Srpski narod i velike sile – kulturno istorijski procesi

U ovom radu, koji pripada oblasti društvenih nauka, pokušali smo na jedan sveobuhvatan način da izvršimo pregled viševekovnih odnosa srpskog naroda i velikih sila. Sem u najvećem delu ranog i razvijenog Srednjeg veka, kada je na ovim prostorima dominirala Vizantija, u gotovo svim posmatranim istorijskim epohama ili je dolazilo do paralelne dominacije više stranih sila, ili je sam srpski narod bio podeljen po teritorijalnoj pripadnosti ili uticaju više država. U Srednjem veku zbog feudalnog karaktera formiranja državnosti kod većine tadašnjih evropskih naroda, i srpski narod je imao više međusobno (labavo) povezanih i na momente potpuno nezavisnih državica – Raške, Zete, Zahumlja, Travunije, Bosne i dr. Potom je država Nemanjića uspela da ojača jedinstenu državnu strukturu Srbije u trajanju od dva veka, da bi se uoči dolaska Turaka, ponovo formiralo više poluzavisnih državica. U kulturno civilizacijskom smislu Vizantija je presudno uticala na formiranje ukupne civilizacijske baze srpskog naroda, što se potom dograđivano u sledećim vekovima, a to je proces koji traje i do danas. Vizantija je u početku dominirala nad područjima naseljenim Srbima, koji su se potom organizovali u sopstvene državne tvorevine koje su se povremeno borile za veću ili potpunu autonomiju ili nezavisnost od Carigrada.

U periodu Nemanjića, a naročito od samog kraja HIII veka, Srbija je preuzela vojno-političku inicijativu na Balkanu u odnosu na oslabljenu Vizantiju. Ipak, u celokupnoj posmatranoj epohi vizantijska kultura je bila osnov i podloga civilizacijskom kodu i daljoj nadgradnji kulture celokupnog srpskog naroda, a to se naročito odnosilo na više slojeve stanovništva. Došlo je do prihavatanja pravoslavnog hrišćanstva po vizantisjkom uzoru, do priznavanja dominacije Vaseljenske Patrijaršije u Carigradu, prihvatanja ustrojstva države i državne uprave po vizantijskom uzoru, uključujući i njihov osnov kod određivanja srpskih zakonskih okvira. Stratifikacija i raslojavanje srpskog srednjovekovnog društva u periodu Nemanjića, rađeno je po uzoru na vizantijsko društvo. To je bilo olakšano činjenicom da je srpska država od kraja HII veka počela da zauzima i sebi pripaja deo po deo teritorija koje su dotle bile u sastavu Vizantijske države. Na taj način je i lakše preuzimana struktura vizantijskog društva. Pri kraju vladavine cara Dušana sredinom HIV veka Srpsko društvo i država su najviše ličili na vizantijsko, a srpska država, inače teritorijalno najprostranija u svojoj istoriji, obuhvatala je i polovinu u kojoj su dominirali Grci i neformalno se zvala „Carstvo Srba i Grka“. Ostale evropske sile su u periodu do dolaska Turaka imale svoj uticaj na srpski narod na različite načine – politički, ekonomski, kulturni, ali daleko manje od Vizantije od koje je prihvaćen opšti civilizacijski obrazac.

Turska vladavina srpskim zemljama se izuzetno negativno odrazila na celokupnu poziciju Srba i to u svim oblastima života. Može se slobodno reći da je to bio najveći civilizacijski nazadak Srba. Sa jedne strane, uništena je dotadašnja srpska nezavisna država koja je u trenutku dolaska Turaka bila podeljena u više (manjih) državica. Uništeni su, proterani ili poturčeni (prevedeni na islam), najbrojniji predstavnici viših staleža. Privreda srpskih zemalja je ruinirana i civilizacijski devastirana pljačkom i lošom upravom, kao i samom, izuzetno neefikasnom, daljom organizacijom privrednih tokova od strane turskog okupatora. Zbog turskih zuluma, narod se odmetao, iseljavao u okolne zemlje koje nisu bile pod turskom vlašću. Manjim delom, i to samo u pojedinim područjima, primao je i islam (posebno u Bosni). Stoga su se Srbi ne samo odmetali i stupali u različite oblike borbe protiv Turaka, već su se mahom pridruživali svim okolnim velikim silama koje su protiv Turaka vodile ratove (Austrija i Ugarska, Mletačka republika, Rusija i dr).

