Prikaz knjige: Slobodan Jovanović - jedan nesentimentalan pristup politici

Prikaz knjige Aleksandra Pavkovića: Slobodan Jovanović – jedan nesentimentalan pristup politici, Biblioteka „Politika i društvo“ br. 74, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, „Službeni glasnik“, Beograd 2008.

Nema sumnje da se knjiga Aleksandra Pavkovića posvećena ličnosti i naučnoj zaostavštini Slobodana Jovanovića pojavila pred domaćom čitalačkom publikom u pravi čas. Našoj pravnoj nauci, političkoj teoriji, sociologiji, istoriografiji i književnoj kritici prosto nedostaju kritički osvrti na impresivan intelektualni opus sigurno jednog od najvećih i najuglednijih srpskih (i jugoslovenskih) pravnika i istoričara 20. veka.

Tokom poluvekovne komunističke tiranije u Jugoslaviji dela Slobodana Jovanovića su pratila njegovu ličnu sudbinu. Osuđen na revolucionarnom sudu 1946. kao „narodni neprijatelj“ na dvadesetogodišnju kaznu zatvora uz gubitak političkih i pojedinih građanskih prava, konfiskaciju celokupne imovine i gubitak državljanstva, Jovanović je ostatak života proveo u emigraciji. Istovremeno, na njegove naučne radove, književne kritike, eseje i objavljene knjige polako je padala prašina da bi u jednom trenutku bile potpuno pokrivene velom zaborava. Mnoge generacije posleratnih pravnika, novinara, sociologa, istoričara i književnih kritičara jedva da su čule za Jovanovićevo ime i njegov naučni opus, a ako su nekim slučajem i čule, obično je to bilo u negativnom kontekstu, s obaveznom ideološkom etiketom „nazadnog buržoaskog teoretičara i publiciste“. Sve je to doprinelo da se, nakon pada komunizma 1989. i nezvanične rehabilitacije Jovanovićeve ličnosti i naučne zaostavštine (zvanična rehabilitacija je postignuta 2007. kada je Okružni sud u Beogradu i službeno obesnažio presudu revolucionarnog suda od 1946) njegovi radovi uglavnom posmatraju emotivno, nekritički, uz mnogo pohvala i ne tako retku glorifikaciju. I stvarno, kada se Jovanovićeve briljantne analize i način rezonovanja uporede s krutom, nemaštovitom, jednoličnom, apologetskom, prilično dosadnom i duboko ideološki prožetom marksističkom teorijskom kolotečinom u društvenim i humanističkim naukama iz vremena socijalističke Jugoslavije, dobija se istinska slika o Jovanovićevom spisateljskom i polemičkom talentu, lepoti njegovog književnog stila, kao i o grandioznosti njegovih zaključaka i izvedenih definicija.

I pored neizmerne vrednosti Jovanovićevih dela, ona nisu sasvim bez nedostataka. U mnogim njegovim radovima se može osetiti odsustvo ubedljive argumentacije prilikom objašnjavanja pojedinih društvenih fenomena. Zbog toga postoji potreba da srpska nauka kritički preispita naučni opus Slobodana Jovanovića, što bi ovog pravnog, političkog i istorijskog pisca konačno uvelo u red najvećih srpskih naučnika svih vremena, i istovremeno otvorilo prostor za dalju nadogradnju domaće društvene teorije. Čini se da je ovo pravi trenutak za jedan takav intelektualni poduhvat jer su oba vremenska perioda daleko iza nas: i vreme krute marksističke apologetike, i vreme euforičnog „otkrivanja“ Jovanovićevih dela. Tako se knjiga Aleksandra Pavkovića pojavljuje pred domaćom publikom u pravi čas, jer predstavlja pionirski rad u kritičkom sagledavanju Jovanovićevog intelektualnog dostignuća iz gotovo svih oblasti društvenih nauka i književnosti.

