Srpski odgovor

Na predsjedničkim izborima u Crnoj Gori pobijedio je u prvom krugu kandidat vladajuće koalicije Filip Vujanović, sa 51,89% osvojenih glasova. Drugi je Andrija Mandić (Srpska lista) sa 19,55%, treći Nebojša Medojević (Pokret za promjene) 16,64 i četvrti Srđan Milić (SNP) 11,92% glasova. Ovom pobjedom Milo Đukanović i njegovo društvo kupili su još dvadesetak mjeseci za dovršavanje započetih poslova. Iako je razlika između Vujanovića i trojice njegovih protivkandidata relativno mala, oko 11 000 glasova, za vladajuću koaliciju ovakav ishod ima ogroman značaj. Stvoren je utisak da ljudi ne žele promjene, da je većina zadovoljna pravcem koji je izabrala crnogorska vlast, i što je najgore – da ionako anemične međunarodne instance nemaju posebnih razloga za brigu oko ovog parčeta komplikovanog regiona. Lokalni gazda ih sluša, sve je pod kontrolom. Kao biciklista: gore se klanja, a dolje gazi, ujednačeno i nemilosrdno.

Čini se da je najzanimljiviju ocjenu situacije dao britanski analitičar Mark Almond, tvrdnjom da je Briselu mnogo važnija stabilnost u okruženju, koju sada navodno podupire Đukanović, nego evidentni crnogorski problemi sa vladavinom prava i opštom korupcijom. Čudni kriterijumi, čudan redosled! Čovjek bi pomislio da se stabilnost u regionu postiže upravo afirmacijom vladavine prava i borbom protiv korupcije, a ovdje nam se predlaže nešto drugo. Crnogorska opozicija, bar onaj njen dio koji je zaljubljen u evro-budućnost i evro-retoriku, mogao bi iz ovog neobičnog monitoringa predsjedničkih izbora da izvede odgovarajuće zaključke. Nema, dakle, nikakvog rušenja vlasti uz pomoć dobrih argumenata i vještih replika, nema epohalnog preokreta u stabilnoj, konstruktivnoj i uglađenoj atmosferi izbora koje će vlast ovako ili onako na kraju da pokrade. Za takve poduhvate neophodne su bolje pripreme i malo jače provokacije. Vidjeli smo ih u nekoliko zemalja na postkomunističkom prostranstvu, između ostalog i u Srbiji, mada to nije zgodan primjer - Srbija je, kažu, neuporediva. U nekim drugim slučajevima, međutim, odlučne, samosvjesne i kompaktne nacionalne grupacije uspjele su da se izbore za sopstveni prostor slobode – bez obzira na većinsko neraspoloženje i snagu države.

Ovdje pomišljam, naravno, na Srbe u Crnoj Gori i njihovog predsjedničkog kandidata Andriju Mandića. Sa 20% osvojenih (i tridesetak posto dostižnih) glasova, što je do skoro bilo nezamislivo, Srpska lista se nalazi na sudbonosnoj raskrsnici. Naravno, ne treba gubiti vrijeme na prigovore fiktivnih stranaka koje propagiraju navodno jedinstvo opozicije, sve čuvajući svoje genijalne programe na osnovu kojih s vremena na vrijeme dobiju ponekog odbornika. („A gdje su Mandiću ostali srpski glasovi?“ – pita, recimo, Narodna stranka. Pa vjerovatno kod njih, stotinak hiljada, samo su zaboravili da glasaju i riješe problem.) Takođe, isto bi moglo da se kaže i za prve „beogradske“ reakcije – jednu imamo na ovim stranicama, sa fantastičnim zaključkom da srpske stranke svojim „karikaturalno arhaičnim imidžom“ uveliko doprinose getoizaciji. Ne zna se šta je tu gore: nepotrebna laž u vezi sa imidžom ili potpuna bezosjećajnost za kontekst i ljude izložene organizovanoj državnoj diskriminaciji.

Interesantnije pitanje glasi: hoće li Srbi sada navaliti da razmatraju Medojevićeve preduslove saradnje - priznanje krijumčarskog referenduma i iz njega rođene državnosti, ili će to zadovoljstvo prepustiti drugima, posvećujući se odbrani sopstvenog identiteta i prava na učešće u svim vidovima javnog života, pod svojim nacionalnim imenom. Može li se opoziciono sarađivati sa ljudima koji tolerišu ili potpomažu etničku diskriminaciju? (Medojević, doduše, tvrdi da su njegovim zalaganjem loša ustavna rešenja donekle popravljena - u korist Srba, što je otprilike isto kao da je umjesto smrtne kazne predložena doživotna robija.)

