Estonizacija Estonije i integracija ruske manjine

Primeri Estonije, Latvije/Letonije i Litvanije (“zapadnog prozora” bivše carske Rusije i SSSR-a) se razlikuju od drugih slučajeva Centralne i Istočne Evrope iz nekoliko razloga. Ova tri primera imaju tu zajedničku komponentu da je proces izgradnje njihovih nacionalnih identiteta u okviru višenacionalne “imperijalne” zajednice relativno kasnio u poređenju sa zapadnoevropskim standardima (to se naročito odnosi na Estonce i Latvijce/Letonce jer nisu imali u prošlosti nacionalnu državu). Sve do završetka Prvog svetskog rata i formiranja njihovih nezavisnih nacionalnih država (u slučaju Litvanaca obnove) njihovi nacionalni identiteti su imali izrazito jaku kulturološku i etnolingvističku osnovu. Prvenstveno zahvaljujući dugoj istoriji borbe za nacionalnu emancipaciju i političku slobodu protiv stranog administrativnog aparata (Litvanci protiv Rusa, Latvijci i Estonci protiv Šveđana, Nemaca i Rusa, a svi zajedno nakon 1944. g. protiv Sovjeta), na ovim baltičkim prostorima se razvio koncept građanskog društva u suprotnosti naspram inostrane države. Kao nasleđe ovakvog iskustva, koncept građanskog društva je i nakon sticanja nezavisnosti 1990/1991, ostavio jak uticaj na državnu politiku prema manjinama, iako su sve tri baltičke republike po svojim ustavima deklarisane kao nacionalne države. Ovakva “građanska” politika prema manjinama naravno ima svojih dobrih ali i loših efekata. Kao pozitivan rezultat se javlja pravno-ravnopravan odnos manjina prema većini, ali u negativne efekte sigurno spada njihova tiha asimilacija što je neizbežna komponenta tzv. integracije manjina u društvenu sredinu (u Evropi je verovatno francuski slučaj asimilacije najmarkantniji).  

Slučaj Estonije

Estonski primer državne politike prema etnolingvističkim i konfesionalnim manjinama nudi mogućnost refleksije na neke druge slučajeve koji su relevantni za problem promene orijentacije i identiteta u postkomunističkim društvima Istočne Evrope. Estonski slučaj je koristan za razumevanje fenomena da uspešnost demokratskih solucija za rešavanje manjinskih problema umnogome zavisi i od promena u političkom identitetu manjina u datom društvu.

Istorijski, strategija borbe estonskog nacionalnog identiteta se svodila na odbranu od germanizacije, švedizacije i rusifikacije kako bi se sačuvao etnički karakter jezika i kulture ove specifične etnolingvističke nacije u Evropi koja zajedno sa Mađarima i Fincima predstavlja jedine govornike ugro-finskog jezika na Starom kontinentu. U konfesionalnoj orijentaciji Estonci su protestanti isto kao i susedni Latvijci. Po poslednjem popisu stanovnika, u Estoniji 2004. živi 1.341.664 žitelja od kojih su 65,3% etnički Estonci a 28,1% govornici ruskog kao maternjeg (tu su još i 1% Finaca, 2,5% Ukrajinaca itd.).

Najveća etnolingvistička i konfesionalna manjina u Estoniji danas su Rusi koji su se naselili u ovoj republici nakon Drugog svetskog rata i u doba SSSR-a se u ovoj sovjetskoj federalnoj jedinici osećali kao “kod kuće”. U sve tri baltičke republike je ruski jezik u javnoj i akademskoj upotrebi bio ozvaničen kao ravnopravan jezik zajedno sa lokalnim litvanskim, estonskim i latvijskim, ali je u praksi dominirao nad nacionalnim jezicima što je mnogim pratiocima sovjetskih prilika (naročito zapadnim) poslužilo kao glavni dokaz njihove teze o rusifikaciji Baltika. Domaći estonski poznavaoci prilika su čak skloni zaključku da su, uprkos formalnom statusu “titularno-konstitutivne nacije”, Estonci u samoj Estoniji defactobili u statusu manjine uživajući izvesna kulturološka prava, ali bez ikakve mogućnosti odlučivanja o granicama ili zakonima svoje sopstvene federalne jedinice.

