Duhovna i kulturna svest srpskog naroda posmatrana kroz prizmu Milanskog edikta

Ovih dana se u javnosti, rekli bismo s pravom, često pominje obeležavanje 1700-godišnjice Milanskog edikta. Paralelno sa time, govori se, i to u različitim kontekstima, o svesti srpskog naroda. Usudićemo se da kažemo koju reč u pogledu značaja velikog događaja kojim je hrišćanima omogućeno slobodno ispovedanje vere, a u kontekstu podviga izgradnje i održanja duhovne i kulturne svesti srpskog naroda oličene svetosavljem koje svoj izvor i svoje utemeljenje ima u romejskom pravoslavnom svetu. Moramo se, toga radi, vratiti u nešto dalju prošlost kako bismo ovu problematiku postavili u njen društveno-istorijski kontekst. U tu svrhu, koristiće se i neki delovi tekstova koji su svojevremeno objavljeni u listu „Pravoslavlje“ i časopisu „Teološki pogledi“.[1]

Koreni Carstva Romeja i njegovo utemeljenje

Kada su tokom dva stoleća pre rođenja Hristovog latinski Rimljani počeli da šire svoj uticaj i vlast na prostore Istočnog Mediterana, susreli su jedno mnoštvo drevnih naroda koji su, u okviru svojevrsne istočnomediteranske sinteze, činili jednu od Rima po svemu superiorniju kulturno-civilizacijsku celinu poznatu u modernoj istorijskoj nauci pod nazivom Jelinistički (odn. Helenistički) svet. Svakako, ovde je reč o onoj realnosti koja je nastala nakon do tada u istoriji neviđenih osvajanja Aleksandra Velikog (356-323. pre rođenja Hristovog), koji je političkim objedinjenjem istočnomediteranskog prostora omogućio stvaranje kulturno-civilizacijskog sinkretizma između antičke jelinske (tj. grčke) kulture i najdrevnijih tradicija Starog Istoka – sumersko-akadsko-vavilonske civilizacije, drevnog sveta faraonskog Egipta i hanansko-jevrejsko-aramejskog kulturnog kruga. Postepenom recepcijom jednog tako uzvišenog „stanja duha“ od strane latinskog Rima i oružjem njegovih nepobedivih legija došlo je s vremenom do stvaranja, konsolidacije i daljeg širenja Rimskog carstva (Imperium Romanorum) diljem gotovo cele tada poznate vaseljene.

Nakon ubistva jednog drugog Aleksandra, poslednjeg cara dinastije Severa (193-235. Hristove ere), Rimsko carstvo, nakon dva stoleća gotovo neprekidnog uspona, ulazi u period krize. Duboke društvene, ekonomske i kulturne promene pratio je opšti pad kako na političkom tako i na ekonomskom planu. Karakalinim ediktom iz 212. (tzv. Constitutio Antoniniana) dodeljeno je pravo rimskog građanstva svim slobodnim muškim stanovnicima Rimskog carstva. Ova značajna reforma trebalo je da posluži kao platforma za efikasniju primenu ekonomskih i pravnih mehanizama države na celoj teritoriji Carstva, a to je, sa svoje strane, trebalo da vodi njegovoj čvršćoj integraciji i konsolidaciji. Veoma uspešan model za ovu inicijativu mogao bi se prepoznati u nešto daljoj prošlosti Rima kada je došlo do proširenja prava rimskog građanstva iz Latium-a na ostatak Apeninskog poluostrva. Ipak, ovog puta se željeni rezultat nije mogao tako lako postići jer je vladao veliki nesklad u stepenu razvitka različitih i međusobno veoma udaljenih delova ogromnog Carstva, a to je dovelo do neusklađene dinamike i poremećaja u praktičnoj primeni pomenutih mehanizama. Na društvenom, kulturnom, verskom i ekonomskom planu svet Istočnog Mediterana bio je, u odnosu na zapadne provincije Carstva (izuzev Italije), daleko razvijeniji i spremniji da odoli šokovima koji su počeli da potresaju celokupnu rimsku državu u trećem stoleću Hristove ere. S druge strane, na zapadu Carstva je vladao veliki stepen kulturno-civilizacijske otuđenosti u odnosu na vrednosti rimsko-jelinističkog istočno-mediteranskog kulturnog prostora te je i recepcija integrativnih faktora, utemeljenih ponajviše upravo na tim vrednostima, bila spora i uglavnom sterilna.

