Bosanski jezik, Bošnjaci i Bosna i Hercegovina

Bosanski jezik, kao novi (poseban) južnoslovenski jezik je zvanično inaugurisan 1996. g. objavljivanjem Pravopisa bosanskog jezika u Sarajevu autora S. Halilovića 1996. g. (na latinici). Prema tom Pravopisu, bosanski jezik se razlikuje od srodnih srpskog i hrvatskog jezika po nekim lingvističkim karakteristikama od kojih su najvažnije: 1) upotreba zvučnih oblika u pojedinim rečima a naročito upotreba foneme “h” u određenim rečima (npr. kahva na bosanskom jeziku = kafa na srpskom jeziku = kava na hrvatskom jeziku; lahkomislen na bosanskom = lakomislen na srpskom i hrvatskom; hudovica na bosanskom = udovica na srpskom i hrvatskom); 2) velika (i namerna) upotreba reči “turskog” porekla, tj. orijentalnog (turskog, persijskog ili arapskog ali koje su u Bosnu i Hercegovinu stigle preko turskog jezika) (npr. akšam = sumrak; ahbab = prijatelj; adet = običaj ili amidža = stric); i 3) korišćenje samo dvočlanog oblika budućeg vremena (ja ću kupiti odnosno kupit ću), doduše isto kao i u hrvatskom standardnom jeziku, ali ne i jednočlanog oblika (kupiću) kao što je to slučaj u srpskom standardnom i govornom jeziku (ili pak oblik ja ću da kupim). Dalje, koriste se oblici potjecati i utjecati,a ne kao u standardnom srpskom poticati i uticati,itd. Prema istom pravopisu, ćirilično pismo je ozvaničeno pored latinice kao jedno od dva pisma kojim se piše bosanski jezik jer je u istorijskom kontekstu jedan deo književnog blaga Bosne i Hercegovine pisan ovim pismom (ovde nije jasno precizirano da li se ovo obrazloženje odnosi kako na srpsku ćirilicu tako i na tzv., navodno hrvatsku, “bosančicu” ili samo na jednu od ove dve “nacionalne” ćirilice).

Što se tiče gorespomenute stavke pod brojem dva neophodno je istaći da ni srpski jezik, naročito onaj govorni, nije imun na turcizme. Poznato je da je leksika svih naroda sa kojima su Srbi istorijski dolazili u kontakt prisutna u savremenom srpskom standardnom i govornom jeziku. To se prevashodno odnosi na tzv. tuđice preuzete iz grčkog, mađarskog, nemačkog, italijanskog, turskog pa u novije doba i engleskog kao međunarodnog jezika svetske zajednice. Lokalni dijalekti, društveni sociolekti pa i lični idiolekti, u svim savremenim balkanskim jezicima su daleko od toga da budu nacionalno čisti, ali je ipak vrsta i broj pozajmljenica (tj. tuđica) različito prisutna u pojedinim jezicima. Što se tiče pozajmljenica i tuđica u južnoslovenskim jezicima neosporno je da u većini konkretnih govornih situacija one ne predstavljaju nikakvu, ili pak ne bitnu, smetnju u komunikaciji i razumevanju. Druga je stvar što postoje razni terminološko-stručni izrazi koji objektivno otežavaju sporazumevanje govornih osoba različitih profesija ali ovaj fenomen se ne može dovoditi u konotaciju sa nacionalnim karakteristikama jezika bez obzira što je poznato da u savremenom hrvatskom jeziku postoji veoma jaka tendencija da se sve reči stranog porekla (uključujući i tzv. “srbizme”) prevode “adekvatnim” hrvatskim izrazima. Po tom pitanju, činjenica je da je srpski jezik bio uvek više otvoren uticaju stranih reči i izraza nego što je to bio hrvatski jezik a pogotovo u poslednjih dvadesetak godina.