Nakon raspada SSSR-a i obnove političke nezavisnosti Estonije, primarni zadatak estonske intelektualne i političke elite je bio da izdejstvuje većinsko-upravni položaj Estonaca u svojoj sopstvenoj državi (što su oni i bili obzirom na procentualnost populacije). Međutim, sada su Rusi u potpuno novonastalom političkom okruženju i pravnoj zbilji bili primorani da priznaju realnost u kojoj su postali etnolingvističko-konfesionalna manjina; realnost na koju su se navikavali narednih desetak godina. S druge strane, ni estonske vlasti nisu u početku imale iskustvo u radu sa manjinama. Ono što je u praksi učinjeno bilo je “Solomonsko rešenje”, tj. primenjeno je iskustvo međuratne nezavisne Estonije (1918 –1940) u politici prema manjinama. Ipak, u međuratnoj Estoniji je manjinska situacija bila drastično drugačija nego u postsovjetskoj Estoniji jer je u vremenu od 1918. do 1944, broj Rusa (kao najbrojnije manjine) bio procentualno mali i sastojao se od autohtonih staroveraca u selima na granici sa SSSR-om i ruske urbane političke emigracije sastavljene od bivše carističke aristokratije. Na estonskom tlu se u sovjetsko doba (isto kao i u Latviji i Litvaniji) pojavljuje novi sloj ruskih emigranata. To su ekonomski emigranti koji dolaze iz unutrašnjosti SSSR-a uglavnom iz pasivnijih krajeva ali, kako to vole da kažu domaći zvaničnici, sa jakom dozom političke indoktrinacije kao oslobodilački hegemonistički proletarijat.

Sa svoje strane, šarolika ruska dijaspora u baltičkim posestrinskim republikama nije imala nikakvog iskustva multietničkog suživota u demokratskim zemljama. Uglavnom je sa njihove strane korišćena zapadna retorika o zaštiti manjinskih prava kao dela prava čoveka; retorika koja se pretvorila u glavnu prepreku ostvarivanja estonskih nacionalnih ciljeva. Od vremena druge nazavisnosti (20. avgust 1991.) estonska državna administracija se drastično obračunala sa pređašnjom manjinskom retorikom proglasivši je kao komunističku i zavojevačku. Ovakva politika je postala osnovom za današnje razilaženje estonskog modela u praksi od zapadne interpretacije položaja manjina u Estoniji.

Prvi period: 1990 – 1994.

Odnosi na relaciji Rusi-Estonci u postsovjetskoj Estoniji se mogu hronološki podeliti u tri vremenska okvira. U prvoj etapi (1991 – 1994) Estonci su bili preokupirani pitanjem obnove i očuvanja svoje nacionalne državnosti pa je stoga i politika prema ruskoj manjini zanemarena. Zakonodavstvo se svodilo u okvirima potvrđivanja legalnog većinskog položaja etničkih Estonaca sa ciljem da se legalizuje razlika između “pravnih naslednika” presovjetske nezavisnosti i “ilegalnih uljeza” iz sovjetskog doba. Tako je za Estonce restauracija nacionalne nezavisnosti podstakla stvaranje novog političkog identiteta: identiteta većine u demokratskoj državi. Dok je u okvirima SSSR-a bila data etnokulturnim nacijama politička teritorijalnost (republike) ali bez prave sopstvene vlasti u njima, nakon 1991, estonska elita koristi svoju političku vlast u cilju estonizacije Estonije promovišući i favorizujući estonski jezik, kulturu, demografsku predominantnost, ekonomski napredak i političku hegemoniju Estonaca kao “vlasnika” državnosti.

