Pitanje imovine bivše nemačke nacionalne manjine u Jugoslaviji

U našoj javnosti se sve više govori i piše o nepoznatim delovima ratne i poratne sudbine nemačke nacionalne manjine na jugoslovenskim prostorima i to je, verovatno, jedna od poslednjih, velikih, „belih mrlja“ naše nedavne prošlosti. Razloga za ovaj govor je više, a glavni povodi leže u medijskoj prisutnosti pripadnika nemačke manjine iz zemlje i inostranstva kao i aktueliziranju problema denacionalizacije. Redovi koji slede predstavljaju pokušaj davanja obrisa ove sudbine sa naglaskom na pitanju nacionalizovane imovine ove manjine.

Nemci su bili najbrojnija nacionalna manjina u Jugoslaviji između dva svetska rata. Prvi popis stanovništva obavljen nakon prvog svetskog rata (1921) evidentirao je da na podračiju tadašnje jugoslovenske države živi 505.790 osoba koje su izjavile da za svoj maternji jezik smatraju nemački. Drugi, deset godina kasnije (1931) obavljeni, jugoslovenski popis stanovništva registrovao je 499.969 osoba sa nemačkim kao maternjim jezikom od čega 10.026 Jevreja. Od tog broja najveći deo njih živeo je na područiju današnje Vojvodine (328.000), zatim u Hrvatskoj (95.000), Sloveniji (29.000), Bosni i Hercegovini (15.000). Grad Beograd je bio naselje u kome je živelo najviše Nemaca (pred Drugi svetski rat preko 13.000).  

Ovakva politika prema njima bila je motivisana kako tadašnjim, u dobrom delu Evrope i sveta rasprostranjenim, antinemačkim raspoloženjem, tako i težnjom da se ovakvim kolektivnim kažnjavanjem jednih, oslobode krivice pripadnici drugih nacionalnosti koje su učestvovale u krvavom građanskom ratu i tako smire uzvrele međunacionalne strasti.

Logorske godine ovdašnjih Nemaca su potrajale do proleća 1948. kada su raspušteni i poslednji logori za njih. U njima je, usled gladi, bolesti i iscrpljenosti, veliki deo logoraša, pre svega staraca i dece, ostavio svoje živote. Procene o broju žrtva u njima su različite i kreću se u rasponu od 15.000 do 64.000, u šta su uračunati i streljani pripadnici nemačke nacionalne manjine u prvim danima nakon dolaska partizana i crvenoarmejaca, a nekada i stradali internirci u ukrajinskim rudnicima.

Nakon izlaska iz logora njima je de fakto bio priznat status nacionalne manjine i jugoslovenske vlasti su uložile dosta truda ne bi li izgradile infrastrukturu shodnu tome statusu, a u granicama svojih mogućnosti i ideoloških ograničenja. Tako je, već u proleće 1948. osnovan list na nemačkom jeziku Der Schaffende (Trudbenik), nedugo zatim počela su da se osnivaju nemačka kulturna i sportska društva i otvaraju odeljenja sa nastavom na nemačkom jeziku. Školske 1951/52. u preko 30 osnovnih i dve srednje škole u Vojvodini izvodila se nastava na nemačkom jeziku, a u Subotici je pri pedagoškoj akademiji otvoreno odeljenje za obrazovanje nastavnika na nemačkom jeziku. Na programu radio Novog sada emitovao se i program na nemačkom jeziku, a jugoslovenske vasti su pokušale da u zemlju vrate neke od poznatih intelektualaca ove manjine, levih opredeljenja (Profesor Gaus itd.). Čitava ova struktura, se međutim, srušila sredinom 50-tih godina, usled njihovog naglog iseljavanja u Austriju, SR Nemačku i USA.

Prema podacima koje navode Dr Nikola Gaćeša i Dr Vladimir Stipetić, dvojici verovatno najveća stručnjaka za pitanja agrarne reforme na jugoslovenskim prostorima, pripadnicima nemačke nacionalne manjine je 1945. godine oduzeto ukupno 97.490 poseda sa oko 638.000 hektara zemlje, kuće, poljoprivredne mašine, radionice, fabrike i druga imovina. Prema ovim podacima u Vojvodini je oduzeto 68.035 poseda sa 389.256 hektara, u Hrvatskoj 20.457 poseda sa 120.977 hektara, u Sloveniji 5474 poseda sa 114.780 hektara, u Bosni 3523 poseda sa 12,733 hektara i u Srbiji jedan posed sa 193 hektara. 