Pisac je, najpre, vrlo studiozno izučavao Jovanovićev pristup politici, naglašavajući da bi se njegovi radovi o ovoj temi mogli podeliti na tri grupe: radovi o pravnim i političkim institucijama moderne države (npr. udžbenik iz teorije države i prava Država, Engleski parlamentarizam, O dvodomnom sistemu, Ustavno pravo Kraljevine Srbije, Ustavno pravo Kraljevine SHS), o političkim doktrinama i idejama (npr. filozofski eseji o Platonu, Makijaveliju, Berku, Veberu, Marksu i o totalitarnim političkim ideologijama 20. veka) i o najrazličitijim političkim ličnostima – njihovim životima i postignućima (npr. knjiga Vođi francuske revolucije – Mirabo, Dimurije, Danton, Robespjer, portreti istaknutih političara i državnika – Pera Todorović, Svetozar Marković, Milan Piroćanac, Vilijem Gledston). Pri tome – naglašava Pavković – Jovanović se ograničio samo na kritičku procenu odabranih, već dobro poznatih i priznatih doktrina i teorijskih zaključaka, ne iznoseći sopstvenu političku teoriju, što čini glavni nedostatak njegovog enciklopedijskog proučavanja politike, države i društva.

Iako je impresivno analizirao političke procese i pojave, Jovanović se zadržavao samo na pravnoj teoriji države i njenih institucija, ostajući u okvirima pravnog pozitivizma, na tragu nemačke tradicije Staatslehre i njenog istaknutog predstavnika Georga Jelineka. Autor knjige je zatim komentarisao Jovanovićeve analize i oglede čisto teorijskog karaktera, koja izlaze iz užeg okvira nauke o državi i pravu, ulazeći i u vidokrug sociologije, etike i aksiologije: o opravdanosti upotrebe državne sile, o granicama moći države i njenih institucija, o pitanju vladavine zakona (prava), o državi masa, fenomenu revolucije i o moralu u politici. Na koncu, Pavković se osvrnuo i na pojedine Jovanovićeve rasprave o ustavnom uređenju Kraljevine SHS (Jugoslavije), o aporiji srpsko-hrvatskih odnosa, koji su vazda obeležavali politički razvoj i istoriju jugoslovenske ideje i države, i, posebno, na poznati ogled o srpskom nacionalnom karakteru („Jedan prilog za proučavanje srpskog nacionalnog karaktera“), tako napisanom da predstavlja neku vrstu preporuke Srbima šta da čine u Jugoslaviji nakon neminovnog pada komunističkog režima.

Stiče se utisak da je autor umešno postavio problemske situacije, otkrivajući mesta u pravnoj i političkoj teoriji na kojima se Jovanović nije sasvim uspešno snalazio i gde mu naučna argumentacija nije dovoljno ubedljiva. Pisac ističe da je takav pristup u teoretisanju prvenstveno uzrokovan nedostacima teorijsko-metodološke paradigme (pravni pozitivizam) na kojoj je Jovanović gradio svoju teorijsku misao, što je često imalo za posledicu ili izvođenje nepotpunih i nedovoljno zasnovanih definicija pojedinih važnih pojmova, ili pak odsustvo bilo kakve definicije. Ako pokušate da izvedete definiciju države i njenih institucija na bazi teorijske pretpostavke da se država može naučno objasniti samo kao pravna pojava, onda dobijate samo jedan aspekt istraživanja države koji je za Jovanovića sasvim dovoljan, jer je pravna priroda ono što državu odvaja od društva. Država, doduše, sadrži i elemente drugačije prirode, ali njen pravni karakter je primaran i on potpuno odražava njenu suštinu, što se najbolje može videti u procesu primene pravnih normi. Svi ostali aspekti su manje važni i oni u ovom kontekstu nemaju ontološki značaj. Autor je veoma pažljivo i argumentovano skrenuo pažnju na ove nedostatke Jovanovićeve pravne teorije o državi. Međutim, ono što privlači posebnu pažnju je činjenica da je i sam autor upao u zamku kontradikcije, objašnjavajući Jovanovićevo gledište o državi i pravu i njegovo osnovno filozofsko-političko opredeljenje. Ovo pitanje je izuzetno važno i zbog toga će mu u daljem tekstu biti posvećena posebna razrada.