Tuđica u književnom i standardnom jeziku Srba ima znatno više nego kod Hrvata što je posledica želje hrvatskih jezikoslovaca da što je moguće više stranih reči i izraza zamene adekvatnim “domaćim” rečima koje su u velikom broju slučajeva u suštini novonastale kovanice ili neologizmi (novotvorenice). Sklonost ka neologizmima se može objasniti u hrvatskom slučaju: 1) time da su Hrvati u istoriji bili dosta izloženi germanizaciji, mađarizaciji i italijanizaciji pa im je neologizacija sopstvenog jezika bila jedno od glavnih oružja nacionalne zaštite; i 2) s obzirom da su Srbi tradicionalno više skloni prihvatanju originalnih stranih reči ukoliko već nemaju svoju sopstvenu (u tehnici npr.), kroatizacija hrvatskog jezika je predstavljala i vid borbe protiv “srbizama” odnosno isticanja razlika između ova dva južnoslovenska jezika (npr. reč kaiš je zamenjena sa okolotrbušni hlačodržač, manžetna sa orukvica, pertle sa svezice, civilizacija sa uljudba, obdukcija sa razudba, analiza sa rastvorba i raščlamba, ocena sa prosudba, naseobina sa obradba i nastamba, podvožnjak sa pothodnik, nadvožnjak sa nathodnik,helikopter sa zrakomlat/vrtolet, itd).

U načelu, smatram da strane reči i izraze ne bi trebalo izbegavati ukoliko ne postoji dobra zamena za njih (to se prevashodno odnosi na terminologiju u stručnoj literaturi), ali je isto tako nepoželjno da oni potiskuju domaću terminologiju u nestručnim tekstovima. Ipak, postoje mnogi današnji tzv. “kroatizmi” (što ne znači da su hrvatskog porekla, već u mnogim slučajevima opšteslovenskog) koji se isto tako upotrebljavaju od strane Srba (na primer: Vuk Karadžić je govorio i pisao općiti i općeno; među Srbima i u Srbiji i van nje se oduvek upotrebljavao izraz trbuhom za kruhom ali nikada trbuhom za hlebom; u Zakoniku srbijanskog cara Dušana Silnog iz 1349/1354. g. se koristi termin tisuća,a ne hiljada, itd.). Treba napomenuti, što je bitno za shvatanje problema sociolingvističkog aspekta dezintegracije jugoslovenske federacije, da se izradi zajedničkih terminologija na čitavom prostoru srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika nikada nije pristupilo, iako je to bilo predviđeno Novosadskim dogovorom 1954. g. 

Primetljivo izrazita sklonost hrvatskih jezikoslovaca prema jezičkom purizmu i neologizmima (ovo drugo uglavnom da se ne bi iste reči stranog porekla upotrebljavale i u srpskom, bosanskom odnosno hrvatskom jeziku) dovele su neosporno do umnožavanja razlika i do objektivnog otežavanja komunikacije između govornika bivšeg zajedničkog srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika. Na ovaj način se postiže glavni politički i nacionalni cilj savremene kroatistike a to je formiranje posebnosti hrvatskog jezika u odnosu na bliske srpski i bosanski. Iz istih političko-nacionalnih ciljeva se na bosansko-muslimanskoj strani sve više i više proizvode namerne razlike između, na jednoj strani bošnjačkog (bosanskog) jezika, i na drugoj strani srpskog i hrvatskog, na taj način što se učestalo potencira na turcizmima (i drugim orijentalizmima) u jeziku bosanskohercegovačkih muslimana (agbaba, adet, hećim, selamet) stvarajući tako novi bošnjački “novogovor”.

Neosporna je činjenica da se od godine 1996. tzv. bosanski jezik normira i kodifikuje na osoben način kako bi se razlikovao od susednih srpskog i hrvatskog tako što se u njemu ističe orijentalna komponenta. Na taj način se postižu dva (sociolingvistička i etnonacionalno-lingvistička) cilja u okviru simboličke funkcije koju igra jezik u Bosni i Hercegovini: 1) vrši se unutrašnja homogenizacija nacije (svi koji žive u Bosni i Hercegovini nominalno govore bosanskim jezikom); i 2) stvara se spoljašnja heterogenizacija etnolingvističke, odnosno bolje rečeno, konfesionalnolingvističke nacije (nominalno različit jezik u odnosu na jezike suseda koji okružuju Bosnu i Hercegovinu). Ipak, ono što se zvanično naziva bosanskim jezikom se praktično standardizuje kao bošnjački jezik (tj. jezik bosanskohercegovačkih muslimana). Verovatno je da je po pitanju naziva jezika termin bosanski istisnuo termin bošnjački iz dva razloga: 1) jer naziv bošnjački nema nikakvu istorijsku tradiciju, dok je naziv bosanski ima i to najkasnije od doba austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini; i 2) jer se nazivom bosanski želi ostvariti asimilacija srpskog i hrvatskog življa u Bosni i Hercegovini u bosanski etnički korpus.     