Identifikacija Turaka kao najgorih neprijatelja Srba zasnivala se, sa jedne strane, na činjenici da su oni muslimani (nehrišćani), a sa druge, pragmatske strane, da su izuzetno teški i nepodnošljivi kao okupatori. Njihova orijentalna (azijatsko-severnoafrička) civilizacija se u mnogome razlikovala ne samo od srpske, već praktično i od civilizacija svih drugih evropskih naroda i velikih sila koje su imale uticaj na Balkanu. Vremenom ta razlika je bivala sve izraženija, pa je privredni sistem i organizacija države i vojske evropskih sila neuporedivo više napredovala u odnosu na Tursku. Kada je u pitanju sam srpski narod, oni njegovi delovi koji su bili pod Turcima, a takvih je delova u periodu rešavanja Istočnog pitanja 1683-1918 bivalo sve manje i manje (sve do 1912. godine kada su Turci definitivno proterani sa srpskih zemalja), vremenom su ekonomski i civilizacijski postajali sve zaostaliji u odnosu na one teritorije gde su Srbi živeli samostalno ili pod vlašću drugih sila. Teritorije koje su najduže ostale pod Turskom vlašću (Stara Srbija) Srbi su oslobodili 1912. godine. Te teritorije su i danas vidno manje razvijene od ostalih srpskih etničkih i istorijskih prostora.

Austrija, odnosno Habsburška monarhija je nasuprot Turskoj, koja se stalno povlačila sa srpskog etničkog prostora u periodu rešavanja Istočnog pitanja, kontinuirano povećavala svoj uticaj na njemu. Habsburzi su stupili u dodir sa srpskim narodom pošto su ostaci Ugarske prihvatili da se, usled turskih naleta u prvoj polovini HVI veka, stave pod vrhovnu vlasti Beča. Od 1683. godine dolazi do postepenog širenja države Habsburga i na Slavoniju i najveći deo Vojvodine, što se nastavilo Požarevačkim mirom 1718, ali i korigovano Beogradskim 1740, pa su Sava i Dunav postali međe. Važno proširenje svoje vlasti nad zemljama koje nastanjuju Srbi (kao većina ili značajna manjina) bilo je regulisano Bečkim kongresom 1815. godine kada su bivši Mletački posedi u Dalmaciji, kao i Dubrovačka republika pripojeni državi Habsburga. Najzad, Habsburzi su uspeli da 1878. okupiraju, a 1908. godine izvrše i aneksiju Bosne i Hercegovine. Mora se prihvatiti činjenica da je Habsburška monarhija u to vreme bila na daleko višem kulturno-civilizacijskom nivou od Turske, ali i na višem i od Srbije i Crne Gore. Taj faktor je omogućavao Srbima, koji su živeli na njenim prostorima, određeni nivo napretka i blagostanja, bez obzira na njihovu političku podređenost.

Srpski narod je do 1683. godine doživljavao Austriju kao očajničku nadu za svoj spas u odnosu na Turke, a taj osećaj se upravo proširio i produbio u periodu od sledećih pola veka, pa čak i do kraja rata iz 1789-1793. Međutim, srpska revolucija 1804-1815. u Šumadiji, a verovatno i već prethodno dobijene povlastice o autonomiji krajem HVIII veka, paralelno sa procesom dobijanja crnogorske nezavisnosti, označavali su lagani prestanak posmatranja Dunavske monarhije kao obećane domovine u odnosu na dotadašnje dugo i teško tursko ropstvo. Sledećih decenija, sve do okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine, srpski narod je Dunavsku monarhiju sve više počeo da posmatra kao rivala, a posle ulaska u Carinski rat sa Srbijom i aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, ona je u očima većine Srba, pa i Jugoslovena, postala tamnica naroda. Sve ovo je i ubrzalo propast Habsburške monarhije na kraju Prvog svetskog rata. Kulturno, Austrija je pozitivno delovala na Srbe. Difuzija njene srednjoevropske kulture se širila i na Srbiju, a u manjoj meri i na Crnu Goru. Uticaj na Staru Srbiju i druge oblasti naseljene Srbima koje su bile u sastavu Turske sve do 1912. godine, bio je nesrazmerno manji.

Ugarska je delovala zasebno još u Srednjem veku i predstavljala je sve ozbiljnijeg suseda Srbiji i Bosni, naročito u vreme despotovine. Gotovo jedan vek kasnije, Srbi su u okviru Ugarske nastavili da imaju određeni oblik svoje državnosti ili makar autonomije, a ovome treba dodati da su se i sve dublje naseljavali u njenu unutrašnjost. Od kraja HVII veka Ugarska je cela u sastavu Austrije, gde 1867. dobija svoju posebnu ulogu. Na momente je položaj Srba bio povoljniji u odnosu na Nemce (Austrijance) nego Ugare, što se ponavljalo više puta u Monarhiji. Od 1918. postoji nezavisna Mađarska koja nije više imala status velike sile, kao što je to bio slučaj sa Austro-Ugarskom.

