Srpska pravoslavna crkva između Moskovske i Carigradske patrijaršije

Poznato je da je nekadašnji vizantijski Carigrad nosio ime Drugi Rim. Propast Vizantije i uspon Rusije doveo je do toga da je Moskva postala Treći Rim. Mada je Carigradska patrijaršija stvorila Moskovsku patrijaršiju, bilo je vremena kada su odnosi te dve velike duhovne organizacije bili zategnuti i imali su posledice na manjim pravoslavnim crkvama.

Poznato je da se Ruska pravoslavna crkva uzdigla gotovo onoliko koliko i Rusija. Velika država mora da ima i veliku crkvu! U nastojanjima da povrati slavu i mesto koje joj pripada (kao Trećem Rimu) Ruska pravoslavna crkva sprovodi svoju politiku na raznim stranama sveta. Ta politika ima svoje krake i među pravoslavnim Srbima, to jest u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Podsećanjem na jedan događaj od pre četrdesetak godina pruža nam se prilika da sagledamo jedan delić savremenih zbivanja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi koji mogu da dovedu do velikih problema.

***

Odnos Ruske pravoslavne crkve i Carigradske patrijaršije na posredan način ticao se i Srpske pravoslavne crkve. To je bila jedna od brojnih tema u obostrano korisnim i čestim razgovorima patrijarha Germana Đorića i predstavnika savezne i srbijanske Komisije za verska pitanja.

Prilikom susreta 5. februara 1970. patrijarha i Mila Jovićevića i njegovog saradnika Radosava Petkovića iz Savezne komisije za verska pitanja, patrijarh German je ispričao da ga je nedavno posetio otpravnik poslova grčke Ambasade jer je želeo da razgovaraju o „jednom vrlo važnom pitanju koje se tiče pravoslavlja“. Patrijarh je kazao da se radi o sukobu između Ruske pravoslavne crkve i Carigradske patrijaršije. Potom je govorio o ruskim crkvenim organizacijama u Sjedinjenim Američkim Državama. Prvu su organizovali ruski ekonomski emigranti koji su stizali na američki kontinet od pre stotinak godina. Drugu, najbrojniju, takozvanu zagraničnu crkvu, stvorili su politički emigranti raspršeni po svetu posle Oktobarske revolucije. Treću sačinjavaju oni koji su pod jurisdikcijom Moskovske patrijaršije. Poznato je da je Moskovska patrijaršija pokrenula razgovore sa prvom crkvenom organizacijom sa namerom da ih sve ujedini a potom im da autokefalnost.

Grčki otpravnik poslova je rekao da bi to bilo veoma štetno po sve pravoslavne crkve, dodajući da su te namere već osudile pojedine grčke crkve. Na to mu je patrijarh German sugerisao obazrivost kako se ne bi desilo da se pravoslavne crkve međusobno suprotstavljaju, već da je „potrebno da se pocepane verske zajednice koje pripadaju jednoj naciji, ujedinjuju. Patrijarh misli da bi bilo najbolje da Carigradska patrijaršija uputi svoju delegaciju u Moskvu i da ovo pitanje zajednički razmotre“. Patrijarhov predlog je Grk prihvatio.

U nastavku razgovora, patrijarh German je objašnjavao gostima da je Carigradska patrijaršija veoma zainteresovana zbog svojih eparhija u Americi naročito zbog toga što je jedan njen arhijerej, arhiepiskop Jakovos, poznat kao pristalica formiranja Američke pravoslavne crkve koja bi, u tom slučaju, nosila obeležja Grčke crkve.

„Moskovska patrijaršija navodno nastoji da veže za sebe ruske pravoslavne crkve i da im obećava autokefaliju“.

Carigradski patrijarh je osporavao pravo ruskom patrijarhu da daje autokefaliju ističući da jedino on, kao vaseljenski patrijarh, može to da čini.

„Patrijarh je mišljenja da bi sukob Carigradske patrijaršije sa Moskovskom patrijaršijom mogao imati velike štete za pravoslavlje“.