Kolika je bila ratna šteta koju je Treći Rajh počinio Jugoslaviji? Prema proceni Reparacione komisije pri vladi FNRJ iz 1945. godine, ukupna ratna šteta, koju je Jugoslavija pretrpila u Drugom svetskom ratu, iznosi 46,9 milijardi dolora, a računato po kursu iz 1938.godine. Od toga ratnu štetu su pričinile: Nacistička Nemačka u iznosu od 35.858 milijardi dolara, fašistička Italija 9,850 milijardi i Mađarska i Bugarska 1,192 milijarde dolara. 

Iako su Jugoslavija i SR Nemačka 50-ih i 60-tih godina potpisali nekoliko sporazuma kojima je Nemačka strana obeštetila neke kategorije žrtava rata i platila manje delove ratne štete (Odšteta iz 1955. za dobra koja su za vreme okupacije preneta u Treći Rajh, Odšteta dobijena na osnovu sporazuma iz 1963, a namenjena žrtvama ogleda na ljudima itd.) spor je ostao otvoren sve do 1973. godine. Razloga za to bilo je više i njih treba tražiti u izmenjenom odnosu snaga među ratnim saveznicima u posleratnom periodu, jugoslovenskom početnom opredeljivanju za Istok a ne Zapad, u potpisivanju sporazuma koji su jugoslovenskoj strani kasnije vezivali ruke (“oprosti” ratne štete DDR-u, Mađarskoj i Bugarskoj itd.) i konačno, u jugoslovenskom priznavanju DDR-a, što je za posledicu imalo primenu tzv. Holštajnove doktrine na Jugoslaviju od strane SR Nemačke i time prekida diplomatskih odnosa između dve zemlje od 1957. do 1968. godine. Iako su u tom periodu ekonomski odnosi između dve zemlje bili gotovo normalni, u njemu se nije moglo doći do konačnog rešenja spora. I jedna i druga strana su, međutim, nastojale da iskoriste to vreme i poboljšaju vlastite pozicije pred konačno rešenje problema. U Nemačkoj je, tako, 1961. godine, od strane Saveznog ministarsrva za izbeglice i ratom oštećene, objavljen V tom opsežne “Dokumentacije o proterivanju Nemaca iz istočne i srednje Evrope”, posvećen sudbini Nemaca u Jugoslaviji (Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa. Band V: Schicksal der Deutschen in Jugoslawien).

Tri godine kasnije, 1964, Jugoslovenska država je, želeći da činjenično bolje potkrepi svoje zahteve za ratnom odštetom, sprovela Popis žrtava Drugog svetskog rata na svojoj teritoriji. Jugoslovenska javnost je o ovom popisu saznala tek krajem 80-tih godina, a njegovi kompletni rezultati, iako potpuno obrađeni, ni do danas nisu publikovani.

Ponovno uspostavljanje Nemačko-Jugoslovenskih diplomatskih odnosa u januaru 1968., dolazak Vilija Branta 1969. na mesto kancelara i njegova nova istočna politika, otvorili su put za konačno rešavanje problema ratne štete i pitanja oduzete imovine nemačke nacionalne manjine u Jugoslaviji. Do sporazuma je došlo u aprilu 1973, prilikom susreta Josipa Broza i Vilija Branta na Brionima, pronalaženjem tzv. „Brionske formule“. Na osnovu nje: „Obe strane su došle do uverenja da su odnosi dostigli stepen koji dopušta da se na mesto ranije razmotrenih rešenja otvorenih pitanja iz prošlosti postavi dugoročna saradnja na privrednom područiju”. Nemačka strana je uz to odobrila Jugoslaviji i pomoć u kapitalu u vrednosti od 700.000.000 DM. Ovaj sporazum je ratifikovan u Skupštini SFRJ 26.12.1974. i njime su, po oceni međunarodne pravne javnosti, oba sporna pitanja bila rešena.