Turska uprava i kultura je ostavila najdublje korene na Balkanu u Bosni i Hercegovini, Kosmetu, Albaniji i Sandžaku pa je stoga sasvim objašnjivo zašto se baš na ovim područjima turcizmi najčešće i najviše upotrebljavaju od strane mesnog življa. Istina je da muslimansko stanovništvo Bosne i Hercegovine upotrebljava mnogo češće u svom govornom jeziku turcizme nego što to radi pravoslavno stanovništvo iz Srbije, ali su svi ti turcizmi poznati i u Srbiji i u Makedoniji gde su se mnogo češće upotrebljavali u XIX. veku nego u XX. Ipak, smatram da to nije dovoljan lingvistički razlog za promociju novog odelitog bosanskog jezika. Slična je, ako ne i identična, situacija sa govornim jezikom muslimanskih Bugara (Pomaci) ali nikome u Bugarskoj ne pada na pamet niti da ih proglasi za muslimansku naciju niti da im prizna iz lingvističkih razloga poseban “pomački” jezik.   

Izgovori bosanskog jezika su ijekavski idiom (kojim govore i M/muslimani, tj. Bošnjaci od 1993, i Srbi i Hrvati u Bosni i Hercegovini) i ikavski idiom (kojim govore bosanskohercegovački Hrvati i jedan mali deo bosanskohercegovačkih muslimana). Ipak, ikavica se ne koristi u pisanoj formi već samo ijekavica. Deklarativno, bosanski jezik se piše kako latiničnim tako i ćiriličnim pismom, međutim, poklonici ovog jezika ga u praksi pišu isključivo latinicom.

Izraz bosanski jezik možemo naći u tekstovima slavista J. Dobrovskog, P. J. Šafarika i J. Kopitara, ali samo kao geografsku oznaku za jezik kojim govore svi stanovnici turske provincije Bosne (bez obzira na njihovu versku opredeljenost), a ne Bosanci u etničkom smislu. Sva trojica slavista su u stvari smatrala tzv. bosanski jezik kao lokalni naziv za srpski jezik. Iz ovoga proizilazi zaključak da je korišćenje termina bosanski za bosanskohercegovačke muslimane nekorektno jer se istorijski posmatrano taj naziv koristio za označavanje teritorijalne pripadnosti svih stanovnika Bosne i Hercegovine.          

Smatram da na prostoru današnje Republike Bosne i Hercegovine (kao i na ostalom delu bivše Jugoslavije) novoproklamovani samostalni jezici, srpski, hrvatski i bošnjački (bosanski), predstavljaju još uvek zajedništvo standardnojezičkog sistema na svim nivoima lingvističkog izraza: fonologiji, sintaksi, morfologiji, semantici. To se jasno da videti iz sledećeg: po 30 istovetnih fonema od kojih 25 konsonanata i 5 vokala; zajednička leksika sa manjim odstupanjima;[1] neznatne razlike u morfologiji i tvorbi reči; skoro potpuna identičnost u deklinaciji imenica, prideva, zamenica i brojeva; po sedam padeža u sva tri jezika; istovetnost u konjugaciji vremena kod glagola kao i u glagolskom vidu i rodu; po sedam glagolskih vremena: perfekat, prezent, futur, imperfekat, futur egzaktni, pluskvamperfekat i aorist; po jedan zapovedni i dva moguća načina (tj. imperativ, potencijal I i potencijal II), itd. O zajedničkoj lingvističkoj strukturi ova tri jezika možda najbolje govori činjenica da je međusobna razumljivost njihovih govornika gotovo stoprocentna, dok se to ne može reći npr. za govornike zvanično jedinstvenog nemačkog jezika koji žive u Južnoj odnosno Severnoj Nemačkoj (isti je slučaj sa frankofonskim življem u kanadskom Kvebeku i francuskim Francuzima). Ukoliko se primeni princip “razumljivosti” pri određivanju kategorije poseban “jezik” onda bi srpsko-hrvatsko-bošnjački (bosanski) slučaj u Bosni i Hercegovini morao biti tretiran kao jedan jezik (sa lingvističkog stanovišta), dok bi se južnonemački i severnonemački, kao i kvebeški francuski i francuski francuski, morali tretirati kao posebni jezici.