Autor je zapazio da je Slobodan Jovanović, kao dosledni istomišljenik Georga Jelineka, odbacivao učenje o prirodnim pravima čoveka, koja egzistiraju u svetu razuma nezavisno od države i prava, i koja zbog toga moraju biti poštovana od državne vlasti. To je sasvim tačno, jer kao pristalica pravnog pozitivizma Jovanović i nije mogao da prihvati ideje škole prirodnog prava. One se nisu mogle uskladiti s teorijsko-metodološkom paradigmom, koju je Jovanović prihvatio. Posmatrajući državu i pravo kao dva povezana i međusobno zavisna fenomena koja ne mogu postojati jedan bez drugog, Jovanović je vazda isticao da država propisuje pravne norme da bi mogla uspešno funkcionisati, a da bi uspešno funkcionisala, ona svojom voljom, iz sopstvenog računa, priznaje pojedincima određena prava kao subjektima pravnog poretka. Dakle, pojedinci nemaju prirodna prava koja bi im pripala samim tim što su ljudska bića nezavisno od konkretnog državno-pravnog sistema, nego im ih država priznaje kako bi pravni poredak mogao funkcionisati.

Imajući u vidu navedenu Jovanovićevu teorijsko-metodološku paradigmu u postupku istraživanja države i prava, kao i njegovo tumačenje odnosa države i pojedinca, može se naslutiti kakvo je bilo njegovo osnovno filozofsko-političko opredeljenje. Veliki broj pravnih i političkih pisaca, sociologa i istoričara smatra da je Jovanović u osnovi bio konzervativac, a ne liberal. To mišljenje je u osnovi ispravno; ako se zna da Jovanović nije prihvatao ideje Prirodnopravne škole, da se vazda zalagao za dvodomni sistem narodnog predstavništva u kome bi zakonodavna vlast bila podeljena između izabrane skupštine (donjeg doma) i senata (gornjeg doma) kao zastupnika krune i viših društvenih redova, da se u osnovi zalagao za ograničeno pravo glasa, i da nije bio pristalica čistog, nego samo ograničenog parlamentarnog sistema vlasti sa aktivnom ulogom krune, onda se može izvući zaključak da je Jovanović bio pravi konzervativac i da nije delio politička uverenja svog oca, inače čuvenog liberala Vladimira Jovanovića.

Već na početku Jovanović je sebe izuzeo iz filozofije liberalizma: neko ko ne prihvata ideje o prirodnim pravima čoveka (danas se to zovu ljudska prava) ne može da bude ocenjen kao liberal jer liberalizam počiva na teoriji prirodnih prava (danas je to filozofija slobode tzv. libertarijanizam, koji direktno izvire iz političke filozofije DŽona Loka, DŽona Stjuarta Mila, Adama Fergusona, Adama Smita, Dejvida Hjuma, DŽona Aktona itd.).

Ideja o dvodomnom sistemu je karakteristična za konzervativnu, a ne za liberalnu političku ideologiju (osim u slučaju federativne države u kojoj jedan dom zastupa građane, dok drugi dom zastupa države-članice); u modernoj srpskoj istoriji za tu ideju su se zalagali Naprednjaci Milana Piroćanca i Stojana Novakovića, koji su se – poput Slobodana Jovanovića – užasavali mogućnosti da bi punu zakonodavnu vlast mogla da ima jedna razuzdana seljačka skupština, koja bi svojom neukošću i primitivizmom oterala državu u katastrofu; to se može sprečiti jedino tako što bi se formirao i jedan poseban gornji dom, sastavljen od imućnih i učenih ljudi, koji bi suzbijao moć donjeg doma uz punu pomoć krune i njenih savetnika.

