Na današnji dan 1912. Treća srpska armija oslobodila Prištinu; Umrli Jaša Tomić (1922), Borisav Stanković (1927) i Pol Sezan (1906)

BEOGRAD - Na današnji dan 1912. godine Treća srpska armija generala Božidara Jankovića razbila je u Prvom balkanskom ratu turske snage i oslobodila Prištinu.

Danas je nedelja, 22. oktobar, 295. dan 2023. Do kraja godine ima 70 dana.

1797 - Francuz Andre Žak Garnerin prvi je upotrebio padobran, skočivši iz balona nad Parizom s visine 680 metara.

1811 - Rođen je mađarski kompozitor Franc List, pijanistički virtuoz. Stvorio je simfonijsku poemu i novu koncepciju sonate i koncerta, komponujući ih u jednom stavu. Dela: klavirske kompozicije "Godine hodočašća", "Ljubavni snovi", "Sonata h-mol", simfonije "Faust", "Dante", simfonijske pesme "Prelidi", "Mazepa", "Taso", 20 mađarskih rapsodija", niz klavirskih koncerata, oratorijuma, misa, solo pesama. Napisao je mnoštvo studija i eseja, kao i biografiju Frederika Šopena.

1844 - Rođena je francuska glumica Anrijeta Rozina Bernar, poznata kao Sara Bernar, koja je obeležila pozorišnu epohu kao najveća tragetkinja svog doba. Uživala je izuzetnu popularnost i savremenici su je nazivali "božanska Sara". Bila je profesor Konzervatorijuma u Parizu. Napisala je "Memoare".

1882 - Umro je mađarski pisac Janoš Aranj, najveći mađarski epski pesnik, uz Šandora Petefija najznačajniji predstavnik "narodnjačkog" pravca mađarske literature 19. veka. Prevodio je Vilijama Šekspira i Aristofana i pisao studije o estetici, metrici i istoriji umetnosti. Ostala dela: trilogija "Toldi", "Toldijeva ljubav", "Toldijevo veče" (epski spev o mađarskom narodnom junaku Miklošu Toldiju), balade "Božji sud", "Agneza", "Komešanje", "Kralj Ladislav V".

1883 - U Njujorku je izvođenjem opere "Faust" francuskog kompozitora Šarla Gunoa otvoreno zdanje Metropoliten opere.

1887 - Rođen je američki novinar i publicista DŽon Rid, čija su dela "Deset dana koji su potresli svet" i "Crvena Rusija" znamenite hronike Oktobarske revolucije. Popularnost je stekao kao dopisnik iz Meksika u vreme ustanka Panča Vilje. Posetio je 1914. zapadnoevropska bojišta, a 1915. Grčku, Rumuniju, Srbiju, Rusiju i Tursku, pripremajući knjigu "Rat u istočnoj Evropi". Napisao je potresne reportaže iz Srbije, u kojoj je boravio aprila i maja 1915. Bio je oduševljen revolucijom u Rusiji. U SAD, jedan je od osnivača Komunističke partije. Bio je član Izvršnog odbora Kominterne. Umro je od tifusa u Bakuu a sahranjen je pod zidinama Kremlja u Moskvi.

1906 - Umro je francuski slikar Pol Sezan, čije je izrazito revolucionarno shvatanje umetnosti preobrazilo slikarstvo, ali i podstaklo ogorčen otpor konzervativaca. Bio je u mladosti pod uticajem baroka, romantizma i impresionizma, ali je uspeo da pronađe sopstveni put nakon povlačenja u rodni Eks-an-Provans. Naslikao je više stotina slika (predeli, mrtve prirode, portreti, kompozicije), uključujući remek rela poput "Kuće obešenog", "Plave vaze", "Kartaša", "Autoportreta", "Zaliva pred Estakom", "Planine Sent-Viktoar", "Kupačica".

1913 - Rođen je vijetnamski car Bao Daj, poslednji monarh Vijetnama, koji je "vladao" zemljom pod francuskom kolonijalnom upravom. Posle četiri decenije u izbeglištvu, umro je 1997. u vojnoj bolnici u Parizu.

1919 - Rođena je Doris Lesing, britanska književnica, dobitnica Nobelove nagrade za književnost 2007. godine. Autor je više od 50 dela s tematikom od politike do naučne fantastike. Njen roman "Zlatna beležnica" iz 1962. godine smatra se nekom vrstom feminističke "svete knjige".