Drugim rečima, srpski, hrvatski i bošnjački (bosanski) jezik se još uvek “razlikuju uglavnom po imenu, veoma malo po supstanci, i praktično nimalo po strukturi” kako je to primetio beogradski jezikoslovac Ranko Bugarski. Takođe je poznata i činjenica da postoje veće dijalekatske razlike unutar srpskog jezika u Srbiji i hrvatskog jezika u Hrvatskoj nego između samog srpskog i hrvatskog jezika koji se govore u Beogradu i Zagrebu. Jasno je da na unutrašnjem planu (jezička struktura) ova tri zvanično danas odelita jezika predstavljaju jedinstvenu supstancu, ali na spoljnojezičkom planu (upotreba jezika) su uspeli da budu priznati kao različiti i samostalni (nacionalno) jezički izrazi.

U praksi u mnogim slučajevima preovlađuju sociolingvistički a ne strogo lingvistički kriterijumi u procesu ozvaničavanja jezičke posebnosti. U konkretnom slučaju cepanja nekada jedinstvenog srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika velikog udela je imala dnevna politika (tj. princip da ne može postojati posebnost nacije bez posebnosti jezika) a ne strogo lingvistički kriterijumi.

Jasno je da za sva tri standardna ispitana jezika (srpski, hrvatski i bošnjački, tj. bosanski) važe ista gramatička pravila i uglavnom ista leksika. Istina je da u tim jezicima ima i dosta dubleta leksičke, sintaktičke, stilističke i frazeološke prirode ali ovi dubleti sami po sebi ne udaljavaju ova tri jezička izraza jedan od drugog već samo predstavljaju bogatstvo različitih varijanti i izbora upotrebe jezičkih komponenti. Ipak, od sredine prošlog stoleća u zagrebačkom filološkom centru počelo je da se insistira prvo na očuvanju, a onda i umnožavanju, postojećih razlika kako bi se očuvao nacionalni identitet Hrvata odnosno da se zajednički srpskohrvatski (hrvatskosrpski) jezik ne bi pretvorio u čisto srpski (poznat je slučaj sa forsiranjem upotrebe izraza oprostite umesto izvinite, itd.). Uopšteno, postojala je, a i još uvek postoji, tendencija kod Hrvata, Bošnjaka, Slovaka, Ukrajinaca, itd. da se stvori takav vid standardno-književnog jezika koji bi igrao funkciju jednog od sredstava nacionalnog identiteta, a sve u cilju razlikovanja od srodnih susednih etnolingvističkih grupa.     

Zvanično, nakon 1995, bosanski jezik je pored srpskog i hrvatskog, jedan od tri administrativna jezika kojim govore stanovnici Republike Bosne i Hercegovine (4.354.911 stanovnika 1991). Ipak, postoji tendencija da se bosanski jezik administrativnim merama nametne za službeni jezik svim stanovnicima Bosne i Hercegovine bez obzira na njihovu nacionalnu ili versku opredeljenost. Međutim, i pravno i u stvarnosti, Srbi sa prostora Bosne i Hercegovine svoj govorni i pisani jezik nazivaju srpskim dok Hrvati svoj jezik nazivaju hrvatskim. Tako je ispalo da tzv. bosanskim jezikom na prostoru Republike Bosne i Hercegovine govore samo pripadnici muslimanske veroispovesti. U svakom slučaju, praktično se došlo u situaciju da se lingvonim bosanski jezik ne odnosi na (još uvek pravno nepostojeći) etnonim Bosanci već na (pravno postojeći) etnonim Bošnjaci.

Srbi i Hrvati, ipak, jezik kojim govore bosanskohercegovački muslimani ne nazivaju bosanskim već bošnjačkim jezikom. Bošnjački jezik, kao jezik kojim govore samo muslimani iz Bosne i Hercegovine, je međunarodno priznat potpisivanjem “Dejtonsko-pariskog mirovnog ugovora” 21. novembra 1995, jer je tekst tog ugovora napisan na četiri jezika: engleskom, srpskom, hrvatskom i bošnjačkom (ne bosanskom!). Međutim, istina je da se većina muslimana iz oblasti Sandžaka/Raške (koja je podeljena 1912/1913. između Srbije i Crne Gore), koji su etnički Srbi, takođe izjašnjava da im je maternji jezik bošnjački. Dok je bosanski jezik od strane Srba i Hrvata shvaćen kao sredstvo njihovog nacionalnog odnarođavanja od strane muslimanskih vlasti u Bosni i Hercegovini (i zbog toga taj jezik nisu prihvatili kao svoj maternji ili standardni jezik niti tim jezikom nazivaju maternji ili standardni jezik kojim govore i pišu bosanskohercegovački muslimani), isti bosanski jezik je smatran od strane bosanskohercegovačkih muslimana kao najprimerenije sredstvo za samoodbranu etnonima Musliman (sada Bošnjak).