Što se tiče opšteg prava glasa, evo šta o tome kaže Jovanović u svom udžbeniku O državi: „Opšte pravo glasa ne razlikuje se od ograničenog prava glasa time, što bi po prvom izbornom sistemu svi građani bez razlike imali biračko pravo, dok bi ga po drugom imali samo naročito kvalifikovani građani. I po jednom i po drugom sistemu, uživanje biračkog prava uslovljeno je izvesnom kvalifikacijom, ali kod ograničenog prava ta je kvalifikacija tako pooštrena da je iz uživanja biračkog prava isključen mnogo veći broj građana nego kod opšteg prava glasa“ (S. Jovanović, O državi – osnovi jedne pravne teorije, sabrana dela, tom 8, Beograd, 1991, 290). Jasno se može videti da je Jovanović i pod opštim pravom glasa podrazumevao izborni sistem u kome je biračko pravo uslovljeno izvesnim cenzitarnim uslovima. Međutim, ovakvo gledište nije moglo da korespondira sa stvarnošću ni u vreme kada je bio objavljen ovaj udžbenik (1922, 1936), jer su u nekim državama (Engleska, Švedska) čak i žene uživale pravo glasa.

U pogledu parlamentarizma, može se reći da Jovanović nije bio veliki pristalica tog sistema vlasti premda se iz njegovih rasprava može zapaziti da je gajio izvesne simpatije, uvek ističući kako on sasvim dobro pristaje zemlji svog porekla – Engleskoj, dok bi za Srbiju bio pogibeljan, jer Srbija nije imala istu društvenu strukturu kao i Engleska. Smatrao je da je za Srbiju bilo najbolje ustanoviti sistem ravnoteže vlasti između seljačke skupštine s jedne, i senata i vladalačke vlasti s druge strane. Tek bi se na taj način obezbedili red i mir za napredak države i društva. Međutim, i nezavisno od ovoga, Jovanović nije imao poverenja u parlamentarizam. To se jasno može videti iz III odeljka rasprave Engleski parlamentarizam, koji nosi naziv „Vlada i skupština“. U ovom odeljku Jovanović je najpre naglasio da po svojoj prvobitnoj nameni parlament nije imao da vrši vlast, nego samo da brani narod od zloupotreba vlasti. Ovakvo nadzorno telo je potrebno bez obzira na to ko je na vlasti. Organizacija vlasti nikad se neće toliko usavršiti da zloupotrebe vlasti postanu nemoguće. Međutim, kada se parlament ne zadovoljava time da određuje ministre, nego hoće da preko njih i upravlja, onda on u isto vreme i vlada i sam nad svojom vladom vodi nadzor. Onda je vlada oslobođena svakog nadzora, jer su se upravno i nadzorno telo stopili u jedno; to znači da parlament može učiniti zloupotrebe kakve hoće jer ga niko u tome ne može sprečiti.

Jovanoviću se mora odati priznanje za vrlo zanimljivo i smelo teoretisanje u ovoj osetljivoj temi, iako nije baš mnogo ubedljiv kako smo navikli u drugim radovima. Nakon ove konstrukcije Jovanović je izneo svoje glavne razloge protiv parlamentarizma ili, kako on kaže, „skupštinske vlade“.