Nemačka je ujedinjena 1870. godine, a pre toga su postojale brojne nemačke državice, od kojih je najznačajnija bila Pruska (i Austrija je u svojoj istoriji bila nemačka država). Nemačka je sve do 1903. godine imala skroman dodir sa Srbima i na neki način on je bio korektan, pošto se u Berlinu očekivalo da je Srbija pod predominantnim uticajem Austro-Ugarske. Međutim, vezivanjem zvanične Srbije (a od ranije i Crne Gore) za Antantu, odnosno rusko-francuski savez, značilo je otvoreno rivalstvo sa zvaničnim Berlinom. Time možemo tumačiti sukob dva naroda u Prvom svetskom ratu, a potom i u Drugom svetskom ratu. Ovaj sukob ustvari predstavlja reviziju prethodnih sukoba interesa i posledicu Versajskog sporazuma revanšističkih snaga, kojima je dodata fašistička Italija, a potom i Rumunija i Finska. Nemačka je imala sve veći ekonomski prodor među srpske zemlje, a u međuratnom periodu, naročito od početka tridesetih godina, raste njen trgovinski uticaj. Pri tome, Nemačka pokazuje posebnu zainteresovanost za uvoz poljoprivrednih proizvoda iz Jugoslavije, slično Austro-Ugarskoj koja to iskazuje još od druge polovine HIH veka. Te poljoprivredne proizvode, Austro-Ugarska, a potom Nemačka ne samo da koriste za svoje potrebe, već jedan deo i preprodaju dalje u srednju i zapadnu Evropu, uzimajući sebi razliku u ceni kao čistu dobit.

Važan faktor u razumevanju odnosa srpskog naroda i Nemaca jeste činjenica postojanja nemačke nacionalne manjine u Srbiji, kao i germanofilski karakter većine Hrvata, koji su sa Srbima živeli u Jugoslaviji. Nemačka nacionalna manjina je bila brojna posebno u Vojvodini, te dobro organizovana i kulturno-ekonomski snažna, kao i povezana sa maticom (Nemačkom). Ona je pozitivno delovala u pravcu približavanja kulture dva naroda, ali je u vreme fašizma direktno pomogla njihovu agresiju na Jugoslaviju, a potom učestvovala u okupaciji zemlje. Posle Drugog svetskog rata, Nemačka je podeljena, a nemačka manjina je proterana iz Jugoslavije, uključujući i Vojvodinu. U okviru SFRJ srpski narod je, kao i drugi jugoslovenski narodi, odlazio u velikom broju na privremeni rad u Zapadnu Nemačku. Tokom devedesetih godina HH veka, Nemačka je podržavala secesionizam Hrvatske i Slovenije i nije bila posebno naklonjena Srbima. Posle 2000. godine dolazi do poboljšavanja odnosa dva naroda, iako oni imaju daleko veću perspektivu u odnosu na zvanične odnose Berlina i Beograda. Kulturni uticaj Nemačke na Srbe u celini je evidentan, ali ne i posebno izražen. Ekonomska saradnja je i dalje velika, naročito su brojni srpski naseljenici na privremenom radu u Nemačkoj i Austriji. Nemačka ima dominantnu ulogu u Evropskoj Uniji, što je takođe veoma važno za ukupne nemačko-srpske odnose danas, ali i u bližoj budućnosti.

Odnosi sa Rusijom su faktički tradicionalno ponajvažniji, imajući u vidu da je Rusija imala istorijski važan uticaj na području Balkana i posebno prema srpskom narodu. U Srednjem veku Kijevska Rusija je, kao i tadašnje srpske zemlje, primila civilizacijski osnov od Vizantije. Na taj način, imajući u vidu visok uticaj antike na pravizantijsku potku civilizacije Vizantije, antička kultura je našla svoje mesto u osnovi civilizacijskog koda i Srba i Rusa. U vreme Nemanjića, Kijevska Rusija je uzdrmana, a centar ruskih zemalja pomeren na severoistok, ka Moskvi. Potom, u vreme jačanja Moskovske kneževine, srpske zemlje su se našle pod pritiskom Turaka. U periodu Petra Velikog dolazi do pojačavanja ruskog uticaja na Balkanu, naročito u okviru rešavanja Istočnog pitanja gde je Rusija uz Austriju glavni hrišćanski akter, nasuprot Turskoj koja je „bolesnik na Bosforu“. Za Srbe je već tada bio veoma značajan uticaj Rusije, koja kulturno pomaže opstanak srpskog identiteta u odnosu na katoličku Austriju i Mletačku, kao i u odnosu na turskog islamskog okupatora. U više ratova Rusija je slamala Tursku i potiskivala iz basena Crnog mora, a potom i sa šireg reona Kavkaza i Balkana. Na samom Balkanu Rusija nije težila da sebi pripaja Turske teritorije, već je pomagala konstituisanje prvo autonomnih, a potom i nezavisnih hrišćanskih državica, koje su se na nju oslanjale i zbog raspoloženja svog stanovništva. Odličan primer su Srbi, tačnije dve nezavisne srpske države – Srbija i Crna Gora.