Ipak, u ovoj prvoj fazi su bitno uticala dva spoljna faktora na ograničavanje procesa estonizacije Estonije: strah od vojne intervencije ruskih trupa koje su bile stacionirane u Estoniji sve do avgusta 1994, i veoma jasan i decidan zahtev za demokratsku zaštitu manjinskih prava izrečenog od strane međunarodnog faktora a prvenstveno EU i NATO. Stoga je primenjena politika balansa između “nacionalističke” i “međunarodne” opcije: tvrda jezička i politika davanja državljanstva je kombinovana sa povlasticama po pitanju socijalnog i izbornog prava. Tako su “ne državljani” (većina Rusa) dobili sva socijalna i izborna prava na istim osnovama kao i punopravni “građani” (svi Estonci) ušta je ulazilo i pravo da glasaju na lokalnim izborima – praksa još uvek neobična za evropske pojmove i standarde.  

Prema sprovedenoj pravnoj reformi početkom devedesetih, Rusi su bili podeljeni u dve kategorije: građani po pravu rođenja u koje su ulazili ruski govornici (oko 80.000) koji su imali pravo nasleđa estonskog međuratnog državljanstva (1918 – 1941); i stranci (oko 420.000) koji su u stvari bili posleratni ekonomski imigranti (sličan sistem je sproveden i u Latviji ali ne i u Litvaniji gde su svi građani Republike Litvanije 1990. g. automatski dobili punopravan status građana i političko-pravnog subjekta). Tako je oko 30% estonskog stanovništva proglašeno pravnim strancima (u Latviji su stranci imali i drugačiji pasoš, tj. putovnicu u inostranstvo, u odnosu na punopravne građane) što je bio jedan od razloga za rusko iseljavanje iz Estonije. Naravno, stranci kao kolektiv su preživljavali društvene i psihološke drame u procesu pravne naturalizacije a bili su prinuđeni da prođu kroz komplikovanu birokratsku proceduru dobijanja dozvole življenja. Tako je počeo novi proces adaptacije i formiranja drugačijeg manjinskog identiteta Rusa u Estoniji. Pokazalo se da zahvaljujući prvenstveno ekonomskom prosperitetu zemlje, ali i tolerantnoj društvenoj i kulturnoj politici, ruska manjina nije prošla kroz ozbiljne psihološke traume kao što se to na prvi pogled očekivalo kada je izgledalo da je procep između etničkih Estonaca i etničkih Rusa bio nepremostiv.

Relativno neistraumovana adaptacija Rusa kao manjine se mogla sprovesti iz razloga da je odvojen kulturan i društveni život Rusa kao zajednice nasleđen iz sovjetskog vremena a ta već postojeća tradicija separacije je samo učvršćena teritorijalnom izolacijom najvećeg rusko-govornog regiona na severoistoku zemlje ali je u isto vreme igrala i presudnu ulogu u sprečavanju eskalacije međuetničkih tenzija i sukoba iako je međuetničko nepoverenje bilo konstantno prisutno.

Drugi period: 1995 – 1998.

Druga faza se može okarakterisati kao periodom adaptacije na novonastalo pravno-praktično stanje od strane obe etnokulturološke grupacije–i Estonaca i Rusa. Kako su Estonci uspeli da učvrste svoj status državno-vlasničke većine i kako je ekonomski napredak zemlje bio sve uočljiviji, Ruska manjina (bez prave podrške Moskve) je mogla da prihvati viši stepen opuštanja i da u isto vreme iskoristi stabilnost i prosperitet ekonomskog razvitka. Sa svoje strane, na politički identitet Estonaca su znatno uticala stremljenja i mentalna adaptacija ka globalnim povezivanjima kao i povećana međunarodna odgovornost države. Tako je ruska govorna manjina korak po korak prihvaćena od strane estonske većine kao pravni deo estonskog društva. Na drugoj strani su i Rusi bili primorani da prihvate činjenicu da etnički Estonci imaju pravo da zaštite svoj jezik i kulturu koja je ruku na srce u sovjetsko vreme bila znatno degradirana (na Baltiku postoji izreka: “Sa ruskom gasifikacijom dolazi i rusifikacija”). Ipak, u to vreme međuetnički stavovi o zajedničkoj budućnosti su još uvek bili divergentni a sama međuetnička kohabitacija je bila neizvesna jer stabilne forme većinsko-manjinskog suživota u višeetničkom društvu još uvek nisu zaživele.

