Na današnji dan 1913. u Londonu potpisan mirovni ugovor poražene Turske sa Srbijom, Grčkom, Bugarskom i Crnom Gorom, čime je okončan Prvi balkanski rat; 1999. NATO sa četiri projektila srušio most preko Velike Morave kod Varvarina i ubio 11 civila

 BEOGRAD - Na današnji dan 1597. godine u Veneciji je odštampan prvi srpski bukvar. Reč je o delu danas poznatom kao Bukvar Inoka Save.

Danas je utorak, 30. maj, 150. dan 2023. Do kraja godine ima 215 dana.

1431 - Na lomači je spaljena Jovanka Orleanka, nacionalna heroina Francuske, posle procesa pred englesko-burgundskim crkvenim sudom u Ruanu. Osuđena je pod optužbom da je jeretik, kao i za veštičarenje, pri čemu se držala izuzetno hrabro. Tokom Stogodišnjeg rata pridobila je francuskog kralja Šarla VII, ubedivši ga da su joj "glasovi s neba" naredili da spase Francusku, da krene u oslobađanje Orleana, i 1429. je na čelu odreda od oko 800 ljudi naterala Engleze da obustave opsadu grada. Potukla ih je i kod Poatjea, a Šarla VII odvela u Rems, gde je krunisan. Burgunđani su je zarobili u maju 1430. i predali Englezima. Bes Francuza zbog njenog mučeništva i patriotsko oduševljenje koje je probudila omogućili su proterivanje Engleza iz Francuske i 1453. završetak Stogodišnjeg rata.

1434 - Koaliciona armija Svetog Rimskog carstva porazila je u bici kod Lipana vojsku taborita, borbenog dela husitskog pokreta, čime je poražena ideja husitske crkvene reforme u Češkoj. Jan Hus, verski reformator i rektor Univerziteta u Pragu, koji se borio protiv zloupotreba i bogaćenja vrhova rimokatoličke crkve kao i nemačkog uticaja u Češkoj, spaljen je 1415. na lomači pod optužbom da je jeretik.

1498 - Španski moreplovac italijanskog porekla Kristifor Kolumbo isplovio je sa šest brodova iz španske luke Sanlukar na treće putovanje u Novi svet, tokom kojeg je otkrio Trinidad i obale Južne Amerike (ušće reke Orinoko u Atlantski okean).

1536 - Engleski kralj Henri VIII venčao se s trećom ženom DŽejn Sejmor, samo 11 dana pošto je na gubilište poslao drugu suprugu Anu Bolen.

1574 - Umro je francuski kralj Šarl IX, posle čijeg su dolaska na presto 1560. počeli verski ratovi rimokatolika i hugenota (francuski protestanti kalvinisti). Na nagovor majke Katarine Mediči, koja je delovala u dogovoru s papom Grgurom XIII, odobrio je 1572. pokolj hugenota u Vartolomejskoj noći.

1593 - Engleski pisac Kristofer Marlo, koji je usavršio pisanje u jambskom desetercu i izuzetno uticao na Vilijama Šekspira, ubijen je na misteriozan način u jednoj londonskoj taverni. Njegove tragedije prikazuju žudnju za vlašću, odlikuju se zvučnom retorikom i na mahove poetskim žarom. Dela: "Tamerlan Veliki", "Dr Faustus", "Jevrejin sa Malte", "Edvard II".

1640 - Umro je flamanski slikar Peter Paul Rubens, jedan od najvećih majstora baroka. Sjedinio je najbolje tradicije severnjačkog i italijanskog slikarstva. Stvarao je dela puna dramatike, čulnosti, raskoši kostima i sjaja boja. Radio je istorijske, verske i mitološke kompozicije, seoske i galantne scene, portrete i pejzaže. Živeo je pretežno u Antverpenu, ali je radio i u Francuskoj i Španiji, gde je uticao na španskog slikara Velaskesa. Pošto je imao brojne porudžbine, neretko dela velih dimenzija, deo posla prepuštao je učenicima, među kojima su najznačajniji flamanski slikari Anton van Dajk i Jakov Jordans.

1744 - Umro je engleski pisac Aleksander Poup, predstavnik klasicizma u engleskoj poeziji, koji je na engleski preveo grčke epove "Ilijadu" i "Odiseju". Dela: poeme "Esej o čoveku", spev "O kritici", satirični ep "O gluposti" (Duncijada), komično-herojski spev "Otmica uvojka".