U Prvom svetskom ratu dolazi do vrhunca u viševekovne saradnje Rusije i Srba, ali zbog Oktobarske revolucije, Rusija izlazi pre kraja rata iz sukoba i ne dobija plodove pobede Antante (ona je čak izgubila niz teritorija zbog građanskog rata). Ideološka promena u SSSR dovela je u cilju da Kominterna drukčije posmatra tradicionalne odnose u svetu, pa i na Balkanu. Međutim, jaka proruska osećanja i tradicija u srpskom narodu su pomogli masovnost antifašističkog pokreta levog usmerenja, kao i njegovu ukupnu pobedu u građanskom ratu u Jugoslaviji. Posle Drugog svetskog rata, u periodu do 1948. godine, izgledalo je da je nova socijalistička Jugoslavija najrevnosniji član skupine istočnoevropskih socijalističkih zemalja na čijem je čelu SSSR. Međutim, sukob Tita i Staljina završio se izdvajanjem Jugoslavije i njenim specifičnim razvojem među socijalističkim zemljama. Na taj način je ona došla u situaciju da se nalazi između Istoka i Zapada, a da u praksi zapadnoevropska, a potom i američka kultura, postane (više nego) ravnopravna u odnosu na istočnoevropsku i sovjetsku.

Posle raspada SSSR, Rusija u različitim oblicima vrši uticaj na srpski prostor. To naročito dolazi do izražaja posle dolaska na vlast predsednika Putina i naglog jačanja uticaja Rusije širom sveta. Stavovi Rusije prema srpskom nacionalnom i državnom interesu su za Srbe dobrodošli i oni predstavljaju poželjan balans u odnosu na relativno jednostranu politiku SAD prema srpskom pitanju. To je naročito došlo do izražaja po pitanju Kosova i Metohije koje se pokušava oduzeti od Srbije posle podrške njegovoj secesiji od strane SAD, Britanije i nekih evropskih država nakon 17. februara 2008. godine. Treba i u budućnosti očekivati korektan i blagonaklon odnos Rusije prema srpskom pitanju u celini, kao i mogućnosti nastavka prijateljskih odnosa dva naroda.

Francuska je sila koja je posebno od početka HIH veka imala razvijen odnos sa srpskim faktorom, a od Bečkog kongresa 1815. godine, taj odnos je uglavnom prijateljski u kontinuitetu (sve do Sarkozija, poslednjeg predsednika Francuske koji pravi određeni diskontinuitet u odnosu na tradicionalnu francusku politiku u celini, a posebno u odnosu na srpski faktor). Francuska je tokom HIH veka uspostavila izrazito prijateljske odnose sa Srbijom i Crnom Gorom u političkoj ravni, a tome treba dodati i visok stepen prihvatanja francuske kulture, naročito od viših slojeva srpskog društva. Posle poraza od ujedinjene Nemačke, Francuska gubi primat vodeće kontinentalne sile, ali i tada, već na Berlinskom kongresu, daje podršku interesima Srbije i Crne Gore. Od trenutka kada je sklopljena Antanta1 između Francuske i Rusije, popularnost ovih zemalja naglo raste u odnosu na srpski narod. Francuska je tada imala posebno veliki uticaj na srpsku elitu, i gledano po pokrajinama, najviše u Srbiji, a potom u Vojvodini i nekim drugim razvijenijim oblastima Austro-Ugarske.

Već krajem HIH veka, francuski uticaj u finansijskom kapitalu Srbije je bio dominantan i potiskivao je austrougarski. Posle 1903. godine, Francuska uspostavlja monopolski uticaj u Srbiji sa aspekta finansija. Uoči Prvog svetskog rata i naročito posle Aneksione krize i Carinskog rata sa Austro-Ugarskom, francuski i ruski politički i vojni, ekonomski i kulturni uticaj je ne samo dominantan, već gotovo i jedini izražen, dok u Crnoj Gori francuski uticaj ne može da se meri sa ruskim, ali je evidentan. Francuski uticaj u drugim srpskim zemljama je pre svega, u ovom periodu, kulturni. Za vreme Balkanskih ratova i u vreme trajanja Prvog svetskog rata, francusko-srpski odnosi su doživeli iskreno savezništvo i ratnu epopeju, koja ga je izuzetno učvrstila.

Između dva svetska rata uticaj Francuske na ujedinjenu Jugoslaviju je maksimalan, naročito za života kralja Aleksandra Karađorđevića. Posle toga dolazi do opadanja francuskog uticaja kao dominirajućeg, ali on postoji sve do kapitulacije Francuske juna 1940. godine. Posle Drugog svetskog rata dolazi do obnavljanja predratnih veza, ali pozicija Francuske u socijalističkoj titoističkoj Jugoslaviji nije više nikada bila onako izuzetna kao u ranijim decenijama i u kontinuitetu od gotovo vek i po. Ipak, zadržan je jak kulturni oslonac, što je nastavljeno, računajući i neke druge sfere života, sve do početka devedesetih i prestanka postojanja SFRJ.