Praktično, moguća su tri pravca u okviru kojih bi se rešila problematika standardno-književnog jezika u Bosni i Hercegovini: 1) da postoje posebna tri književna jezika (srpski, hrvatski, bosanski/bošnjački); 2) da postoji jedan književni jezik (bosanski) koji bi u sebi sadržavao tri nacionalne varijante (srpski, hrvatski, bošnjački); i 3) da postoji jedan jedinstveni svebosanski književni i državni jezik (bosanski) bez nacionalnih varijanti.   

Promovisanje bosanskog jezika je odraz politike bosanskohercegovačkog unitarizma koju nakon raspada bivše SFR Jugoslavije aktualizuje muslimansko političko rukovodstvo ove republike kao i čelnici muslimanske Stranke demokratske akcije (pod vođstvom Alije Izetbegovića, autora “Islamske deklaracije” iz 1970. g. Ideološka osnova ovakve politike je u tome da na prostoru Republike Bosne i Hercegovine živi poseban narod ili nacija, tj. Bošnjaci ili Bosanci, koji nisu nacionalno, kulturno, istorijski ili pak lingvistički niti deo Hrvatstva niti deo Srpstva. Shodno tome, Bošnjaci ili Bosanci uživaju sve atribute samostalne nacije u šta se na prvom mestu ubrajaju postojanje posebnog jezika i političke državnosti. Graditelji bosanske nacije i jezika se učestalo pozivaju na pravo svakog naroda na samoopredeljenje pod čime se podrazumeva i pravo naroda da svoj jezik nazovu svojim sopstvenim nacionalnim imenom. Glavna teza bosanskohercegovačkog lingviste DŽevada Jahića da su Bošnjaci potomci srednjevekovnih bosanskih bogumila, a koji su prema njemu predstavljali poseban narod (tj. etnos) je krajnje naučno nedokaziva.

Promocija bosanskog jezika se vršila u poslednjih petnaestak godina kako na velika (tekst Dejton-pariskog mirovnog ugovora) tako i na mala vrata kao što je to bilo npr. kada je prilikom inauguracione ceremonije tročlanog državnog bosanskohercegovačkog Predsedništva 13. oktobra 1998. g. tekst zakletve ovog “trijumvirata” razdeljen na četiri jezika: srpskom, hrvatskom, bosanskom i engleskom. Od četvorojezične kombinacije teksta Dejton-pariskog ugovora četvorojezična varijanta teksta gorespomenute zakletve se razlikuje samo u nazivu bosanski jezik umesto bošnjački. Dakle, za samo tri godine (od 1995. do 1998.) etnički identitet jezika se drastično promenio: kao bošnjački odnosio se samo na bosanskohercegovačke M/muslimane, međutim kao bosanski taj jezik pretenduje da se odnosi na sve žitelje Bosne i Hercegovine. Ovakvo preimenovanje jednog te istog jezika, sa sasvim različitim političkim i sociolingvističkim aspektima, ciljevima i posledicama je odmah izazvalo burne negativne reakcije od mnogih južnoslovenskih filologa i lingvista.