U cilju prevazilaženja teškoća koje su iz toga proizlazile, kao i uspostavljanja efikasnije kontrole nad ogromnim prostranstvima Carstva, car Dioklitijan (po nekim podacima rođen u Dokleji, odn. Duklji) je krajem trećeg stoleća Hristove ere podelio rimsku državu na dva dela – istočni i zapadni – i uspostavio tetrarhiju, odn. vladavinu četvorice (dvojice avgusta i njihovih savladara, dvojice kesara). Taj sistem vladavine brzo je zapao u krizu (praktično odmah nakon Dioklitijanovog povlačenja sa prestola), ali je nastavio da se kako-tako održava sve do 324. kada je Konstantin Veliki uspeo da se obračuna sa poslednjim od trojice svojih savladara i suparnika, Likinijem, i proglasi za jedinog cara. Za svoga života, doneo je i sproveo u delo dve izuzetno značajne i dalekosežne odluke koje su svakako doprinele tome da ga pravoslavna Crkva proglasi svetiteljem i ravnoapostolom – 313. godine izdao je (zajedno sa Likinijem) tzv. Milanski edikt kojim je hrišćanima omogućio slobodno ispovedanje svoje vere, a sedamnaest godina kasnije preselio je prestonicu Carstva ka istoku.

Svakako, centar rimske moći se i ranije postepeno pomerao ka ekonomski i kulturno razvijenijem Istoku. Grad Rim je praktično već od sredine trećeg stoleća prestao da funkcioniše kao prestonica Carstva – carevi sa svojom dvorskom svitom i visokim državnim činovništvom retko da su u njemu uopšte i boravili. Taj proces je samo kulminirao 330. godine Hristove ere kada je Konstantin Veliki definitivno preselio, odn. osnovao novu prestonicu Rimskog carstva na Bosforu, na mestu antičkog grada Vizantiona (Βυζάντιον), i nazvao je Novi Rim (Nova Roma, odn. Νέα Ῥώμη / Nea Romi) koji će postepeno postati poznatiji kao Konstantinov grad, odn. Konstantinopolj (Κωνσταντινούπολις). Može se reći da je ovim potezom preseljenja prestonice ka istoku utemeljen „Romejski, odn. Rimski pravoslavni svet“ koji je, nakon ponovne podele Carstva i definitivnog pada  njegovog zapadnog dela (476. god), nastavio da postoji u vidu državne organizacije Romejskog, odn. Vizantijskog carstva još gotovo čitav milenijum, odn. do pada Carigrada u ruke otomanskih Turaka 1453. Nastavio je da živi, i do dana današnjeg, preko Istočne (tj. izvorne) pravoslavne vaseljenske (tj. univerzalne, odn. katoličanske) Crkve i pravoslavnog kulturno-civilizacijskog kruga naroda koji su sačinjavali tzv. „Vizantijski komonvelt“.   