Potom je patrijarh govorio o stavu Carigradske patrijaršije o drugim crkvama: „Posebno je govorio o patrijarhu Atinagori. Ističući njegove kvalitete i autoritet koji uživa kao pobornik ekumenizma, patrijarh German je kazao da je Atinagora dugo godina živeo u Americi i da je uživao ugled u američkoj javnosti. Atinagora je bio lični prijatelj predsednika SAD Ajzenhauera i patrijarh German pretpostavlja da su američke vlasti doprinele njegovom izboru za vaseljenskog patrijarha. Atinagora je orijentisan na SAD i njenu politiku, a naročito zbog toga što otuda dobija materijalnu korist“.

Patrijarh je zaključio: „Vaseljenska patrijaršija nastoji da se u odnosu na druge autokefalne crkve postavi kao najviša crkva, a sam vaseljenski patrijarh papa za pravoslavlje. Patrijarh to potkrepljuje sledećim primerom. Pre nekoliko godina Patrijaršija Srpske pravoslavne crkve dobila je pismo od Carigradske patrijaršije, u kome se na vrlo ljubazan način preporučuje Srpskoj pravoslavnoj crkvi da uzme sveto miro koje je osvećeno u Carigradskoj patrijaršiji. Svaka autokefalna crkva sama pravi sveto miro, pa je Srpska pravoslavna crkva odgovorila na pismo Carigradske patrijaršije, izveštavajući je da Srpska pravoslavna crkva ima svoje miro koje je sama napravila. U ovoj godini Srpska pravoslavna crkva dobila je i drugo pismo od Carigradske patrijaršije, kojim joj se ponovo preporučuje da uzme sveto miro od Carigradske patrijaršije“.

Prema rečima Radosava Perovića, patrijarh ovo tumači kao jedan znak da Carigradska patrijaršija na taj način želi da se postavi iznad Srpske pravoslavne crkve, koja je autokefalna i ravnopravna sa carigradskom i ostalim patrijaršijama.[1]

Predsednik srbijanske Komisije za verska pitanja posetio je u Patrijaršiji 23. februara 1970. patrijarha. Razgovor je bio gotovo identičan razgovoru patrijarha i Mila Jovićevića od 5. februara.[2]

Sutradan, 24. februara, po ovlašćenju Mila Jovićevića, kod patrijarha je otišao Radosav Perović iz Savezne komisije za verska pitanja. Razgovarali su o problemu koji je nastao povodom vesti o formiranju Američke pravoslavne crkve i davanju autokefalije. Patrijarh je, pošto je saslušao gosta, rekao da će sve to dovesti do sukoba Carigradske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve. Na pitanje zašto Ruska crkva insistira, patrijarh je kazao da ona „na taj način želi da ima još jednu pravoslavnu crkvu uza sebe, koju bi koristila prilikom održavanja vaseljenskih sabora“. Perović je prepričao jedan tekst u grčkim novinama koji sadrži tvrdnju da samo Carigradska patrijaršija ima pravo davanja autokefalije. Na pitanje da kaže svoje mišljenje, patrijarh je odgovorio: „Ukoliko bi se strogo kanonski cenilo, pravo formiranja crkve u dijaspori i davanju autokefalnosti, pripada isključivo Vaseljenskoj patrijaršiji“. Dodao je da su u prošlosti sebi takva prava pribavile neke crkve i formirale delove izvan svoje teritorije.

Potom je govorio o pismu koje je uputio patrijarhu Atenagori u kome ga je obavestio da će episkop Lavrentije posetiti crkvene opštine Srpske pravoslavne crkve u Australiji i zamoliti Atenagoru da ga preporuči tamošnjem episkopu, predstavniku Carigradske patrijaršije, što je ovaj prihvatio i Lavrentija su lepo primili u Australiji. „Dodao je da sada vidi da je pogrešio što je pisao to pismo, jer se time stavlja do znanja Carigradskoj patrijaršiji da je ona nadležna za crkve u dijaspori i time na neki način dovodi Srpsku pravoslavnu crkvu u potčinjen položaj prema Vaseljenskoj patrijaršiji“.[3]

