„Romejsko carstvo“ i "Vizantija" – od jezičke revizije do kansel kulture

Današnji globalni diskurs obeležen je ideologijom političke korektnosti kao tvorevine društava koja obuhvatamo pojmom Zapadne civilizacije. Jedan od činilaca ove ideologije, ako ne i ključni, predstavlja istorijski i jezički revizionizam otelotvoren u primerima (pomenućemo nekoliko) cenzure Orvelove 1984-te na Univerzitetu u Northemptonu, ostrakizacija Homera na Oksfordu, „kultura isključivanja“ (cancel culture), te zakonskog uspostavljanja rodno senzitivnog jezika širom, kako ga Zapad naziva, globalnog sela. Korene revidiranja istorije ova civilizacija baštini daleko pre današnjeg doba. Jedan od ranijih primera, verovatno, sa aspekta istorijske svesti, i najvažniji, predstavlja Vizantija.

Romejsko carstvo u Orvelovoj „rupi za pamćenje“

Termin „Vizantija“ (Byzantium) prvi put je upotrebljen u XVIII veku unutar Zapadne prosvetiteljske tradicije koja je nastojala da, između ostalog, ovim terminom odvoji istočni deo Rimskog carstva od rimskog nasleđa. Konstantinopolj, kao nova prestonica, izgrađen je na lokaciji nekadašnjeg grčkog grada Vizantion (Βυζάντιον). Ova činjenica služila je kao osnov za, prvo istorijsku, a potom jezičku reviziju (što će se ustoličiti kao Zapadna matrica oblikovanja stvarnosti). Istorijska je ta da postoje dva carstva, dok je jezička da se istočni deo terminom „Vizantija“ diskredituje, jer tako označen postaje manje važan činjenicom da se ignoriše prestonica na tom području. Opisana konstrukcija omogućava prebacivanje težišta istorijskog nasleđa sa istočnog na zapadni deo carstva. Sledstveno, „Vizantija“ mora imati svoj „početak“ u odnosu na Rimsko carstvo kako bi se opravdale i utemeljile prikazane revizije. U nastavku biće kratko prikazano nekoliko prelomnih događaja sa ciljem da se prikaže pomenuto opravdanje, ali i da se pokaže njegova argumentativna provizornost.

Prvi je podela na „Istočno i Zapadno Rimsko carstvo“ kada su cara Teodosija Velikog nasledili sinovi Arkadije na istoku i Honorije na zapadu. Navedeno bi trebalo da predstavlja argument u prilog tezi da nakon smrti Teodosija postoje dve države, međutim, ovakva administrativna podela unutar Rimske države nije bila ništa novo. Na primer, Dioklecijan je vek ranije podelio carstvo na četiri dela kojima su upravljala četiri cara; nijednim delom carstva se nije upravljalo iz Rima, pa ipak, ovakvo uređenje (tetrarhija) i dalje je predstavljao jedinstvenu državu. Sličnih podela je bilo i pre ove – podela između Marka Aurelija i Lucija Vera, Septimija Severa i njegova dva sina i tako dalje. Jedina supstantivna razlika podele nakon smrti Teodosija u odnosu na ranije je ta što je zapadni deo carstva pao pod germansku vlast 476. godine što predstavlja drugi prelomni događaj, ili drugi krucijalni argument u prilog tezi da Rimsko carstvo nije homogeno. Međutim, ovaj pad je predstavljao privremenu okupaciju jednog dela teritorije Rimskog carstva – ne njeno konačno razdvajanje od prestonice na istoku, čemu svedoči nepun vek kasnije obnova carstva u Italiji, severnoj Africi i delu Hispanije za vreme vlasti Justinijana Velikog.

Do istinskog razilaženja istočnog i zapadnog dela dolazi stvaranjem Papske države i njenim savezom sa Francima koji nastaje usled potresa Rimskog (odnosno „Romejskog“) carstva (islamska osvajanja, upadi Slovena i Langobarda, ikonoborstvo itd.). Kako bi se zaštitio od invazije Langobarda, rimski papa 800. godine kruniše Karla Velikog za Cara. Ovaj događaj prouzrokovaće političko razilaženje, a vremenom dovešće i do verskog raskola 1054. koji konačno razdvaja „Zapad“ od „Istoka“.

Revizija, preimenovanje, ukidanje

Način na koji je Zapadna civilizacija ustoličena postao je njen obrazac i temelj kojim se kroz istoriju, ali i danas i dalje vodi. Nasilno deleći Rimsko carstvo, negirajući prestonicu Konstantinopolj, ona uzima sebe kao jedinog naslednika „pravog“ Carstva (a samim tim i „pravog“ hrišćanstva); potom, po istom ključu, u renesansi, postaje „pravi“ naslednik antičke civilizacije, ponašajući se kao da „Istok“ nikada nije imao suštinske veze sa antičkim i hrišćanskim tekovinama. Kako bi ove teze potkrepila, istorijsku reviziju boji jezičkom (što prvoj daje jači utisak „istine“), te tako i danas u zapadnim jezicima znamo za izraz „Istočno pravoslavlje“ koji nema jasno ni semantičko, ni faktografsko izvorište – katolicizam nema naziv „Zapadno katoličanstvo“, niti postoji „Zapadno pravoslavlje“. Na ovom primeru ponovo vidimo Zapadnu matricu: istorija se najpre revidira (kao u podeli na „Zapadno i Istočno Rimsko carstvo“), a potom se semantičkim akrobacijama diskvalifikuju činjenice (preimenovanjem se istoku imperije negira njena pripadnost rimskoj civilizaciji, čime se ona denotira kao manje važna komponenta „podeljenog“ Carstva).