Protiv parlamentarizma govori ne samo to što je to vlada bez nadzora, nego zato što je parlament nesposoban za poslove jedne vlade. Nema ništa gore nego dopustiti parlamentu da sa zakonodavnim funkcijama spoji i izvršne. To znači upotrebiti za akciju jedno telo koje je organizovano za diskusiju. Kad parlament uzme u svoje ruke upravu, njegove vrline se pretvaraju u mane. Sukob suprotnih mišljenja, koji unosi svetlost u njegove debate, rađa sada zbunjenost; obazrivost s kojom on gleda da između krajnjih mišljenja nađe onu sredinu gde je istina izmeće se sada u oklevanje. Uopšte parlament se savetuje onda kad se od njega traži da deluje, a „Rim je savetujući se, izgubio Sagunt“ (S. Jovanović, Engleski parlamentarizam, Pravne i političke rasprave, sabrana dela, tom 2, Beograd, 1991, 625–636). Ovaj primer je pokazao da je Jovanović u želji da ospori ratio legis parlamentarnog uređenja otišao toliko daleko da je potpuno zanemario sam pojam parlamentarizma i njegove odlike. Međutim, za ovu raspravu je važno da svi ovi dokazi potvrđuju stanovište da je Slobodan Jovanović bio ubeđeni konzervativac. Pa ipak, Aleksandar Pavković je sve to nekako prevideo, ističući kako je Jovanović zastupao liberalna politička uverenja, iako je i sam nekoliko puta naglasio da Jovanović nije prihvatao ideje prirodnopravne teorije, kao i da se zalagao za dvodomni sistem narodnog predstavništva.

Pavković u ovome ne vidi osnove koje isključuju Slobodana Jovanovića kao liberala. On u Jovanovićevom zalaganju za dvodomni sistem narodnog predstavništva vidi samo želju da se izvrši deoba zakonodavne vlasti između gornjeg i donjeg doma predstavničkog tela kako nijedan ustavni činilac ne bi mogao ostvariti prevlast u državi. Ograničavanje svih grana državne vlasti je neophodno sprovesti kako bi se ostvarila ravnoteža u ustavnom poretku, što bi samo dodatno ojačalo odgovornost svih ustavnih činilaca: donjeg i gornjeg doma, vladaoca i organa državne egzekutive. Dakle – zaključuje Pavković – ovakvo gledište Slobodana Jovanovića direktno proističe iz francuske liberalne škole i Monteskjeovog učenja o podeli vlasti, što predstavlja temelj parlamentarizma i demokratskog ustrojstva države (videti str. 179–181). Čini se da ovakva teza nije ispravna, i da je Jovanovićevo zalaganje za dvodomni sistem narodnog predstavništva bilo posledica njegovog konzervativnog opredeljenja, a ne čitanja Monteskjeove knjige O duhu zakona. Kako se može videti, argumenti koji idu u prilog tezi da je Slobodan Jovanović bio konzervativac su mnogo ubedljiviji od argumenata koji ga prestavljaju kao liberala. To je osnovna slabost ove knjige. Pored nje, mogu se uočiti još neke sitne greške, koje ne utiču presudno na kvalitet knjige, ali se ipak moraju pomenuti kako bi se otklonile nedoumice: na str. 12. piše da je Slobodanov otac Vladimir bio sekretar Svetoandrejske skupštine, što nije tačno. Svetoandrejska skupština je – prema posebnom zakonu koji je bio donet za tu priliku – mogla da ima samo dva sekretara. Za sekretare su izabrani Jevrem Grujić i Jovan Ilić, dok je Vladimir Jovanović zauzimao položaj pomoćnika sekretara. Takođe, na str. 53. piše da je Milan Piroćanac bio jedan od vođa Liberalne stranke, što opet nije tačno. Nesporno je da je Piroćanac bio jedan od vođa Naprednjaka. Međutim, u ovom slučaju se verovatno radi o omašci, pošto je greška ispravljena na str. 61.

Sve ostale analize i zaključci uglavnom su dobro zasnovani i vrlo ubedljivi: Jovanovićevo tumačenje fenomena revolucije (definicija revolucije, psihologija revolucije, revolucionarni fanatizam i njegov trijumf, sociološko objašnjenje revolucije), njegova analiza moderne države ili totalitarnih režima u „poratnoj državi“ (fašizam, nacizam, komunizam).

Zbog svega navedenog pisac ovog prikaza snažno preporučuje knjigu Aleksandra Pavkovića jer pomaže u razumevanju intelektualne zaostavštine Slobodana Jovanovića.