Ostaje ipak apsolutno nejasno zašto je u oba ova slučaja izbegnuta sintagma “hercegovački” iako se ona nalazi u zvaničnom nazivu države na koju se taj jezik odnosi. Ukoliko postoji država Bosna i Hercegovina, pod tim imenom, u njoj ne mogu da žive samo Bosanci već i Hercegovci koji bi trebalo da govore svojim “hercegovačkim” jezikom. Ukoliko se ovde radi o jedinstvenoj naciji ili narodu, trebalo bi po svoj logici stvari da se jezik tog naroda/nacije zove bosanskohercegovački ili bosanski i hercegovački, ali nikako ne samo bosanski ili samo hercegovački. Tim pre, što su istorijska granica između Bosne i Hercegovine i istorijski identitet Hercegovine poznati još od pre Turaka, tj. od 1448. g. kada je oblasni feudalac Stefan Vukčić Kosača (1435–1466) otcepio svoje oblasti od bosanske države i bosanskog kralja priznavši vrhovnu vlast južnoitalijanskog kralja Alfonsa V. Tom prilikom se on proglasio za “hercega od svetog Save” sa namerom da preko kulta ovog najvećeg srpskog svetitelja dobije legitimitet nasledstva državne tradicije srpske dinastije Nemanjića. Takođe, hercegovački spahija Ali-aga Rizvanbegović je bio proglašen od sultana 1833. g. za hercegovačkog vezira, a Hercegovina je tada odvojena od ostalog dela dotadašnjeg Bosanskog pašaluka kao posebna vezirska zemlja. U svakom slučaju dolazi se do sledećeg paradoksa: zagovornici bosanske državne individualnosti, nacionalnog identiteta i posebnog jezika svoje argumente zasnivaju na istorijskom pravu koje datira iz srednjeg veka; ipak ti isti ideolozi ne priznaju Hercegovini i Hercegovcima to isto istorijsko pravo koje objektivno postoji a na osnovu koga bi bila sankcionisana hercegovačka etnolingvistička posebnost.  

Ideja o bosanskohercegovačkom unitarizmu u okviru bivše Jugoslavije je postojala samo u glavama nekih pojedinaca muslimanske veroispovesti kao što je to bio npr. Hamdija Demirović. On je pisao o posebnoj bosanskohercegovačkoj književnoj tradiciji koja je bila zasnovana na jedinstvenosti bosanskohercegovačkog zemljišta, bez obzira koliko je ono etnički i verski bilo raznoliko, a koja je vukla svoje korene iz srednjevekovnih bogumilskih tekstova kao i iz epske i lirske narodne poezije i proze iz XIX i XX veka On se na primer zalagao da se Ivo Andrić ubroji u bosanskohercegovačke pisce na osnovu tematike Andrićevih dela i njegovog porekla a ne u srpske na osnovu jezika njegovih dela i njegovog nacionalnog samoosećanja. Demirović ovom prilikom nije uvažio činjenicu da je Ivo Andrić veći deo svog ličnog i profesionalnog života proveo u ekavskom Beogradu i da je uglavnom sva svoja dela napisao na ekavici koja se ne upotrebljava u Bosni i Hercegovini (kao i od strane Hrvata). Takođe se Andrić nekoliko puta decidno izjašnjavao da je Srbin. O Andriću u svetlu književnojezičke politike u Bosni i Hercegovini i čitavoj Jugoslaviji su drugačiji stav imali Hasan Grabčanović i Rodoljub Čolaković, obojica pisci iz Bosne i Hercegovine. Prvi je smatrao da Andrić pripada jednako i srpskoj i hrvatskoj i bosanskohercegovačkoj književnosti. Sa ovim mišljenjem se slagao i Čolaković iz jednog razloga jer književnost koja nastaje na jednom jedinstvenom jeziku treba da pripadne jedinstvenoj književnosti tog istog jezika, tj. srpskohrvatskom (hrvatskosrpskom) književnom korpusu. Ovo mišljenje se takođe odnosilo i na slučajeve Mehmeda Meše Selimovića, Branka Ćopića i Skendera Kulenovića. Ipak, poznato je da se Meša Selimović jasno izjašnjavao da je srpski pisac. To je eksplicitno uradio i u testamentu upućenom Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u novembru 1976. g. Za Selimovića je bosanskohercegovačka književnost bila ne nacionalna već zavičajna.