Prilikom susreta patrijarha Germana i Mila Jovićevića 28. aprila 1971, još jednom su razgovarali o pitanju autokefalije. „Kazao je da ga zabrinjavaju odnosi između Carigradske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve, s obzirom na to da je Ruska pravoslavna crkva pre izvesnog vremena dodelila autokefalnost ruskoj mitropoliji u SAD, koja se sada zove Američka pravoslavna crkva. Istakao je da teolozi Carigradske patrijaršije dokazuju da je jedino Carigradska patrijaršija nadležna da dodeli autokefalnost nekoj pravoslavnoj crkvi, pa po takvim shvatanjima ni SPC ne bi imala pravo da dodeli autokefalnost Makedonskoj pravoslavoj crkvi. Plašeći se sukoba Carigradske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve, koje po njegovom mišljenju može imati štetnih posledica za pravoslavlje, patrijarh je rekao da se i on nalazi u nezgodnoj situaciji, jer ne želi da se zameri ni jednoj ni drugoj crkvi. Zato je izbegao da čestita ruskom mitropolitu u SAD proglašenje autokefalnosti, iako mu je ovaj uputio dva pisma u kojima ga informiše o dodeljivanju autokefanosti Ruskoj pravoslavnoj crkvi u SAD. Po njegovim rečima, ukoliko bi se SPC zamerila Carigradskoj patrijaršiji, istovremeno bi se zamerila i ostalim grčkim crkvama (aleksandrijskoj, jerusalimskoj, antiohijskoj) što bi za SPC imalo teških posledica u odnosu na manastir Hilandar u Grčkoj.“[4]

Problem koji je nastao kada je Ruska pravoslavna crkva insistirala da se u Mađarskoj organizuje Mađarska pravoslavna crkva što je s vremenom ostvareno, javljao se i kasnije. O tome su govorili Milo Jovićević i patrijarh German 10. decembra 1970. godine uoči odlaska delegacije Savezne komisije za verska pitanja u Mađarsku, gde je bila gost tamošnjeg Ureda za verska pitanja.

„Patrijarh je govorio o tome da su Mađari pod uticajem Ruske pravoslavne crkve odmah posle završetka Drugog svetskog rata insistirali da se tamo formira Mađarska pravoslavna crkva, koja bi podpadala pod jurisdikciju Ruske pravoslavne crkve. Ovakve poduhvate osujetio je raniji patrijarh SPC Gavrilo, jer je smatrao da je to upereno protiv interesa SPC u Mađarskoj. Na čelu te crkve Mađari su postavili sveštenika Feris Berklija, ali ipak ta crkva ne deluje kao episkopija, već kao crkva nižeg ranga.“[5]

Istoričarima Srpske pravoslavne crkve poznato je da je Ruska pravoslavna crkva imala udela u stvaranju takozvane Makedonske pravoslavne crkve 1945. godine.

Dobrim poznavaocima najnovijih zbivanja u srpskoj pravoslavnoj crkvi poznato je da među arhijerjima ima nekoliko struja od kojih su proruska i proekumenistička najjače. Hajdemo malo da pouke iz dosadašnjeg dela teksta primenimo na sadašnja zbivanja, kao što je slučaj episkopa raško-prizrenskog, Artemija Radosavljevića i proglašenja nekakve Pravoslavne crkve u Crnoj Gori i dozvolimo sebi pravo na nekoliko pitanja:

Da li se iza medijske halabuke protiv episkopa Artemija krilo nešto sasvim drugo?

Da li je u dosadašnjoj istoriji Srpske pravoslavne crkve ikada postojalo nešto nalik onome što se sada događa u Crnoj Gori?

Da li se to sprema reorganizacija Srpske pravoslavne crkve na mitropolitski sistem po kome će u svakoj (jugoslovenskoj) državi postojati pravoslavna crkva u rangu mitropolije koju će isključivo (beogradski) patrijarh predstavljati prema drugim crkvama?