U vreme događaja devedesetih Francuska je od svih zapadnih velikih sila, i dalje najnaklonjenija Srbima, što se nastavlja i posle 2000. godine. Od dolaska na mesto predsednika Nikole Sarkozija sredinom 2007. godine, dolazi do promene tradicionalne degolističke politike, naročito prema srpskom faktoru u celini, i posebno prema Kosovskom pitanju. Ostaje pretpostavka da će se posle slabljenja uticaja Sarkozija na politički vrh Francuske, ponovo vratiti tradicionalni prijateljski odnosi dva naroda. Francuska opozicija i francuski tradicionalni prijatelji među samim degolistima, imaju daleko povoljniji odnos prema najvažnijim srpskim interesima od dva čoveka koji vode trenutnu francusku službenu politiku – ministra spoljnih poslova, lekara Kušnera i samog predsednika Sarkozija.

Saradnja Srba i italijana je započela saradnjom Srbije i Mletačke republike, kao i saradnjom sa drugim italijanskim državama. Mletačka republika je, zajedno sa Đenovom i Pizom, zaposedala faktorije i važne trgovačke destinacije u Sredozemlju. Venecija je bila specifična, jer je imala uticaj na Jadranskom primorju, gde se u Dalmaciji i Crnoj Gori susretala sa Srbima. Venecija je prihvatala srpske izbeglice iz predela koje je osvojila Turska i naseljavala ih u primorju odakle su se oni organizovali u vojne jedinice, najčešće uskoke, koji su gerilski delovali na susednim turskim posedima i sa plenom se vraćali na mletačku teritoriju. Propast Mletačke republike (pošto ju je zauzeo Napoleon krajem HVIII veka), predstavljala je šansu za prodor Austrije u Dalmaciju koju je po međunarodnom sporazumu velikih sila nasledila od Venecije, kao i dobijanje prava da sebi pripoji Dubrovačku republiku. U tom periodu, tokom prve dve trećine HIH veka, Italijani su bili zaokupljeni borbama za svoje ujedinjenje, a od 1870. godine su bili u situaciji da iskažu svoje simpatije i podršku nacionalnim pokretima balkanskih hrišćana u borbama za oslobođenje od Turaka. Tako je više italijanskih dobrovoljačkih jedinica učestvovalo u ustancima balkanskih hrišćana za vreme Velike istočne krize 1875-1878. godine.

Od kraja HIH veka, Italija pokazuje sve veću zainteresovanost za Balkan. Iako je članica Centralnih sila, zajedno sa Nemačkom i Austro-Ugarskom, u Rimu se pokazuje sve veće interesovanje upravo za neke primorske i granične posede Habsburške monarhije, što je udaljava od centra Berlin-Beč i čak postepeno približava Antanti. U tom pravcu traje približavanje interesima Srbije i Crne Gore na Balkanu. Konačno, u Prvom svetskom ratu, Londonskim sporazumom Italija prilazi Antanti ulazeći u rat na njenoj strani maja 1915. godine. Međutim, posle Prvog svetskog rata Italija je ušla u dugoročni konflikt sa novom Jugoslavijom, jer je nova fašistička vlast u Rimu postavila sebi programski cilj proširenja uticaja i na istočni Jadran. Ova ekspanzivna politika Italije vodila je osvajanju Albanije i prodoru uticaja u Dalmaciju, Crnu Goru, južnu Sloveniju, a nakon osvajanja Albanije, početkom 1939. godine i Kosovu i Metohiji, zapadnoj Makedoniji i nekim drugim jugoslovenskim oblastima. Slom politike fašističke Italije u Drugom svetskom ratu, u posleratnom periodu je doveo do pacifikacije politike Rima, mada je odnos sa Jugoslavijom ostao bremenit po pitanju Trsta. Posle rešavanja ovog pitanja 1954. godine, dolazi do vidnog poboljšavanja odnosa socijalističke Jugoslavije sa Italijom. U događajima devedesetih Italija se uslovno rečeno držala korektno prema srpskom pitanju, a tako se nastavilo i do današnjih dana. Istina, Italija je priznala nezavisno Kosovo i Metohiju, ali ona se po tom pitanju priklonila američkom pritisku.