Suprotno njegovom mišljenju, Nihad Agić je video nacionalni karakter ove književnosti dok je za Hamdiju Demirovića bosanskohercegovačka književnost u SFR Jugoslaviji imala supranacionalni karakter jer je većina pisaca sa ovog područja pisala mešavinom istočne i zapadne recenzije srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezičkog standarda. Demirović je decidno osporavao srpski karakter Andrićevih i Selimovićevih književnih dela, ali primenjujući različite kriterijume: Andrić je bio za njega bosanskohercegovački pisac stoga što je na prvom mestu Andrićevo delo “uronjeno u bosansku tradiciju”, dok se Selimović mora ubrojati u bosanskohercegovačke pisce stoga jer je pisao ijekavski i to “bosanskom” varijantom tog izgovora. Dok je u drugom slučaju “bosanska” ijekavica presudni kriterijum za svrstavanje pisaca po nacionalno-regionalnoj pripadnosti, u slučaju Andrića njegova srbijanska ekavica ne igra nikakvu ulogu čak se i ne spominje od strane Demirovića. Takođe se i ne spominje činjenica da se Selimović koji je pisao na “bosanskoj” ijekavici veoma jasno izjasnio da je Srbin. Očigledno je da je Selimović bio poštovalac Vukove jezičke paradigme po kojoj svi štokavci “sva tri zakona” pripadaju srpskom etnojezičkom korpusu.

Istakao bih da je sa etničke tačke gledišta neumesno govoriti o bosanskohercegovačkoj književnosti. Naime, takva književnost nema etnički identitet, jer bosanskohercegovačka etnička grupa sa strogo naučne tačke gledišta ne postoji. Zalaganjem za postojanje posebnog bosanskohercegovačkog književnog korpusa se razbija celovitost kako srpske tako i hrvatske književnosti i filologije, ali i etničke pripadnosti. Jasno je da se korpus bosanskohercegovačke književnosti sastoji od tri odvojena korpusa (srpskog, hrvatskog i muslimanskog); od toga su dva etnička (srpski i hrvatski) a treći je verskonacionalni (muslimanski). Stoga, termin bosanskohercegovačka književnost može imati samo geografsku ili pak versku konotaciju, ali ne etničku ili nacionalnu.

Da bi se bolje shvatio sociolingvistički problem promovisanja bosanskog ili bošnjačkog jezika mora se napomenuti da je egzistencija “avnojevske” ili “titovske” Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine počivala od 1945. do 1992. g. na revolucionarnom načelu (ili ideologiji) da ova centralna jugoslovenska republika (tzv. “mala Jugoslavija”) nije ni srpska ni hrvatska ni muslimanska već je u isto vreme i srpska i hrvatska i muslimanska. Iz ovakvog proklamovanog “avnojevskog” načela proizilazila su dva logična zaključka: 1) Bosna i Hercegovina kao jedinstvena istorijska južnoslovenska teritorija sa osobitom kulturom i tradicijama treba da uživa status posebne republike u okvirima preuređene “nove” socijalističke Jugoslavije (koja nije rekonstruisana federalizacijom njene državne teritorije koja bi bila striktno zasnovana bilo na etničkom bilo na istorijskom principu); i 2) Muslimani, koji su proglašeni 1968. g. za posebnu (šestu) jugoslovensku naciju, trebali su da postanu glavni nosioci i zaštitnici bosanskohercegovačkog državnog individualiteta, teritorijalnosti i nacionalnosti.

Na kraju, stvarna ili samo deklarativna intencija jugoslovenskih komunističkih vlasti novom administrativno-teritorijalnom podelom Jugoslavije nakon 1945. g. je bila da se konačno “pravilno” reši zamršeno jugoslovensko nacionalno pitanje. U funkciji ovakve politike rešavanja nacionalnog pitanja bila je sprovođena i posebna jezička politika na prostoru srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika prema kojoj je taj zvanično jedinstveni jezik imao četiri standardnojezičke forme: hrvatsku ili zapadnu, srpsku ili istočnu, crnogorsku ili južnu i konačno bosanskohercegovačku ili centralnu. Iz ove poslednje forme se razvio tzv. bosanskohercegovački standardnojezički izraz iz koga je opet nakon raspada SFR Jugoslavije nastao novi južnoslovenski jezik, prvo nazvan bošnjački a potom bosanski. Na taj način je avnojevsko “pravilno” rešavanje nacionalnog pitanja trajalo do 1991, kada je dotada vođena jezička politika zasnovana na gorespomenutoj nacionalnoj politici konačno dovela do razbijanja formalno jedinstvenog srpskohrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika zasad samo na tri posebna nacionalna jezika (hrvatskog, srpskog i bošnjačkog ili bosanskog jezika) sa tendencijom da se iz bivšeg jedinstvenog jezika razvije i četvrti poseban nacionalni jezik (crnogorski).