Carstvo Romeja kao kontinuitet pojave istočnomediteranske sinteze

U ranijim fazama razvoja „Vizantijskog“, odn. Romejskog carstva, a od pada Zapadnog rimskog carstva nadalje, njegovi žitelji su oličavali jedan raskošan multi-etnički spektar u okviru kojeg je dominirao jelinizovani kulturno-civilizacijski obrazac. Bilo je tu latinskih Romana, Jelina (Grka), ostataka romanizovanog balkanskog autohtonog stanovništva, Jermena, Egipćana, Libijaca, kao i pripadnika raznih semitskih i mnogih drugih naroda. Nakon velikih arabljanskih osvajanja na Istoku, prodora Slovena i Bugara na Balkan i lombardskih osvajanja u Italiji u sedmom stoleću, došlo je do velikog poremećaja u etničkoj strukturi stanovništva. Sada su većinu podanika Carstva Romeja, uglavnom svedenog na prostore Male Azije, Balkana i južne Italije, činili Jelini, ali je došlo i do velikog upliva slovenskog elementa. Naime, prvih godina sedmog stoleća otpočela je masovna slovenska kolonizacija Balkanskog poluostrva od Dunava pa sve do južne Jelade (Grčke). Sloveni su preplavili ne samo dunavske provincije već i skoro celu Makedoniju, dok je Trakija opustošena sve do samih zidina prestonice. Veliki talas kolonizacije zapljusnuo je i prostore srednje Jelade, Peloponeza, pa čak i nekih ostrva u Egejskom moru. Periodičnim planskim preseljenjima već „domaćih“ Slovena u Malu Aziju od strane romejskih vlasti došlo je do širenja njihovog prisustva i na tim prostorima. No, iako se unutrašnjost romejskog Balkana prosto raspala u niz „Sklavinija“, matične jelinske oblasti su ipak bile pošteđene potpune slovenizacije (bar u kulturno-civilizacijskom smislu) jer je, s vremenom, romejska vlast na tim prostorima uspela da asimiluje, odn. jelinizuje najveći broj Slovena. Treba još spomenuti i istočna pogranična područja Carstva koja su nastanjivale veće ili manje zajednice drugih etničkih manjina, uglavnom monofizita.

Ono što je ovde bitno naglasiti jeste svakako to da su podanici Carstva po svojoj državnoj svesti uvek bili i ostali Rimljani – drugi naziv za sebe nisu ni poznavali. Bez obzira na etničku pripadnost i neke druge međusobne različitosti, nazivali su svoju zemlju Carstvom Rimljana (Imperium Romanorum), odn. Carstvom Romeja (Βασιλεία Ρωμαίων ili, jednostavno, Ρωμανία), a sami su se izjašnjavali kao Rimljani, tj. Romeji (Ρωμιοί). Menjao se i jezik (jelinski je postepeno potiskivao latinski), ali je politički identitet Carstva i njegovih žitelja uvek ostajao isti. Rimska državna forma ostala je da služi kao okvir jelinsko-hrišćanskom duhu. Veoma je indikativna činjenica da su i nakon 1453. (pada Carigrada u ruke Mehmeda II) pa sve do početka dvadesetog stoleća jelinski podanici sada već Otomanskog carstva nastavili da se izjašnjavaju i kao Romeji (Ρωμιοί) i kao Jelini (Έλληνες), a u nekim krajevima savremene Grčke to je i danas slučaj. U skladu s time, današnji seljak u severoistočnoj Turskoj kaže i sledeće: „Ovo je bila zemlja Rimljana u kojoj se govorilo hrišćanskim jezikom“.[2] Dakle, van svake je sumnje da su Romeji imali izraženu jelinsku kulturološku svest, ali neophodno je naglasiti da su se, pre svega i iznad svega, uvek osećali Rimljanima, odn. hrišćanima.

Nazivajući Carstvo kojem su pripadali Carstvom Rimljana/Romeja, a sebe Rimljanima/Romejima, stanovnici su u stvari potvrđivali i naglašavali svoju pripadnost i privrženost drevnim tradicijama, odn. fenomenu istočno-mediteranske sinteze čijem je „krštenom“, odn. pohrišćanjenom izdanju Konstantinovim preseljenjem prestonice na Istok produžen život za još jedan milenijum. Ustvari, može se reći da se suština tog fenomena i dan danas još uvek projavljuje u Istočnoj pravoslavnoj vaseljenskoj Crkvi. Do naziva nove prestonice – Novi Rim – svakako nije došlo zbog neke nostalgije za latinskom prošlošću; radilo se o jednom „hirurškom zahvatu“ kojim je Konstantin Veliki presadio srce Carstva u sam epicentar njegove nove istočne budućnosti, kako materijalne tako i duhovne.