Sredinom devedesetih, Rusija je ohrabrivala rusko-govornu dijasporu u bivšim federalnim jedinicama SSSR-a da u svojoj političkoj borbi zahtevaju kolektivna prava i da državne vlasti prihvate model multinacionalne države sa dvojnim državljanstvom i dva zvanična jezika. Sve tri Baltičke republike su bile u prvoj polovini 1990.-ih g. pod ruskom ekonomskom blokadom koja je i dignuta prvenstveno zbog ruske govorne manjine (u Litvaniji je npr. 1993. g. inflacija na godišnjem nivou iznosila 1000%).

U takvim uslovima i okruženju estonski političari su shvatili da moraju usvojiti mnogo fleksibilniju i efikasniju manjinsku politiku u nameri da pred Zapadom održe legitimitet nacionalne države. Tako je goruća potreba za novim konceptom politike prema manjinama dovela do serije socioloških istraživanja i studija finansiranih od strane Ministarstva prosvete kao i nezavisnih izvora (Soroš fondacija, NVO itd.).

Treći period: 1998 – 2009.

Osnovno obeležje ove faze razvitka većinsko-manjinskih odnosa je napor države da promoviše i ostvari svedruštvenu integraciju kao osnovni politički projekat i cilj. Estonski parlament je 1998. g. usvojio rezoluciju o principima državne integracione politike. Nakon parlamentarnih izbora 1998. g. vlada je radila na razvitku Nacionalnog integracionog programa zasnovanog na principima iz predhodne parlamentarne rezolucije. Ovako zacrtana nova politika je podrazumevala veliki zaokret od politike separacije etnolingvističkih zajednica do politike njihove pune integracije u korpus jednog višekulturološkog društva sa zajedničkim političkim identitetom.

Integracioni proces je zamišljen na osnovama sistematske i dugoročne podrške od strane državnih organa. Tako je vlada izdala Državni program “Integracija u estonsko društvo 2000 – 2007. g.” čiji se rezultati prate na godišnjem nivou i na osnovu njih se i sam program po potrebi koriguje. Cena ovakvog programa iznosi 3 miliona € godišnje a sam program je dobio znatnu podršku EU članica a naročito nordijskih zemalja. Osnovana je i posebna funkcija ministra bez portfelja koji je zadužen upravo za nadgledanje sprovođenja u praksi politike društvene integracije a u njegovom delokrugu je i novoformirana Fondacija za integraciju.

Gledajući retrospektivno na kretanja po pitanju društvene integracije u Estoniji postaje jasno da su promene u političkom i društvenom statusu kako estonske većine tako i ruske manjine doživele jedan od najbržih preobražaja od svih zemalja bivše Istočne Evrope. Na kraju, uopšteno govoreći, nekoliko unutrašnjih faktora (pored spoljašnjeg pritiska od strane međunarodnih institucija) su presudno uticala na (relativan) uspeh zacrtane politike stvaranja integrisanog višeetničkog estonskog društva: 1) jasna politička vizija estonske većine i nesigurnost i nedostatak političkog vođstva ruske manjine, 2) relativno zajedničko stremljenje da se uskoči u Evropu, 3) zajednički socijalni problemi i male razlike u životnim standardima, 4) nedostatak međupersonalne mržnje i raznovrsnost mogućnosti za ispoljavanje samoidentifikacije, i 5) postojanje jasnog i podržavanog vladinog političkog programa integracije koji je dve etnolingvističke grupe preveo od puta separacije do stanja relativne suživotne integracije.