Pravo na samoopredeljenje

Prilikom priznavanja država nastalih na prostoru bivše Jugoslavije načelno nije prihvaćen princip prava naroda na samoopredjeljenje, već je prihvaćen princip priznavanja republika, tada federalnih jedinica ex Jugoslavije, iako je u stvari priznato pravo na samoopredjeljenje do otcjepljenja svim narodima, ali ne i srpskom.

Po istom principu priznale su zapadne sile predvođene SAD kosovskim Albancima kao nacionalnoj manjini, koja živi na teritoriji Srbije, pravo na samoopredjeljenje poslije jednostranog proglašenja nezavisnosti.

Nakon iracionalne satanizacije srpskog naroda, bezočnog bombardovanja od strane najveće i najmoćnije vojne alijanse na svijetu, permanentnog uslovljavanja koje se ispostavlja srpskom narodu, konačno, došlo je i do otimanja i razmetanja sa njegovim vijekovnim teritorijem, čime su drastično i grubo narušeni principi međunarodnog prava.

Srpski narod u cjelini proživljava jednu od svojih najvećih trauma u svojoj bogatoj istoriji sa poluglasnim pitanjem na usnama: "Šta to SAD i njeni sljedbenici imaju protiv srpskog naroda već više od 15 godina? Da li su Srbi žrtve zapadne rusofobije ili im se interesi gotovo nigdje ne poklapaju sa zapadnim silama? Zašto se srpski narod okrivljuje za sve što se desilo na Balkanu, iako je učestvovao u tome kao i svi ostali?"

Na tom tragu nametnulo se pitanje imaju li Srbi u Republici Srpskoj to pravo (pravo na samoopredjeljenje), ako je ono priznato nacionalnoj manjini na Kosovu, posebno ako se u Bosni i Hercegovini nastavi sa oduzimanjem nadležnosti Republici Srpskoj i time učini život nesnošljivim u Bosni i Hercegovini.

Ustav Bosne i Hercegovine nigdje expressis verbis ne spominje pravo na samoopredjeljenje. Međutim, Ustav se u preambuli poziva na ciljeve i načela Ujedinjenih nacija, u kojima je sadržano to pravo (čl. 1. st. 2), kao i na međunarodne paktove u kojima je ono razrađeno i precizirano, što znači da Ustav Bosne i Hercegovine polazi od prava na samoopredjeljenje naroda kao univerzalnog principa i proklamuje ga u skladu sa međunarodno relevantnim dokumentima. Ovdje, svakako, ne treba ispustiti iz vida činjenicu da je Ustavni sud Bosne i Hercegovine svojom odlukom o konstitutivnosti naroda prihvatio preambulu kao obavezujući (normativni) dio Ustava.

Međutim, isto tako Ustav u preambuli proklamuje poštivanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta i političke nezavisnosti Bosne i Hercegovine u skladu sa međunarodnim pravom, iz čega proizlazi da se pravo na samoopredjeljenje mora posmatrati sa drugim principima međunarodnog prava, posebno sa principima teritorijalnog integriteta članica Ujedinjenih nacija.

Nužan je, dakle, kompleksan i nadasve izbalansiran pristup ovom problemu, što podrazumijeva sagledavanje svih njegovih elemenata (unutrašnjih i spoljnih), polazeći od prava naroda da slobodno određuje svoj unutrašnji i spoljni status, da samostalno odlučuje o sopstvenoj sudbini, o svom političkom statusu i ekonomskom, socijalnom i kulturnom razvoju, iz čega proizilazi da sadržajni okvir prava na samoopredjeljenje uključuje u krajnjoj liniji i stvaranje nezavisne države, otcjepljenje od postojeće državne zajednice i ujedinjenje sa drugim državama. Međutim, to isto pravo je ograničeno načelima i ciljevima Ujedinjenih nacija, odnosno normama međunarodnog prava, prevashodno načelom nepovredivosti integriteta država članica Ujedinjenih nacija.

Stoga, rješenje treba tražiti u ekvilibriju dvaju interesa koji kolidiraju, tj. interesa na kome se zasniva zahtjev za otcjepljenje i stvaranje nezavisne države i interesa koji se zasniva na očuvanju teritorijalnog integriteta postojeće države. Međutim, svi problemi vezani za akt otcjepljenja mogu se prevazići u slučajevima dobrovoljnog pristanka zainteresovanih strana bez primjene nasilnih sredstava, što implicira obaveze za obje strane.

Dakle, nije dozvoljena nasilna secesija, ali isto tako nije dozvoljeno nasilno gušenje secesije. Poseban problem predstavlja praktična realizacija ovog načela što proizilazi iz činjenice da međunarodno pravo ne sadrži mehanizme niti predviđa postupak za njegovo oživotvorenje. Međutim, ipak, postoje minimalni uslovi (koji se mogu shvatiti kao univerzalni) koje utvrđuju nacionalna zakonodavstva, odnosno međunarodno pravo bez kojih se čin otcjepljenja ne može proglasiti legitimnim. To su određeni materijalni i procesno-pravni uslovi koji imaju svoju težinu (jer su prihvaćeni u običajnom i ugovornom međunarodnom pravu), ali se ne može ustvrditi da predstavljaju predviđenu proceduru za realizaciju ovog načela.

U okviru toga kao subjekt prava na samoopredjeljenje načelno se prihvaća ''narod'', a ne nacionalna manjina. Pravo na samoopredjeljenje u određenim situacijama priznaje se i teritorijalnim zajednicama u tzv. situacijama teritorijalizacija naroda, gdje se ovo pravo poklapa sa pravom teritorijalnih zajednica (slučaj Slovenije, Litvanije i dr.). Mnogo je složenija situacija u multietničkoj teritorijalnoj zajednici. U pogledu izjašnjavanja radi realizacije prava na samoopredjeljenje i otcjepljenje koristi se plebiscit naroda (populusa), a ne etnosa. Međunarodna praksa ne priznaje nacionalne plebiscite već primjenjuje teritorijalni princip. Kad se u okviru prava na samoopredjeljenje koristi otcjepljenje radi pripajanja drugoj državi potrebna je saglasnost matične države, a kad se korištenjem tog prava konstituiše nova država potrebno je ispunjavati uslove koje međunarodno pravo traži za svaku državu (teritorij, stanovništvo, vršenje efektivne vlasti) te mogućnost obavljanja državnih funkcija (ius beli, ius tractatuum i ius legationis).

U pogledu procesnih uslova međunarodno pravo stavlja akcent na način izražavanja volje naroda i poštivanje prinudnih normi međunarodnog prava. Međunarodna praksa zahtijeva obezbjeđenje autentične volje naroda, što znači da plebiscit (referendum) organizuje i sprovodi slobodno, bez prisile (moralne i fizičke) i da se pitanje koje se odnosi na plebiscit precizno formuliše. Poželjna je i međunarodna kontrola (zavisno od okolnosti), iako u svim situacijama nije obavezna.

Poštivanje prinudnih normi međunarodnog prava proizilazi iz opredjeljenja međunarodne zajednice da ne prihvaća realizaciju prava na samoopredjeljenja, ukoliko je došlo do kršenja prinudnih normi pozitivnog međunarodnog prava.

(Autor je profesor Pravnog fakulteta u Banjaluci; tekst je objavljen je banjalučkim “Nezavisnim novinama”)