 kg. Bačene su velike količine bombi na stambene četvrti i važnije objekte, što je izazavalo velika razaranja i ogromne žrtve. Tom prilikom do temelja je spaljena Narodna biblioteka u kojoj su izgorele knjige od neprocenjive kulturne vrednosti. Napadi su ponovljeni u toku noći 6/7. aprila i nastavljeni u toku dana, a procenjuje se da je preko 10 000 građana izgubilo život. U odbranu nebranjenog grada požrtvovano je stao jedino 6. lovački puk koji je u neravnopravnoj borbi i pre uništenja uspeo da obori desetak nemačkih letelica.

Napad nemačkih kopnenih snaga sa severa izvršila je Druga armija iz dva pravca, iz Austrije i Mađarske. Kako Druga armija na dan napada još nije bila u punom sastavu invaziju je pokrenuo 46. oklopni korpus severozapadno od Beograda. Odbranu na ovom sektoru držale su jedinice sa vojnicima hrvatske nacionalnosti. Nemci u invaziji nisu naišli ni na kakav otpor već su od hrvatskih vojnika pozdravljeni kao saveznici. Tada je na ovom sektoru došlo do otvorene pobune hrvatskih rezervista i oficira. Već 8. aprila pobunio se i prešao u ustaše ceo 108. pešadijski puk u Bjelovaru. Ustaški pobunjenici su pokušali zarobljavanje štaba Četvrte jugoslovenske armije kojom je komandovao general Petar Nedeljković. Pobuna se proširila i na druge jedinice (ceo 40. i delovi 42. pešadijskog puka), Hrvati su masovno napuštali svoje jedinice, prelazili u ustaše, izvodili diverzije i sabotaže i na kraju zarobljavali i ubijali srpske oficire i vojnike. Rat na severnom i severozapadnom frontu završen je za četiri dana. Već 10. aprila Nemci su ušli u Zagreb gde su oduševljeno dočekani od Zagrepčana i istog dana proglašena je Nezavisna Država Hrvatska. Većina hrvatskih oficira odmah se stavila na raspolaganje novoformiranoj hrvatskoj državi. Od viših oficira u ustašku vojsku stupli su 31 general, 228 pukovnika, 245 potpukovnika, 254 majora, 1005 kapetana i 417 poručnika. Hrvati su i pre započinjanja rata preduzimali pripreme za subverzivno delovanje. Mačekovi ,,Zaštitari” naoružavani su iz vojnih magacina, uz to redovno su išli na borbenu obuku koju su im držali oficiri hrvatske nacionalnosti na vojnim poligonima i to potpuno otvoreno, bez smetnji i zabrana[1]

Glavni napad na Jugoslaviju izvršila je 12. nemačka armija iz Bugarske koja se odranije tamo nalazila zbog planiranog napada na Grčku. Bila je to najbolje opremljena nemačka armija koja je učestvovala u napadu na Jugoslaviju. Već u prva dva dana nemačke snage su izvršile svoj glavni zadatak. Presečena je moravsko vardarska dolina i tako je onemogućeno povlačenje jugoslovenske vojske prema jugu i spajanje sa savezničkim snagama u Grčkoj. Već 7. aprila Nemci su zauzeli Skoplje, a delovi nemačke armije su nezadrživo nastavili napredovanje prema Albaniji u susret italijanskim snagama. Tako je ovim munjevitim napadom u potpunosti presečen južni pravac odstupanja, a jugoslovenske snage u Makedoniji su ostale izolovane i otsečene. 

Na nišavskom frontu jugoslovenska vojska je pružila nešto žilaviji otpor, ali nisu mogli dugo izdržati nemačke napade. Već 8. aprila Nemci su ušli u Niš, Aleksinac i Ražanj i nastavili napredovanje na sever. Time je Nemcima otvoren put prema Beogradu u koji je pet dana kasnije,13.aprila, umarširala nemačka vojska..

Italijanska armija izvršila je napad, tačno po predviđenom planu, iz Istre i duž slovenačkog primorja sa jedne strane i s leđa iz Albanije sa druge. Od 8. do 13. aprila Zetska divizija je vodila borbe protiv italijanske vojske na albanskoj granici i u jednom trenutku potisnula napadače u pravcu Skadra. Nepovoljna situacija na drugim frontovima primorala je diviziju na povlačenje u kome je imala osetne gubitke od pobunjenog albanskog stanovništva.[2]

Vojni aerodromi koji u prvom naletu nisu bili uništeni sa malobrojnim preostalim avionima nisu predstavljali neku ozbiljnu pretnju za Nemce. Sem u nekoliko pojedinačnih slučajeva nije bilo borbenih aktivnosti. Komandanti bombarderskih i lovačkih pukova hrvatske nacionalnosti nisu izvršavali ratne zadatke, nego su se najčešće predavali i prelazili u ustašku vojsku (pukovnici Ivan Dragićević, Nikola Obuljen, Dragutin Rupčić i Zdenko Gorjup, potpukovnici Frano Pirc, Hinko Hujbl i Leonid Bajdak, major Mato Čulinović i drugi)[3].

