Jezički inženjering u Raškoj - nasilje u sociolingvističkoj bašti

Dok se u svetu broj jezika smanjuje, u našoj sociolingvističkoj laboratoriji njihov broj se veštački uvećava. U Srbiji mnogi ljudi samim rođenjem postaju poliglote

Šta stoji iza pokušaja da se u Raškoj oblasti u školsku upotrebu uvede nepostojeći bosanski jezik, s rešenjima koja lingvisti u Srbiji i Republici Srpskoj nisu prihvatili i koja ometaju ionako složenu interkulturnu i međunacionalnu komunikaciju

Balkanski prostor je velika i izazovna sociolingvistička bašta, a tek Srbija! Posmatrano iz ugla lingvistike, moglo bi se reći da živimo u bogatoj jezičkoj kući. Toliko razuđenoj da nismo sigurni hoće li naša deca, a pogotovu unuci, moći da se sporazumevaju jezikom kojim mi danas komuniciramo.

U lingvističkim projekcijama stoji da polovinu od oko šest hiljada postojećih jezika čine jezici koji se ne prenose potomcima te su osuđeni na umiranje s poslednjim starcima koji ih govore. Naš ugledni lingvista Ranko Bugarski piše da se samo oko hiljadu jezika može smatrati bezbednim na duži rok, zahvaljujući posedovanju dovoljnog broja govornika i odgovarajuće institucionalne zaštite.

Dok u svetu mnogi jezici izumiru, spajaju se ili gube identitet približavanjem engleskom, u našoj sociolingvističkoj laboratoriji broj jezika se povećava. U Srbiji mnogi samim rođenjem postaju poliglote.

Upotreba prideva

Kako izgleda nova lingvistička realnost u nas, videli smo iz izveštaja o početku nove školske godine u pojedinim opštinama Zapadne Srbije.

Novinar javnog televizijskog servisa, u udarnom Dnevniku u pola osam, radosno javlja iz Novog Pazara da počinje nastava na bosanskom jeziku u osnovnim i srednjim školama, prenoseći izjavu mlade majke dvoje dece koja u mikrofon kaže:

„Mi smo Bošnjaci, u kući govorimo srpski, ali će naša deca sada učiti na bosanskom...“

Prilog se završava bez postavljanja pitanja o tome iz kojih će knjiga deca učiti na novom jeziku, kakve su kvalifikacije nastavnika koji će predavati na tom jeziku, kako će sutra svršeni srednjoškolci upotrebiti diplome s ocenama iz neverifikovanih predmeta, šta je književna podloga tom novom jeziku, i da li nasilne promene unapređuju komunikativnu – među brojnima najvažniju funkciju jezika. Da li je sledeća faza izmeštanje Skendera Kulenovića, Meše Selimovića ili Emira Kusturice iz korpusa srpske kulture i retroaktivno konstituisanje književnosti na bosanskom jeziku? Kakve su posledice ove „inovacije“ u pravosuđu, gde bi se svi tekući postupci morali voditi iz početka, i presude pisale iznova? Gde naći toliko novih sudija, advokata i prevodilaca? U pravosuđu jezik bitno utiče na kvalifikaciju bića krivičnog dela. U Engleskoj je jedan čovek „obešen o zapetu“, jer su sudije videle ovaj znak interpunkcije tamo gde advokati nisu želeli da ga vide...

Novinar još manje razbija glavu razjašnjavanjem sosirovske opozicije između kolektivnog jezika i individualnog govora na primerima iz konkretnog ambijenta, niti sluti moguću dramu sporazumevanja (između dece i roditelja, između Srba i Bošnjaka, između Srba iz Srbije i Srba iz Republike Srpske).

Gotovo u isto vreme, novine prenose izjavu predstavnika Bošnjačkog nacionalnog veća kako će se uvođenjem u nastavu bosanskog jezika stvoriti prostor za zapošljavanje oko dve stotine novih nastavnika...

Podržavajući u načelu svaki projekat koji dovodi do novog zapošljavanja, novinar ni ovde ne obraća pažnju na razliku između prideva i imenice (Bošnjaci – bosanski) niti vidi političke ili druge pobude zbog kojih je ime novopriznatog naroda u raskoraku s nazivom jezika koji se pokušava instalirati.

Dosetka o zapošljavanju je zanimljiva, i biće zdušno prihvaćena u Mačvi, na Zlatiboru, u Leskovcu ili Toplici, zavičaju novog ministra prosvete.

Iz ugla nauke o jeziku, naziv bosanski jezik isto je toliko opravdan koliko i hercegovački, vojvođanski, šumadijski, leskovački ili toplički jezik. Kao što je pridev ili atribut bosanski u vezi s hidronimom (naziv vodotoka) Bosna, odnosno etnikom (naziv stanovnika oblasti ili sela) Bosanac, pridev toplički bi se mogao vezati za Toplicu i Topličane, takođe u skladu s principima tvorbe reči u srpskom jezičkom standardu. Oba prideva mogu stajati uz imenice, a poneko se i preziva Bosanac, Bošnjak ili Topličanin; nema, međutim, lingvističkih razloga da se jezik muslimana u Raškoj oblasti naziva bosanskim, niti ima ozbiljnog lingviste koji bi se složio s idejama da se lokalnim i regionalnim jezičkim varijetetima tako olako pribavlja status „državnog“ jezika.