Na istorijski i jezički revizionizam Zapad nije ostao imun ni u današnje doba. Za vreme hladnog rata, Orvelova 1984. bila je bastion britanske književnosti koja upozorava na užase totalitarnih režima (Sovjetski Savez), dok danas, kada su unutar Zapadnih društava na snazi metode opisane u navedenoj knjizi, ona postaje uznemirujuća za čitaoca. Grčko nasleđe postaje politički nekorektno i mizogino, te odjednom, za razliku od, na primer, renesanse, više ne predstavlja temelj zapadnog kulturnog identiteta.

Najnoviji događaji predstavljaju eskalaciju opisane matrice. Ukidanje ruskih klasika, proterivanje i diskriminacija ruskog naroda u zapadnim zemljama, dozvoljen (i afirmisan) govor mržnje na (zapadnim) društvenim mrežama kada je trenutni konflikt u pitanju, pa i oduzimanje Kristijanove nagrade Kusturici – sve ovo pokazuje da dela, stavovi, pozicije i na kraju ljudi, nemaju zasebnu vrednost, već je ona isključivo instrumentalno definisana unutar vladajućeg konstruisanog narativa. Ukoliko unutar nekog sistema ne postoje principi ili ideali nezavisni od subjektivnog interesa, sve što ostaje je prinuda. Istorija nam svedoči da su nasilje (mračni kolonijalizam koji nažalost i danas živi) i laž (istorijska i jezička revizija stvarnosti), kao otelotvorena prinuda, među osnovnim instrumentima Zapadne civilizacije. Na ovom mestu treba naglasiti da je i sama laž, zapravo, oblik prinude.

Nazivanje stvari pravim imenom

Zamislite jednostavan primer: poznajete osobu od malena sa kojom želite da izgradite nekakav odnos. Taj odnos pokušavate da gradite dogovorima – dogovorite se da se vidite u određeno vreme, međutim ona uopšte ne dođe, dogovorite se da ćete čuvati poverene tajne, međutim ona sve vaše oda, dogovorite se da se nećete tući kako biste se mogli družiti, međutim, ona bez razloga krene da vas udara, i tako dalje. Da li osećate da su vaši postupci unutar tog odnosa nevoljno iznuđeni, to jest da ste bili pod prinudom da ih izvršite? Da ste znali da neće doći, drugačije biste organizovali vaše vreme, da ste znali da će odati vaše tajne, ne biste ih poveravali, da ste znali da će vas bezrazložno udarati, ne biste se družili; međutim, na sve ove radnje bili ste prinuđeni, jer ste imali poštovanja prema njoj i reči koje vam upućuje shvatali ozbiljno pod punim poverenjem. Nakon ovih i sličnih događaja, vi shvatate da je laž princip kojim se vaš poznanik vodi. Uviđanjem tog principa vi bivate oslobođeni prinude (jer joj više ne verujete), njene reči stricto sensu tretirate kao prazne, međutim, kolateralno, ovo vas ne oslobađa samo od prinude, već i od nje u celosti, jer bez poverenja (usvajanja njenih laži), vaš odnos ne postoji.

Kada konstantno revidirate stvarnost, širite NATO granice protivno racionalnom dogovoru koji održava ravnotežu između sila, kada napravite dogovor u obliku međunarodnog prava, a potom kao rezultat tog dogovora dobijete Irak, Libiju, Avganistan i posebno dešavanja na postjugoslovenskom prostoru od 1991. do 1995. i od 1999. do 2001. godine, onda laž, kao u opisanom primeru, uzdižete na nivo zakona, te tako bivate prinuđeni na nepoverenje.

Kako bismo sačuvali lično i društveno dostojanstvo, potrebno je da stvarnost oko sebe posmatramo (i u skladu sa tim posmatranjem delamo) kroz prizmu dobre volje – da je reflektujemo iskreno i duboko. Iskrenost se odnosi na to da čuvamo nepristrasnost i poštovanje prema svim domenima naše egzistencije ma koliko nam se dopadali ili ne, dok dubina znači da, koliko nam naše sposobnosti dopuštaju, zahvatimo njihovu suštinu. Drugim rečima, neophodno je da stvari nazivamo pravim imenom, kao i da pravim imenom nazivamo same stvari. U skladu sa tim, važno je i istorijsku svest temeljiti na ova dva principa. Kao što svedočimo, Zapad ih u dobroj meri zaobilazi, što povlači poziv drugog principa (dubina) na oprez i dodatnu refleksiju kada dobijamo njihovu sliku sveta. Revizionizmu, nažalost, nije sklon samo Zapad; i u našem narodu postoji trend revizije koga se, služeći se pomenutim principima, moramo čuvati. Ipak, čini se, sa utilitarnog stanovišta (ne u principu) dosta je benigniji, s obzirom da njegov uticaj nije višegodišnja (ili viševekovna) tradicija, niti izbliza ima karakter globalnog narativa.