1921 - Osnovan je Srpski aeroklub. Bila je to organizacija nastala s ciljem unapređenja, razvoja i popularizacije vazduhoplovstva. Predvodnici su uglavnom bili veterani srpskog ratnog vazduhoplovstva. Jedna od ključnih ličnosti srpskog aerokluba bio je Tadija Sondermajer, proslavljeni pilot i osnivač nacionalne aviokompanije "Aeroput". Od 1922. preimenovan je u Aeroklub Kraljevine SHS, a docnije u Kraljevski jugoslovenski aeroklub Naša krila. Klub je ubrzo podigao i reprezentativnu palatu u Uzun Mirkovoj u Beogradu.

1922 - Umro je Jaša Tomić, srpski novinar, političar i pisac. Školovao se u rodnom Vršcu, Temišvaru i Kečkemetu. Studirao je je u Beču i Pragu, medicinu i književnost. Politička borba odvukla ga je od zvršetka studija. Osnivač je grupe tzv. "Vršačkih socijalista". Bio je urednik "Zastave" i Miletićev naslednik u Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci (od 1891. Radikalna stranka). Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 25.11.1918. odlučno je uticao na prisajedinjenje Vojvodine (tada Bačka, Banat i Baranja) Kraljevini Srbiji. Dela: "Književna zrnca", "Pesme", "Nazareni", "Slike i pripovetke", Dositej Obradović", "Lepa književnost i umetnost".

1922 - Rođen je Radovan Samardžić, srpski istoričar, akademik, univerzitetski profešor. Osnovnu i srednju skolu završio je u rodnom Sarajevu. Diplomirao je na grupi za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu 1949. gde je potom prošao sva univerzitetska zvanja na katedri za Opštu istoriju novog veka. Usavršavao se i u Parizu (1957-1958) kod Fernana Brodela proučavajući prošlost Sredozemlja, a potom u Institutu za evropsku istoriju u Majncu (1967-1968). Bio je dekan Filozofskog fakulteta, član SANU, direktor Balkanološkog instituta, predsednik Srpske književne zadruge, glavni urednik Jugoslovenskog istorijskog časopisa. Najviše se bavio prošlošću srpskih zemalja od XVI do XX veka a posebno kulturnom istorijom Dubrovnika i istorijom Turske. Učestvovao je u izradi niza sintetičkih dela iz prošlosti Srba i srpskih zemalja. Bavio se i filozofijom istorije. Posedovao je redak literarni dar vidan i u njegovim naučnim radovima. Dela: "Veliki vek Dubrovnika", "Sulejman i Rokselana", "Mehmed paša Sokolović", "Osman", "Ideje za srpsku istoriju", "Pisci srpske istorije".

1925 - Rođen je američki pop umetnik Robert Raušenberg. Postao je slavan 50-ih 20.v. baveći se paralelno slikanjem, vajanjem, štampom, fotografijom i performansima. Prošao je put od apstraktnog ekspresionizma do pop-arta. Bio je prvi američki umetnik koji je osvojio prvu nagradu na Bijenalu u Veneciji 1964.

1927 - Preminuo je srpski pisac Borisav Stanković, poeta ljudskih strasti, prolaznosti života i ljudske tragike, dubok analitičar društvenih procesa i psiholoških tipova. Opisivao je rodno Vranje i degeneraciju starih trgovačkih porodica, patrijarhalnu atmosferu rodnog grada i potčinjenost pojedinca svemoćnom sudu čaršije. Sjajan poznavalac ljudske psihe, naročito je rado slikao likove izraženih čulnih osobina kojima gospodare strast i dert. Dela: knjige pripovedaka "Iz starog jevanđelja", "Stari dani", drame "Koštana", "Tašana", roman "Nečista krv", memoari "Pod okupacijom".

1943 - Rođena je francuska glumica Katrin Denev, kojoj su graciozni izgled ali i specifična suzdržana gluma obezbedili mesto među najvećim zvezdama kinematografije. Imenovana je 1994. za ambasadora dobre volje UNESKO. Filmovi: "Šerburški kišobrani" (Zlatna palma u Kanu), "Lepotica dana" (Zlatni lav u Veneciji), "Bendžamin", "Majerling", "Tristana", "Liza", "Glad za krvlju", "Indokina".

1953 - Zahvaljujući borbi oslobodilačke armije Patet Lao, Laos je stekao nezavisnost od Francuske pod čijom je upravom bio od 1893. kao sastavni deo Francuske Indokine.