Stvari su prilično jednostavne. Tačno je da je Crna Gora odnedavno samostalna i međunarodno priznata država, ali je isto tako tačno da njena vlast nad Srbima sprovodi teško nasilje. Zašto Medojević mora da kaže ono prvo, a mora da ne kaže ono drugo? Pa zato što istovremeno saopštavanje ovih činjenice razotkriva njihovu uzročno-posledičnu vezu. Da nije možda Crna Gora na referendumu postala nezavisna baš zato što su prava Srba brutalno pogažena? Ko se poziva na ono prvo, a prećutkuje ono drugo, taj ne samo što je opoziciono nekorektan, nego je direktni funkcioner etnocida.

Drugim riječima: ne mora Crna Gora da bude srpska, ali mora da bude i srpska, jer je samo to demokratski utemeljeno, pravedno i održivo. Samo to može biti preduslov opozicione i svake druge saradnje. U suprotnom, p olitički predstavnici Srba u Crnoj Gori dužni su da se bez oklevanja i kalkulisanja posvete borbi za opstanak.

***

„Na neki način, vratili smo se na početak 90-ih, kada su ljudi u Briselu govorili – bolje Milošević nego neko i nešto što ne razumijemo i ne možemo da predvidimo“ – rezimira Almond crnogorske predsjedničke izbore.

Ono što se nakon izbora ipak može razumjeti, pa i predvidjeti, jeste da bi bolje organizovana opozicija postojeću razliku u glasovima ipak mogla da nadoknadi. U sadašnjim uslovima, naravno, to nije lako, s obzirom na činjenicu da se tri glavne opozicione struje već duže vremena međusobno sumnjiče i optužuju (tek su u ovoj izbornoj kampanji zabilježene prve naznake saradnje), a stvar je dodatno komplikovana odbijanjem većine političkih subjekata da se suoče sa realnim višenacionalnim karakterom crnogorske stvarnosti. Pokušaćemo da ukažemo na nekoliko otežavajućih okolnosti i predrasuda, čije bi demaskiranje doprinijelo boljem međusobnom razumijevanju i zrelijem djelovanju crnogorske opozicije.

U sociološkoj teoriji postoji figura tzv. zatvoreničke dileme, veoma korisna i kad razmišljamo o nacijama i njihovom ponašanju na balkanskim prostorima. Naime, u uslovima nedostatka povjerenja i komunikacije, pojedinci (zatvorenici), a u našoj analogiji nacionalni kolektivi, prinuđeni su da sami računaju šta im se najviše isplati i da tako određuju svoju sudbinu. Kao rezultat njihovih zasebnih računica imaćemo ili obostrano nesebično i korektno ponašanje, sa zajedničkim pozitivnim ishodom, ili će pak najpovoljniji ishod (oslobađanje) za jednog, podrazumijevati izdaju i štetu za drugog koji se ponašao korektno i nesebično.

U Crnoj Gori, izgleda, imamo upravo takvu situaciju. Kao u dilemi zatvorenika, vladajuća struktura uporno nameće igru gluvih telefona i sistematski sprečava da se među narodima koji žive u Crnoj Gori uspostavi normalna komunikacija. Ne i ne – ovo ima da bude država građana, a kome se sviđaju narodi, ko je baš zapeo da brine i etničke brige, taj neka se snalazi privatno, van ustava!

Naravno, odmah treba reći da je početna dilema – građanska ili nacionalna država – potpuno lažna i nepostojeća. Ni u teorijskom ni u praktičnom smislu to uopšte nisu suprotstavljene, međusobno isključujuće opcije. Dovoljno je reći da gotovo sve zapadne demokratije vrlo promišljeno vode politiku građenja nacije - u Francuskoj i Italiji, recimo, ona je bila zapanjujuće uspješna. Portugal, Engleska i Nemačka takođe spadaju u paradigmatske nacionalne države, da ne govorimo o našim susjedima, Hrvatskoj, Sloveniji ili Albaniji. Sa druge strane, iz zdravorazumskih i moralnih razloga, znatan broj zapadnih demokratija u kojima žive manjine vide sebe kao višenacionalne države. One prihvataju da unutar njihovih granica postoje dvije ili više konstitutivnih nacija, i priznaju da svaka od njih polaže isto pravo na samoupravu, što je neophodno da bi se sačuvale (u Kanadi Kvebečani, u Belgiji Flamanci, u Španiji Katalonci, Baski i Galezi, u Švajcarskoj frankofone i italofone manjine...).