Politička konstrukcija

Bosanski jezik je politička konstrukcija, smišljena s namerama koje su ideološki neprikrivene, i posledicama koje su u najvećoj meri sagledive. Njegovo brzopotezno uvođenje u nastavu u školama Srbije nepotrebno preliva preko Drine problem koji nije rešen ni u Bosni i Hercegovini, gde je i nastao. Uz puno uvažavanje okolnosti zbog kojih muslimani imaju teškoća u samoidentifikaciji (treći put u pola stoleća menjaju svoje ime – od muslimana preko Muslimana da Bošnjaka), i uz svest da je jezik važno, vidljivo obeležje etniciteta, ne mogu se opravdati rezovi koji blokiraju opštu ulogu jezika kao temeljnog komunikacijskog sredstva i osporavaju nacionalni identitet i celovitost srpske kulture.

Lingvistička bizarnost na delu: upozorenje na cigaretama koje se proizvode u Sarajevu

Punih četrnaest decenija je prošlo od kad je Benjamin Kalaj, austrijski okupator mađarskog porekla, pokušao da stvori sintetičku „bosansku naciju“ i „bosanski jezik“, i da povest Bosne i Hercegovine predstavi kao istoriju jednog mitskog naroda izdvojenog od susednih Srba i Hrvata, koji su uljezi, pošto nisu „autohtoni“ (ima o tome u knjigama akademika Ekmečića). Jednom propao, taj eksperiment je nastavljen posle razbijanja Jugoslavije i stvaranja nezavisne BiH. Vodeći lingvisti iz Srbije i Republike Srpske (Hrvati iz BiH i Hrvatske, takođe) prozreli su namere i nisu prihvatili oživljavanje Kalajevih etnocentričnih stereotipa o jeziku, posebno ambiciju da se nazivom „bosanski jezik“ pokrije cela teritorija BiH. Srbi i Hrvati u BiH tretiraju novi jezički idiom samo kao teritorijalnu i zavičajnu oznaku, i nastavili su da slede (u privatnom životu, školstvu i javnom saobraćaju) matične jezičke norme iz Srbije odnosno Hrvatske.

Dok traje sociolingvistički „Rašomon“ u Bosni i Hercegovini, neki sarajevski lingvisti pokušavaju da kodifikuju novi jezik insistirajući uporno na razlikama i naglašavajući islamske i turske komponente kulturnog nasleđa. To se posebno vidi u medijima pod kontrolom muslimanskih vlasti, gde se uvode slova, foneme i pozajmljenice iz turskog i arapskog tamo gde im po etimologiji nije mesto. I takav, silovani jezik manje se razlikuje od srpskog standarda nego jezik Britanaca u odnosu na onaj kojim govore Amerikanci, Kanađani, Novozelanđani...

Na delu su retrogradni poduhvati za koje se može reći da su u dubokoj zavadi s osnovnim načelima lingvistike kao najvažnije nauke o čoveku. Zašto bi se te zloupotrebe i izneveravanja nauke – kad već nisu prošle u BiH – prenosile u Srbiju, u Rašku oblast kao kolevku njene državnosti i duhovnosti? Pre više od tri decenije, pisac i profesor Sreten Marić pisao je, drugim povodom, o tome kako su pravilno upotrebljene reči uslov zdravlja nacije, možda i njenog opstanka. Citirajući nekog starog mudraca, Marić je napisao da je gora stvar silovati reč nego ženu. „Silovane reči rađaju čudovišta“, napisao je ovaj akademik onda kad se akademija nije libila da uđe i u pitanja koja su, naizgled, dnevnopolitička.

Savremena, pak, sociolingvistika, u kojoj su, sem profesora Bugarskog, nemerljive doprinose dali brojni drugi naučnici (M. i P. Ivić, Klajn, Šipka, Brborić, Piper, Radovanović, R. Stijović, Kovačević, Remetić, Tanasić, itd.), kaže da se stvarne jezičke razlike mogu produbljivati ili smanjivati, zavisno od potreba ili namera. A da lingvistički inženjering koji je povod ovom tekstu nije ideološki neutralan, svedoči i namera da se nepostojeći bosanski jezik upotrebljava, osim u Raškoj oblasti, i u Dragašu (Gora), Kosovskoj Mitrovici i Kraljevu, pa, sutra, možda i u Kragujevcu i Beogradu.

U Srbiji je srpski jezik ustavna kategorija, prava manjina da neguju svoje etnonacionalne specifičnosti takođe. Problem stoga treba vratiti sa političkog na lingvistički teren i osvetliti ga i sa širih pedagoških, psiholoških, političkih pa i ekonomskih aspekata. U razjašnjavanju brojnih kontradikcija između nespornih prava i belodanih apetita da se jezičke realije politizuju treba, uz punu konsultaciju nauke, izabrati samo ona rešenja koja olakim uvođenjem jezičkih pridošlica ne produbljuju razlike i ne potiru baš sve dobre strane korišćenja zajedničkih sredstava komunikacije.

Autor je profesor Fakulteta za kulturu i medije Megatrend univerziteta