U odnosu prema Kini srpski narod nema razvijenu tradiciju, imajući u vidu da se radi o međusobno prostorno udaljenim zemljama. Kina polako, ali kontinuirano napreduje i raste. Zahvaljujući demografskoj snazi ona, uz stalni ekonomski rast, postaje i ekonomska supersila. Kina je sve do perioda posle Drugog svetskog rata bila sila koja nije imala posebnog uticaja na Balkanu i u Evropi. Posle pobede socijalističke revolucije, zvanični Peking je zasnovao svoju spoljnu politiku kao velika sila. Sve do šezdesetih godina Kina i SSSR zajedno vode savezničku politiku, ali posle toga dolazi do određene distance, koja se tokom sedamdesetih pretvara u otvoreni sukob interesa. U trenutku raspada SFRJ, Kina zasniva veoma korektnu i blagonaklonu politiku prema srpskom pitanju. Svojim držanjem u Savetu bezbednosti OUN ova država zadržava prijateljski odnos prema srpskim državnim pitanjima. Produbljivanje savezničkih odnosa između Kine i Rusije utiče na poboljšanje odnosa Kine i Srbije. Dalji porast i jačanje uticaja Kine koje se očekuje i u sledećim decenijama predstavlja dodatni faktor pojačanog interesa Srbije za produbljivanje svojih odnosa sa Pekingom.

Velika Britanija, (odnosno Engleska), predstavlja evropsku silu koja nije imala posebno razvijene i intezivirane odnose sa Srbima, sve do HIH veka. Naime, orjentisanost Engleske prema Novom svetu, okeanskim prostorima, za posledicu je imalo manji intenzitet odnosa i zainteresovanosti prema Balkanu i istočnoj Evropi. Međutim, u HIH veku situacija se nešto menja. Možda najvažniji faktor u tom pravcu jeste zainteresovanost Britanije za Sredozemlje, naročito istočno, posebno od donošenja odluke o prokopavanju Sueckog kanala. Britanija, sa druge strane, zauzima sve rigidniji stav u pravcu podrške održavanju statusa quo u Istočnom pitanju u korist Turske, a na štetu porobljenih hrišćanskih naroda Balkana i Bliskog istoka. Britanija sprovodi takvu politiku pošto kroz mogućnost jačanja autonomija i u borbi za nezavisnost porobljenih hrišćana ovih područja u odnosu na Tursku, ona doživaljava porast uticaja ruske politike, što želi da umanji, onemogući ili spreči. Britanija se suočavala sa rivalitetom najviših razmera prema Rusiji i nije želela napredak i porast uticaja te zemlje. Tako je u većini slučajeva, Britanija direktno suprotstavljala svoje interese i podržavala konzerviranje pozicija Turske, nasuprot ineteresima napretka balkanskih hrišćana, a posebno Srba.

Etički principi Britanije se tu sukobljavaju sa njenom pragmatskom politikom. Naime, uprkos visokim etičkim standardima po pitanju liberalnih načela, engleska politika toleriše masovna kršenja ljudskih prava Srba i drugih hrišćana porobljenih od strane Turaka. Međutim, usled zaoštravanja interesa Britanije i Nemačke početkom HH veka, dolazi do približavanja Londona i Pariza sa Sankt-Peterburgom. Sve to se pozitivno odražava na mogućnost poboljšavanja srpsko-engleskih odnosa. Međutim, dinastičko ubistvo u Beogradu 1903, predstavlja dodatnu prepreku u poboljšavanju odnosa Britanije i Srbije.

U vreme Balkanskih ratova Britanija ima podeljenu politiku i ona s jedne strane favorizuje formiranje albanske države i onemogućavanje Srbiji dobijanja izlaza na more. Sa druge strane, u Prvom svetskom ratu dve zemlje sarađuju jer su na istoj strani. Između dva svetska rata, Britanija i Jugoslavija tešnje sarađuju nego u prošlosti. Britanija održava politiku balansera u evropskim odnosima kao što je to činila u proteklim vekovima jer bi suprotno moglo da ugrozi njenu bezbednost. Treba imati u vidu da Britanija sa pravom doživljava Kraljevinu Jugoslaviju kao deo „sanitarnog kordona u istočnoj Evropi“. Jugoslavija se u ovom periodu nije posmatrala kao potencijalni ili stalni saveznik SSSR, a Beograd nije čak ni održavao redovne diplomatske odnose sa Moskvom. Sa druge strane, Jugoslavija je mogla da posluži u potencijalnom obuzdavanju ponovnog rasta Nemačke.

Britanija nije podržavala francuski bezbedonosni sistem u istočnoj i jugoistočnoj Evropi čak i dok je on funkcionisao dvadesetih i početkom tridesetih godina. Sa druge strane, u Londonu su imali razumevanja za izglađivanje odnosa Jugoslavije sa Italijom tokom druge polovine tridesetih i čak njeno približavanje Nemačkoj u istom periodu. Prilikom izbijanja Drugog svetskog rata, Britanija ima razumevanje za neutralnost Jugoslavije, što nije bio slučaj kada se ona približava mogućnosti izvesnog sporazuma sa silama Osovine oličenom u potpisu od 25. marta 1941. godine. Rušenje sporazuma o Trojnom paktu od 27. marta je primljeno, ali i pripremano delom u samoj Britaniji. Propast Jugoslavije Britanija nije ni mogla da spreči iako su mnogi očekivali njenu veću pomoć.