Višenacionalni karakter zapadnih država po pravilu se manifestuje kroz neki oblik autonomije, koji je najčešće izričito potvrđen ustavom ili zakonima. Pritom, naravno, izrazit etnički rafinman ovim država uopšte ne smeta da budu građanske, u smislu poštovanja demokratskih vrijednosti i jednakosti prava svih svojih stanovnika.

Nažalost, u postkomunističkim državama, koje su tek zakoračile u demokratiju, ovakav sluh za etničke razlike ne postoji. Despotija jedne partije ovdje je zamijenjena despotijom proste većine, koja se uopšte ne obazire na etničku pravdu i potrebu očuvanja tradicionalnih identiteta svojih građana. Širom regiona nailazimo na vlade koje se trude da grubim inžinjeringom, uz pomoć oprobanih mehanizama (jezik, crkva, prosveta, mediji, simboli...), svoju brojčanu nadmoć prostim nadglasavanjem pretvore u totalnu (identitetsku, političku i ekonomsku) dominaciju.

Crnogorski slučaj je čak i u ovom tužnom kontekstu sasvim poseban, gotovo ekskluzivan. Naime, ovdje se uopšte ne radi o nekoj sporednoj manjini (mada ni jedna manjina nije zanemarljiva), nego o Srbima koji po zvaničnom popisu čine trećinu ukupnog stanovništva Crne Gore, i koji po logici stvari žele da imaju ista prava kao i drugi narodi. Crnogorska vlast, međutim, svima pronalazi kakvo-takvo mjesto u poretku, ali srpsku identifikaciju energično odbija. Upravo za srpski narod u Crnoj Gori, koji je po tumačenju vladajuće koalicije proizvod zabluda i srbijanske propagande, smišljen je „strogo građanski koncept države“, i u njemu providan plan da se Srbi državnim inžinjeringom pretvore u nove Crnogorce, što bi valjda definitivno učvrstilo nezavisnost.

Jednostavna ideja, nema sumnje, ali je problem u tome što se ona nikako ne može sprovesti u djelo bez teških kršenja prava i pravde. Uporno odbijanje crnogorske vlasti da se na razuman način suoči sa opravdanim zahtjevima političkih predstavnika srpskog naroda , pa i drugih, manje brojnih naroda , može se tumačiti na nekoliko načina, i ni jedan od njih ne uliva nadu da će u narednom periodu Crna Gora biti stabilna, na demokratskim standardima zasnovana društvena zajednica.

Najprije, reklo bi se da ignorisanjem volje i vitalnih interesa bar trećine svog stanovništva pohlepni vlastodršci naprosto čuvaju materijalne privilegije, bez dublje promišljene etničke pozadine. Tome u prilog ide činjenica da Crnom Gorom, kao i većinom država nastalih raspadom Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, ne upravlja odgovorna i smjenjiva politička elita, već grupe organizovanog kriminala koje su uspjele u privatizaciji nacionalnih ekonomija, i čiji direktni interes u vladavini rijetko ide dalje od budžeta vlastite familije. Pošto se ekonomski život u Crnoj Gori odvijao po modelu tranzicione otimačine, prvi korak na putu pravičnog i srazmjernog učešća etničkih grupa u društvenoj raspodjeli značio bi težak i neodbranjiv udarac za Đukanovićevu sistemsku kleptokratiju.

Takođe, nije daleko od istine ni teza da je ovdje ipak riječ o tipično balkanskom nacionalističkom slepilu, kad se fascinacija novostečenom državnošću pretvara u pogonsko gorivo bezobzirnog pritiska na manje brojne sugrađane koji tu fascinaciju ne dijele. Primjera za ovu opasnu i kratkovidu politiku u regionu ima napretek, a zanimljivo je da crnogorski izvođači radova uopšte ne uzimaju u obzir tuđa loša iskustva, niti ih zbunjuje činjenica da njihovi neistomišljenici, Srbi, čine ubjedljivu većinu ukupnog broja crnogorskih državljana.