1961 - U Novom Sadu je otvorena Spomen-zbirka Pavla Beljanskog. Srpski pravnik i diplomata Beljanski bio je kolekcionar koji je sakupio najcelovitiju zbirku umetničkih dela srpskog (i jugoslovenskog) slikarstva prve polovine 20. v. Školovao se u Beogradu i Parizu. Kao diplomata Kraljevine Jugoslavije boravio je u Stokholmu, Varšavi, Berlinu, Beču, Parizu, Rimu. Isprva zainteresovan za evropsku, najviše renesansnu umetnost, uviđa da su mu vrhunska dela nedostupna, pa je sakupljačku strast usmerio ka savremenoj umetnosti. Postupno, njegova zbirka slika, skulptura, tapiserija i crteža prerasta u jedinstvenu kolekciju vrhunskih umetničkih dela. Tragična pogibija sedmoro članova njegove porodice prilikom bombardovanja 1944. dovela je Beljanskog do odluke da dragocenu kolekciju zavešta srpskom narodu, time je postao jedan od njegovih najvećih darodavaca.

1962 - Predsednik SAD DŽon Kenedi saopštio je da su na Kubi postavljene sovjetske lansirne rampe i naredio je vojnu blokadu te karipske zemlje. Narednih dana svet se nalazio na ivici nuklearnog sukoba, ali je direktna komunikacija Kenedija i sovjetskog lidera Nikite Hruščova smirila situaciju. U zamenu za obećanje SAD da Kuba neće biti napadnuta Sovjeti su vratili brodove s raketama. Dogovor je podrazumevao i da će biti uklonjeni američki raketni sistemi iz Turske, što nije učinjeno.

1964 - Francuski pisac i filozof Žan Pol Sartr odbio je Nobelovu nagradu za književnost.

1973 - Umro je španski violončelista Pablo Kazals, dirigent, kompozitor i muzički pedagog. Bio je profesor Konzervatorijuma u Barseloni i potom u Parizu, pošto je od 1938. kao protivnik Frankovog režima u Španiji, živeo van otadžbine.

1995 - U Harlemu, crnačkom predgrađu Njujorka, toplo je pozdravljen kubanski vođa Fidel Kastro, koji je došao u Njujork povodom 50-godišnjice osnivanja Ujedinjenih nacija.

1996 - U požaru izazvanom suzavcem koji je bacila policija u jednom zatvoru u Venecueli poginulo je više od 25 zatvorenika.

1999 - Bivši gerilski vođa Ksanana Gusmao trijumfalno se iz zatvora u Indoneziji vratio u oslobođeni Istočni Timor, negdašnju portugalsku koloniju, posle četvrt veka indonežanske vlasti. Rimokatolički Istočni Timor nije nikada prihvatio pripajanje dominantno islamskoj Indoneziji.

2005 - Nigerijski avion sa 116 putnika, među kojima i više visokih zvaničnika, srušio se ubrzo nakon poletanja iz Lagosa, što nije preživeo niko od 117 putnika i članova posade.

2007 - Proglašen je novi ustav Crne Gore. Prihvatanju ovog ustava protivili su se predstavnici srpskih stranaka - Srpske liste, Narodne stranke i Demokratske srpske stranke, uz ocenu da je njegov sadržaj "ponižavajući i diskriminatorski prema srpskom narodu u Crnoj Gori".

2008 - Zvaničnici Evropske unije dogovorili su plan uvođenja "plave karte", koji ima za cilj da privuče visoko obrazovane pojedince iz zemalja u razvoju i predstavljena je kao takmac američke "zelene karte", s namerom povećanja konkurentnosti EU u odnosu na SAD.

2009 - Preminuo je Bogdan Kršić, majstor dizajna i ilustracije knjige, redovni profesor Fakulteta primenjenih umetnosti i dizajna. Od 1958. samostalno je izlagao u Jugoslaviji kao i Pragu, Brnu, Njujorku, Solingenu. Dobitnik je Zlatne medalje na Prvom međunarodnom bijenalu grafike u Buenos Airesu i Nagrade za grafiku na Prvom međunarodnom bijenalu likovnih umetnosti Azija-Evropa u Ankari.

2017 - Formacije takozvanih Sirijskih demokratskih snaga (SDF), koje podržavaju SAD, pod vođstvom lokalnih Kurda, preuzele su najveće naftno polje u Siriji - Omar. Tu zonu do tada je kontrolisala takozvana Islamska Država.

2019 - Svečanim ustoličenjem, na "Hrizantema tron", car Naruhito postao je i formalno 126 monarh Japana. Svečanu zakletvu pratili su uzvici "banzai" u značenju najboljih želja za dugotrajnu vladavinu. Po tradiciji, u sklopu svečanosti ustoličenja pomilovano je više od pola miliona osuđenika.