Tokom Drugog svetskog rata Britanija i Jugoslavija su bile saveznice, tačnije London se našao u procepu između dva antifašistička pokreta Jugoslovena. Posle Drugog svetskog rata, zbog uvođenja socijalističkog društveno-ekonomskog poretka u Jugoslaviji, dolazi do izvesnog zahlađenja odnosa dve zemlje. Međutim, u vreme sukoba Tita sa Staljinom, došlo je do pojačavanja veza. Tokom sledećih decenija odnosi zvaničnog Londona i Beograda su bili prožeti različitim fazama razvijanja saradnje. Posle Suecke krize 1956. godine Velika Britanija pravi tešnju saradnju u međunarodnim odnosima sa politikom SAD. Zahvaljujući tome London uspeva da prebrodi krizu proizašlu iz redefinisanja stvarne pozicije Britanije u svetu usled gubitka svog kolonijalnog carstva i izvesnog zaostajanja u ekonomskom rastu.

Britanski odnos prema srpskom pitanju se ponovo mogao sagledati u trenucima razvoja jugoslovenske krize devedesetih godina. U vreme Mejdžorove administracije Britanija je videla ponovno jačanje ujedinjene Nemačke i zajedno sa Francuskom se trudila da ograniči taj uticaj. Međutim, uporedo sa jačanjem uloge SAD, Britanija sve više u jugoslovenskoj krizi preuzima uticaj i politiku SAD, što znači sve lošije po srpski faktor. U vreme Blerove administracije preuzimanje politike SAD i loš odnos prema Srbima doživljava vrhunac. U sledećem periodu je teško očekivati novu, kreativnu i Srbima posebno naklonjenu politiku Velike Britanije, ali svakako da ti odnosi mogu da se podignu na nešto viši nivo.

SAD su svoj odnos prema Srbima mogle posebno da razviju tek u periodu oko Drugog svetskog rata, mada su međusobni dodiri bili ostvareni još od HIH veka. Veliki broj Srba nastanio se u SAD, a već u Prvom svetskom ratu dolazi do savezništva, što se ponovilo i u Drugom svetskom ratu. Istina, za vreme oba rata savezništva su stečena indirektno (dakle ne direktnim sklapanjem savezništva Srba sa SAD). U vreme sukoba Jugosalavije sa SSSR i Kominformom, SAD su pojačale svoju ekonomsku pomoć Beogradu. Tokom postojanja SFR Jugoslavije bilo je veoma teško razlikovati američku politiku posebno prema Srbima u odnosu na ostale jugoslovenske narode.

U vreme razvoja jugoslovenske krize, tačnije tokom njenog celokupnog postojanja, SAD nisu pokazale posebno razumevanje i naklonosti prema Srbiji. Naprotiv, u više slučajeva su pokazale nenaklonjenost, tačnije čak neprijateljstvo prema srpskim elementarnim interesima. U nekoliko navrata, SAD su direktno oružano delovale protiv Srba, uključujući i Nato agresiju na SR Jugoslaviju 1999. godine. SAD su odigrale važnu ulogu u nestanku Republike Srpske krajine, zapravo vršile su pritisak po pitanju umanjenja Dejtonom zagarantovanih ingerencija Republike Srpske. Pored toga SAD su pokazale maksimalnu podršku separatizmu Đukanovića i otcepljenju Crne Gore. Amerika je inicijator i glavni promoter kosovske nezavisnosti. Pri svemu tome malo se obazire na brojnu srpsku manjinu u Americi. Sve navedeno je dovelo do pada popularnosti Amerike među Srbima. Čini se čak i da je američka naklonost prema bosanskim muslimanima i Albancima prožeta delom i njihovim lošim stavom prema Srbima u celini. SAD i Britanija su za ostvarivanje svojih mračnih namera prema srpskom narodu stvorile sistem „unutrašnje mreže“, - odnosno pete kolone u srpskim zemljama, koju čini značajan deo medija pod finansijskom i uređivačkom kontrolom Amerike i Britanije, brojne Nevladine organizacije i čak pojedine političke stranke, od kojih su neke uspele da postanu i parlamentarne, potom „nezavisni eksperti“, fondacije i dr. Ta kolonijalna sprega, usmeravana i dirigovana spolja, u krajnjoj liniji treba da pomogne i opravda rasparčavanje i okupaciju srpskih zemalja, satanizaciju srpskog naroda i svake njegove državotovorne ideje.