O motivima za likvidaciju Srba može se govoriti i na teorijskom nivou, uz poziv na takozvani građanski koncept etnički neutralne države, ali je taj put jednako zlokoban, i sasvim sigurno najlicemjerniji. Koliko god maskiran jeftinim frazama o ravnopravnosti svih građana, on samo priprema teren za nadglasavanje i etnički inžinjering, sa perspektivom da obespravljeni Srbi uskoro budu preobraćeni u novocrnogorce. Na postkomunističkim prostranstvima, doduše, funkcionišu razne vrste etnički motivisanog nasilja, ali tako krupan bezobrazluk - da se trećina stanovništva uopšte ne pojavljuje u pravno-političkom poretku, da se hladnokrvno briše iz svakog registra - zaista nigdje ne postoji.

Osim toga, ovaj navodno konceptualni argument ne može da izdrži ni najprostije poređenje sa praksom zapadnih demokratija, ni kad su u pitanju nacionalne manjine, a kamoli konstitutivni i državotvorni srpski narod, sa jednom trećinom učešća u današnjoj crnogorskoj populaciji.

O kakvom apsurdu je riječ, i u zapadnom i u istočnom kontekstu, pokazaće mala unakrsna analiza. U zapadnim demokratijama, gdje god su nacionalne manjine brojčano i proporcionalno značajne (kao što je recimo ruska manjina u Letoniji i Estoniji, ili mađarska manjina u Rumuniji i Slovačkoj), one imaju daleko veća prava, uključujući teritorijalnu autonomiju, jednaki ili čak dominantni službeni status jezika unutar te teritorije, i više obrazovanje na vlastitom jeziku. To je očigledno kad su u pitanju najveće nacionalne manjine na Zapadu, kao Kvebečani, Portorikanci, Katalonci i Valonci, od kojih sve broje preko 2,5 miliona. Međutim, to podjednako važi i za manje brojne nacionalne manjine, kao Šveđane u Finskoj – 285.000, ili 6,8 procenata stanovništva, govornike njemačkog u Južnom Tirolu – 303.000, ili 0,5 procenata stanovništva, govornike italijanskog u Švajcarskoj – 500.000, ili 7 procenata. Sve ove zajednice imaju teritorijalnu autonomiju, pravo na službeni jezik i univerzitete na vlastitom jeziku, iako su brojčano manje, i čine manji postotak stanovništva nego Mađari u Rumuniji – 1,6 miliona, ili 7,1 procenat; Mađari u Slovačkoj – 600.000, ili 10,8 procenata, govornici ruskog u Letoniji – 1 milion, ili 34 procenta, i Estoniji – 500.000, ili 30 procenata.

Da se ove manjine nalaze u bilo kojoj zapadnoj demokratiji, osim Francuske i Grčke, smatralo bi se savršeno prirodnim i normalnim da zahtijevaju i dobiju suštinsku teritorijalnu autonomiju, status službenog jezika i više obrazovanje na vlastitom jeziku.

Da ne bi bilo zabune, naglašavamo da je ovo uobičajeni zapadnjački tretman nacionalnih manjina, što srpski narod u Crnoj Gori nije, ali je tim prije valjda prirodno da i njegova prava moraju biti zaštićena, i to na nivou koji ne može biti ispod navedenog. Ako toga nema, onda je na dnevnom redu programirani etnocid. Onda je jasno kao dan da su Srbi u Crnoj Gori golim nasiljem stavljeni van ustava i zakona, i da u takvim okolnostima moraju da se brane - kako znaju i umiju.

Indolentan stav međunarodne zajednice prema ovom problemu potpuno je razumljiv: njima je lakše da na Balkanu imaju posla sa bezličnim «građanskim entitetima», i uopšte se neće truditi da «spolja» podrže razlike. Ukoliko jedan narod (ili dio jednog naroda) nema snage da se sam zaštiti i afirmiše, on vjerovatno ne zaslužuje ni da postoji. Osim toga, stalno neke komplikacije sa Srbima...

Pa kakav onda treba da bude srpski odgovor? Šta god se dešavalo u narednom periodu, politički predstavnici Srba u Crnoj Gori dužni su da se bore za opstanak svog naroda, da se bez oklevanja i kalkulisanja suprotostave etnocidu. Pritom, treba jasno saopštiti da je lojalnost prema srpskom narodu jača i starija od lojalnosti prema državi koja nam oduzima elementarno pravo na identitet – da o građanskim i političkim pravima ne govorimo. Ako se od nas traži da te lojalnosti suprotstavimo jednu drugoj, onda je «nova», «stabilna» itd. Crna Gora već izgubljena.