1778 - Umro je francuski filozof, pisac i istoričar Fransoa Volter, prosvetitelj i jedan od najslobodoumnijih duhova Evrope 18. veka, veliki protivnik klerikalizma, ali ne i ateista, saradnik čuvene "Enciklopedije". Dugo je živeo u izgnanstvu, izvesno vreme i na dvoru pruskog kralja Fridriha II Velikog, potom u Ferneju u Švajcarskoj. Dela: filozofski romani "Kandid", "Zadig", "Mikromegas", epopeje "Anrijada", "Devica Orleanska", istorijska dela "Vek Luja XIV", "Ogled o običajima i duhu nacija", "Istorija Karla XII", tragedije "Edip", "Brut", "Zaira", "Cezar", "Meropa", "Tankred", komedije "Senjorsko pravo", "Nanina", filozofski spisi "Traktat o metafizici", "Rasprava o čoveku", "Filozofski rečnik", "Filozofska pisma".

1814 - Rođen je ruski revolucionar Mihail Aleksandrovič Bakunjin, najznačajniji mislilac anarhizma. Posle vojne akademije služio je dve godine u gardi, a zatim je od 1841. do 1847. putovao po Nemačkoj, Francuskoj i Švajcarskoj, istupajući protiv carskog samodržavlja i kmetstva u Rusiji. Carska vlada mu je naložila da se vrati u zemlju, a kad je to odbio lišila ga je plemićke titule i oduzela mu svu imovinu. U revoluciji 1848. učestvovao je u praškom ustanku, a 1849. rukovodio je ustankom u Drezdenu. Posle propasti ustanka uhapšen je i osuđen na smrt, ali mu je kazna zamenjena doživotnom robijom, posle čega je izručen ruskim vlastima i prognan u Sibir. Odatle je uspeo da pobegne i u Zapadnoj Evropi se povezao s tajnom organizacijom ruskih revolucionarnih demokrata "Zemlja i sloboda", a 1869. osnovao je tajnu organizaciju "Alijansa socijalističke demokratije". Na Haškom kongresu 1872. isključen je iz Prve internacionale. Dela: "Državnost i anarhija", "Knutogermanska imperija i socijalna revolucija".

1848 - SAD i Meksiko ratifikovali su sporazum, potpisan u februaru 1848. posle poraza Meksikanaca u Američko-meksičkom ratu, prema kojem su, uz naknadu od 15 miliona dolara, pod vlast SAD dospele do tada meksičke teritorije Novi Meksiko, Kalifornija, delovi Nevade, Jute, Arizone i Kolorada.

1876 - Zbačen je turski sultan Abdul Azis, a na presto je stupio njegov nećak sultan Murat V.

1909 - Rođen je američki klarinetista i kompozitor Bendžamin Dejvid Gudmen, poznat kao Beni Gudmen, jedan od prvih belih muzičara koji se usprotivio rasnoj segregaciji. Osnovao je 1934. džez orkestar u koji je pozvao i crne muzičare. Snimio je desetak filmova, a bavio se i klasičnom muzikom - snimio je koncert za klarinet Vofganga Amadeusa Mocarta i svirao sa simfonijskim orkestrima.

1912 - Umro je američki pilot i konstruktor aviona Vilbur Rajt, pionir avijacije, koji je 1903. s bratom Orvilom, u avionu njihove izrade, izveo prvi let u istoriji vazduhoplovstva. Let je trajao 59 sekundi i avion je preleteo 285 metara. Braća Rajt su već 1905. konstruisala avion koji je preleteo 39 kilometara. Osnovali su 1909. "Ameriken Rajt kompani" za proizvodnju aviona i iste godine vojsci SAD isporučili prvi borbeni avion "Signal Korps I".

1913 - U Londonu je potpisan mirovni ugovor poražene Turske sa Srbijom, Grčkom, Bugarskom i Crnom Gorom, čime je okončan Prvi balkanski rat. Srbija je tada oslobodila Staru Srbiju (otprilike današnje Kosovo i Metohija) i Južnu Srbiju (danas Makedonija). Bugarska je pripojila Pirinsku, a Grčka Egejsku Makedoniju. Ustanovljena je i jedna nova država - Albanija, koja nikada ranije u nije postojala. Austrija je nametnula osnivanje Albanije kako bi onemogućila izlaz Srbije na more.