Otuda je odnos anglo-američke politike prema srpskom narodu dvojak. Sa jedne strane, u pitanju je odnos prema šačici dobro raspoređenih plaćenika koji zajedno sa različitim ekspoziturima i oblicima obaveštajnih struktura ove dve sile, treba iznutra da pomognu i daju logističku podršku okupaciji Srbije i njenoj marginalizaciji. U te svrhe se stvara kolonijalna elita, odnosno sloj podobnih pojedinaca koji postavljeni i kontrolisani spolja treba da predstavljaju supstitut elite koja je kontrolisana od strane anglo-amerikanaca i koja postoji da bi se srpski narod lakše držao u pokornosti. Sa druge strane, stvorila se srpska elita koja na osnovu činjenice da se sama svojim kvalitetima izborila za tu poziciju u isto vreme predstavlja mogućnost emancipacije Srba i njihove prave i od stranaca teško kontrolisane nezavisnosti i državotvornosti. Nasuprot tome, u odnosu prema širokim slojevima srpskog naroda Amerikanci ne kriju svoje loše namere, mada zahvaljujući kontroli značajnog dela medija u srpskim zemljama ta slika uvek izgleda ulepšana. Ukupna namera Anglo-američke politike je razbijanje srpskog državotvornog prostora na niz manjih i od stranih centara kontrolisanih zemalja, koje su čak i međusobno zavađene (primer Đukanovićeve kvazi države). Srbija bi, po njihovim namerama, mogla da ima razmere Beogradskog pašaluka i u idealnom slučaju da bude okupirana i pod višestrukim tapijama.

Ovde je veoma značajno da razdvojimo fenomen kulturnog delovanja amerikanizma u svetu koji ima važan uticaj na deo srpskog stanovništva a naročito na deo elite koja je pod značajnim uticajem mondijalizma. Upravo ovaj deo elite, pa i stanovništva u celini, prethodno je stvoren ili je makar stvoren niz preduslova za njegovo stvaranje, upravo na osnovu višedecenijskog delovanja titoističke koncepcije u SFRJ koja je u biti anacionalna i čak antisrpska. Otuda je veoma važno da se u okviru šire srpske elite zasnuje javni naučni dijalog o mnogim pitanjima iz oblasti istorije, naročito savremene, o važnim ekonomskim pitanjima. Alternativa je da se mondijalistički koncept, koji se u osnovi sukobljava sa elementarnim itneresima širih masa stanovništva, favorizuje i sprovodi u praksi, te nekritički preporučuje u medijima.

Srpska elita je dobrim delom u svojoj višedimenzialnoj krizi, pa je kriza u kojoj se nalazi srpski narod, pre svega kriza njegove elite. Nukleus današnje srpske elite je stvoren u vreme titoizma, ponajviše na anacionalnom i čak antisrpskom obrascu i negativnoj selekciji. Otuda značajan deo ove elite i nije bio u stanju da se uhvati u koštac sa mnogim socijalnim, ekonomskim i državotvornim pitanjima koja su ostala otvorena tokom osamdesetih i početkom devedesetih godina HH veka. Izvestan deo ovog sloja društva se upravo zbog svoje anacionalnosti priklonio mondijalističkom konceptu, gde je dobio svoje nove sponzore i zaštitnike na sličnom ideološkom obrascu. Postojanje same elite mora biti opravdano rezultatima koje ona može da stvara u konkurenciji, koja je u isto vreme i internacionalna. Problem kolonijalne elite je što ona, zbog načina kako je postavljena i regrutovana (negativnom selekcijom i kolonijalnim pristupom), nije u stanju da predstavlja realan i opštepriznat kvalitet. Razlog tome je što je postavljena od stranaca da im služi u njihovim planovima koji su u suštini upereni protiv interesa srpskog naroda. Otuda je javni dijalog za koji je stvarno zainteresovano šire javno mnjenje minimum za ostvarivanje dodira javnosti sa nekim od ključnih problema srpskog naroda.

Dvadeseti vek je doneo najveće nepoštovanje ljudske ličnosti i ljudskog života. Masovno zatvaranje ljudi, dovedenih na ivicu biološke egzistencije, imalo je i svrhu poništavanja njihove ličnosti kao uvoda u fizičku eliminaciju. Ovo iskustvo pripada i našem kolektivnom sećanju – od austrougarskih logora u Prvom svetskom ratu za srpske vojnike i civile, preko Sajmišta, Banjice, nacističkih koncentracionih logora, Jasenovca, do Golog otoka i zatvora i logora otvaranih tokom ratova 1990. U njima je privatno, intimno, žrtvovano ili sasvim ukinuto. Emancipacija pojedinca i zaštita ljudskih prava ne može biti samo deklarativna platforma za mnogo šire, pre svega političko delovanje brojnih NVO na srpskim prostorima, već sveopšte prihvaćena aksiološka vrednost na čitavom Balkanu, kao što je to prethodno već postignuto u najvećem delu Evrope. Dijalog i međusobno poštoivanje interesa naroda jugoistočne Evrope kako u međusobnoj susedskoj interakciji, tako i u odnosima sa velikim silama, jedan je od važnih preduslova sadašnjeg i budućeg mira i prosperiteta ovih prostora.

(Zaključno razmatranje knjige "Srpski narod i velike sile - kulturno istorijski procesi")

Fusnote