Petokolanaške i izdajničke sabotaže takođe su doprinele brzom slomu jugoslovenske vojske. Primera radi, rečna flotila na čijem čelu se nalazio kapetan bojnog broda Edgar Angeli i njegov načelnik štaba kapetan fregate Boris Storov sabotažama su značajno pomogli ubačenoj nemačkoj grupi prilikom napada na Sipski kanal u noći 5/6 aprila. Takvih primera sabotaža je bilo bezbroj.

Folksdojčeri po Hitlerovom naređenju ne samo da se nisu odazivali na mobilizaciju nego su vršili razne sabotaže, slali nemačkim obaveštajnim centrima podatke o kretanju i rasporedu vojske, rasturali dezinformacije i unosili paniku među vojnicima i građanima. Još pre rata među folksdojčerima bila je dobro organizovana peta kolona koja je uspešno delovala iznutra izazivajući štete, haos i pometnju.

Bez obzira na beznadežno i katastrofalno stanje na svim frontovima mnogi oficiri odlučno su i hrabro stali u odbranu zemlje. Oficirska čast, položena zakletva i patriotski osećaj pokretali su mnoge srpske oficire i vojnike na očajničku i požrtvovanu borbu protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Mnogobrojni su primeri individualnog i kolektivnog heroizma bez obzira na nikakve izglede u pobedu. Ponekad svesno žrtvujući svoje živote oficiri i vojnici su se borili do poslednjeg daha. Hrabri piloti 6. vazduhoplovnog puka branili su nebo nad Beogradom, postigli desetak vazdušnih pobeda i u neravnopravnoj borbi skoro svi su izginuli. Primer skoro epskog junaštva bilo je potapanje razarača ,,Zagreb” kada su dva mlada poručnika bojnog broda, Milan Spasić i Sergej Mašera digli u vazduh svoj brod da ne padne u ruke Italijanima i tom prilikom svesno žrtvovali svoje živote. Bilo je slučajeva da su oficiri razočarani brzim porazom radije birali smrt nego sramnu predaju i odlazak u zarobljeništvo.

Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske od prvog dana invazije nije kontrolisala situaciju. Posle pada Beograda 13. aprila i jasnog vojnog sloma nastupila je i kriza Vlade koja se tada nalazila na Palama kod Sarajeva. Tada je donesena odluka da se, radi veće sigurnosti, kralj i Vlada premeste u Nikšić i otuda avionima prebace u Grčku, a za načelnika Vrhovne komande postavljen je general Danilo Kalafatović. Dva dana kasnije, 15. aprila Nemci su ušli u Sarajevo i zarobili štab Vrhovne komande i generala Kalafatovića.

Jugoslovenski oficiri su dva dana kasnije, 17. aprila potpisali ,,Odredbe o izvršenju primirja". Sa pravne strane gledišta ovaj dokument nije bio obavezujući posebno što su ga potpisali zarobljeni oficiri general Radivoje Janković i Aleksandar Cincar Marković. Ovim dokumentom određena je bezuslovna predaja svih oficira i vojnika, kompletnog naoružanja, opreme, vučne i tovarne stoke kao i svih sredstava kopnene vojske, mornarice i avijacije. Osim toga naložena je predaja arhiva, svih vojnih dokumenata, planova i drugih spisa koji su se odnosili na vojsku. Strogo je naznačena zabrana napuštanja zemlje. Nemci su ove odredbe doživljavali kao bezuslovnu kapitulaciju tako da svaki dalji otpor ili vojno organizovanje smatran je kao pobuna van zakona i normi međunarodnog prava, a povodom takvih aktivnosti sve moguće represije bile bi opravdane. Nepredate vojnike Nemci su prema odredbama sporazuma tretirali kao „frantirere“ i shodno naredbi nemačkog generalštaba od 17. juna 1938. godine predviđali najsuroviji režim prema njima. Zanimljivo je da su Nemci surove represalije prema belgijskim frantirerima u Prvom svetskom ratu pravdali time da oni nisu nosili propisne uniforme i vidne oznake.

Prema istraživanjima Velimira Terzića zarobljeno je oko 375 000 oficira, podoficira i vojnika. Zarobljenici su različito tretirani tako da su Nemci kao prave zarobljenike doživljavali Srbe, neke Slovence i samo one za koje su imali saznanja da su jako jugoslovenski orijentisani. Oficire i vojnike hrvatske nacionalnosti nisu zarobljavali i ako jesu ubrzo su oslobođeni. Sličan status imali su Makedonci, Crnogorci i razne manjine. Nakon puštanja raznih kategorija zarobljenika, uključujući i bolesne zarobljenike srpske nacionalnosti internirano je u zarobljeničke logore oko 200 000 oficira i vojnika. Zbog uništenja, ili zarobljavanja jugoslovenske ratne dokumentacije, a i zbog nezainteresovanosti posleratnih istraživača ne postoje ni približni podaci o broju stradalih oficira i vojnika u Aprilskom ratu.

Zastarela i slabo vođena jugoslovenska vojska nepripremljeno se našla u ratu sa najmodernijom, najprodornijom i uz to najbrutalnijom armijom na svetu. Takav napad jednostavno nije mogla izdržati. Aprilski rat je na najsuroviji način otkrio dubinu državne krize, snagu petokolonaške izdaje, ukazao na visoki stepen prisutnog defetizma i doneo konačne rezultate nacionalne razjedinjenosti.