1918 - Umro je ruski filozof i estetičar Georgij Valentinovič Plehanov, jedan od osnivača prve ruske socijaldemokratske organizacije i Druge internacionale. Dela: "Razvitak monističkog pogleda na svet", "Naša razmimoilaženja", "Anarhizam i socijalizam", "Prilozi istoriji materijalizma", "O ulozi ličnosti u istoriji", "Osnovna pitanja marksizma", "Pisma bez adrese", "Umetnost i društveni život", "Književni pogledi V. G. Belinskog", "Estetska teorija N. D. Černiševskog", "Dobroljubov i Ostrovski", "Karl Marks i Lav Tolstoj".

1942 - Britansko ratno vazduhoplovstvo je sa 1.047 aviona bombardovalo nemački grad Keln, što je bio prvi bombarderski napad RAF-a s više od hiljadu letelica u Drugom svetskom ratu.

1944 - Britanska vlada je u Drugom svetskom ratu i zvanično obustavila (deklarativnu) pomoć četnicima Draže Mihailovića, ocenivši da se u Jugoslaviji protiv nacista efikasno bore samo partizani.

1956 - Jugoslovenska državno-partijska delegacija s Josipom Brozom na čelu doputovala je u Sovjetski Savez i tokom posete su u razgovorima sa sovjetskim rukovodstvom potvrđena načela Beogradske deklaracije iz 1955, kojom je premošćen raskol dveju zemalja započet 1948. napadima na KPJ (njeno rukovodstvo) a time i rukovodstvo Jugoslavije. U Moskovskoj deklaraciji o odnosima SK Jugoslavije i KP Sovjetskog Saveza istaknuto je da će biti nastavljena saradnja dveju vladajućih partija, u skladu s načelom o različitim putevima socijalističkog razvoja i utvrđeno je da se saradnja mora zasnivati na dobrovoljnosti i ravnopravnosti.

1960 - Umro je ruski pisac Boris Leonidovič Pasternak, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1958. oštar kritičar boljševizma. Odrastao je u intelektualnoj sredini, uprkos bliskosti futuristima nije prihvatio njihovu revolucionarnu angažovanost. Bio je opčinjen Hristovim putem stradanja i žrtve, ali i temama prve i druge ruske revolucije. Zbirke pesama "Iznad barijera" i "Brat moj - život" donele su mu svrstavanje među klasike evropske poezije 20. veka. Najveći uspeh kod publike i književne kritike doneo mu je roman "Doktor Živago", objavljen u inostranstvu, posle čega su ga izbacili iz ruskog Saveza pisaca. U Sovjetskom Savezu je "Doktor Živago" štampan tek 1988. Iskazao se i kao teoretičar književnosti i sjajan prevodilac Šekspira, Getea, Petefija i gruzijskih pesnika. Njegova filozofska lirika snažno je uticala na brojne ruske, evropske i američke pesnike. Ostala dela: roman u stihovima "Spektorski", zbirke pesama i poeme "Blizanac u oblacima", "Teme i varijacije", "Poručnik Šmit", "Devetstotina peta godina", "Uzvišena bolest", "Drugo rođenje", "Kad se razvedri", "Umetnik", pripovetke "Detinjstvo Liversove", "Povest", autobiografije "Zaštitna povelja", "Ljudi i situacije", drama "Slepa lepotica".

1961 - U zasedi blizu Siudad Truhilja ubijen je dominikanski diktator generalisimus Rafael Leonidas Truhiljo Molina. Dominikanskom Republikom je kao štićenik SAD, oštro gušeći opoziciju, vladao od 1930.

1973 - Zapadna Nemačka i Čehoslovačka postigle su dogovor o normalizaciji odnosa, okončavši 32-godišnje neprijateljstvo.

1981 - U Bangladešu je u pokušaju državnog udara ubijen predsednik Ziaur Rahman. Zaverenike je predvodio general Muhamed Abdul Manzur, ali je pokušaj udara suzbijen 1. juna, Manzur je uhapšen i ubijen pod misterioznim okolnostima, a dužnost šefa države preuzeo je potpredsednik Abdus Satar.

1987 - Gomila razbesnelih seljaka, pripadnika niže kaste, masakrirala je najmanje 42 člana porodica zemljoposedničke više kaste u indijskoj istočnoj državi Bihar.

1992 - Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija usvojio je rezoluciju kojom su nametnute sankcije Saveznoj Republici Jugoslaviji, na osnovu tvrdnje da snosi najveću odgovornost za građanski rat u Bosni i Hercegovini.

1994 - Umro je srpski fizičar i hemičar Pavle Savić, jedan od pronalazača procesa nuklearne fisije (cepanje atomskog jezgra), profesor Beogradskog univerziteta, predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti od 1971. do 1981. Svetski poznat naučnik postao je kad je sa Irenom Žolio Kiri 1937. i 1938. otkrio izotope poznatih elemenata bombardovanjem atoma urana sporim neutronima. Rezultat je bio neočekivan i epohalan - otkriveni su i elementi srednje atomske mase (lantan i drugi), a ne samo tzv. transuranski elementi kako se očekivalo, a drugi naučnici su ponavljanjem tog eksperimenta ustanovili da je bombardovanje neutronima proizvelo cepanje jezgra atoma urana. U Drugom svetskom ratu bio je od početka aktivni pristalica Partizanskog pokreta i 1942. je izabran za potpredsednika na Prvom zasedanju AVNOJ-a, a nakon rata organizovao je Institut za nuklearne nauke u Vinči nedaleko od Beograda.

1994 - Izrael je oslobodio stotine palestinskih zatvorenika, što je bio deo sporazuma s PLO o palestinskoj autonomiji.

1995 - Rusija je formalizovala odnose s NATO, ali je ponovila upozorenje da bi širenje zapadnog vojnog saveza na istok moglo da podeli Evropu.

1998 - U severnoj avganistanskoj provinciji Tahar u zemljotresu je poginulo najmanje 3.000 osoba.

1999 - Avioni NATO su kod Varvarina s četiri projektila, ispaljena za manje od pet minuta, srušili most preko Velike Morave i ubili najmanje 11 civila, među kojima Sanju Milenković (16), jednog od najtalentovanijih mladih matematičara u svetu. Napad je otpočeo u 13.25 časova, pri vedrom vremenu, a most je zbog pijačnog dana u Varvarinu bio pun ljudi. U istom napadu ubijen je i protojerej stavrofor Milivoj Ćirić, prva žrtva NATO agresije među sveštenstvom Srpske pravoslave crkve, koji je usmrćen na pragu obližnjeg hrama Uspenja Presvete Bogorodice.

1999 - U napadu NATO avijacije na konvoj britanskih, italijanskih i portugalskih novinara na putu Prizren-Brezovica ubijen je vozač Nebojša Radojević, a dvoje ljudi je ranjeno.

1999 - U Minsku su poginule 54 osobe u stampedu nekoliko hiljada mahom mladih žitelja glavnog grada Belorusije, koji su po okončanju koncerta rok muzike jurnuli u ulaz stanice podzemne železnice da se zaštite od iznenadne provale oblaka.

2002 - Utakmicom svetskog šampiona Francuske protiv reprezentacije Senegala, koju je širom planete posmatralo najmanje 500 miliona televizijskih gledalaca, u Seulu je otvoreno prvo svetsko fudbalsko prvenstvo na tlu Azije, koje su zajednički organizovali Južna Koreja i Japan. Senegal je priredio prvorazredno iznenađenje pobedivši rezultatom 1:0.

2007 - Umro je francuski glumac i režiser Žan-Klod Brijali. Smatran je jednim od stubova francuske kinematografije u rangu s Filipom Noareom. Rodom iz Alžira, Brijali je 1959. skrenuo pažnju na sebe ulogom u "Lepom Seržu" Kloda Šabrola. Tokom bogate karijere glumio je u više od 200 filmova, koje su, između ostalih režirali i Trifo, Romero, Leluš, Žan Klod Godar. Bio je vlasnik i direktor pariskog pozorišta "Le Buf". Režirao je i sam nekoliko filmova, od kojih je poslednji "Gospodin Maks", snimljen 2006.

2020 - Broj zaraženih korona virusom u svetu premašio je šest miliona. Virusom je do tog dana bilo zaraženo 6.009.148 osoba a 366.039 je preminulo.

(Tanjug)