Uspon i konsolidacija hrišćanstva zasigurno predstavlja najdramatičniji događaj u okviru velike tranzicije iz starog u novo do koje je, od trećeg do sedmog stoleća Hristove ere, došlo prvo na Istočnom Mediteranu, a potom i u Evropi. Kao kulturno-civilizacijska sinteza antičke jelinske kulture i najdrevnijih tradicija Starog istoka, istočno-mediteranski duhovni milje jelinizma bio je plodno tlo za ideje koje je hrišćanstvo nudilo i upravo mu je ta prijemčivost za „jedino novo pod nebom“ (tj. za ličnost i učenje Isusa Hrista) omogućila da nastavi svoj život. Imanentnost božanskog u paganskim religijama i kultovima istočno-mediteranske sinteze sačuvana je i preobražena hrišćanstvom, odnosno „oblačenjem“ u ličnost Isusa Hrista („Jer koji se god u Hrista krstiste, u Hrista se obukoste“ /Gal. 3, 27/). Kao izvrsni poznavaoci jelinske filosofske misli, Sveti oci Istočne pravoslavne vaseljenske Crkve su znali kada da „stisnu jelinsku kočnicu“ na semitske koncepte transcendentnog Boga, ali su, isto tako, dobro znali kada da „stisnu semitsku kočnicu“ na jelinske koncepte bezličnog Boga formi.

Osvit „romejske ere“ svakako je inaugurisan pobedom hrišćanstva koja je potvrđena Milanskim ediktom i premeštanjem državnog sedišta na jelinizovani Istok, ali Carstvo Romeja je kroz svoju hiljadugodišnju istoriju pretrpelo transformacije velikih razmera. S vremenom se sve više udaljavalo od nekih svojih početnih pozicija, a to je bilo upravo zato što romejska država nije bila ni ukočena niti sterilna, kao što se to dugo tvrdilo (a ne retko i danas), već je njen razvoj bio pun dinamike. Reč je o jedinstvenom modelu multinacionalnog društva koje je, integrisano ideologijom Rimskog carstva, jelinizovanom kulturom i istočnim hrišćanstvom, hiljadu godina odolevalo pred izazovima velikih društveno-istorijskih i ekonomskih promena i to tako što im se, sa više ili manje uspeha, prilagođavalo ne menjajući pri tom svoju osnovnu suštinu.[3] Stoga se može reći da je Romejsko carstvo tokom svog hiljadugodišnjeg trajanja oličavalo jedan neprekidan proces tranzicije Rimskog carstva koje je izlazeći iz svoje kasno-antičke faze postepeno menjalo formu i poprimalo oblike jednog novog, ali i dalje civilizacijski čvrsto utemeljenog društva srednjeg veka.

U očima Romeja hrišćanska rimska država bila je odraz Carstva nebeskog i svojevrsni „svetotajinski komonvelt“ obzirom na to da je ubedljiva većina njenog stanovništva činilo Crkvu koja jeste samo telo Hristovo, odnosno jedinstveni bogočovečanski organizam. Nije čak postojao ni koncept države u smislu geografskog entiteta. Carstvo je bilo jedna univerzalna ideja koja je nadilazila dimenzije vremena i prostora.  

Jedan od važnijih aspekata „svetotajinskog komonvelta“ svakako je bilo njegovo čvrsto opredeljenje za avtokratiju koju je pratio složeni dvorski ceremonijal. Car je ne samo vrhovni zapovednik vojske, vrhovni sudija i zakonodavac, već i glavni zaštitnik Crkve i pravoverja. Takva vrsta koncentracije vlasti u rukama jedne ličnosti je u krugovima zapadnih naučnika često interpretirana kao jasan izraz konačnog trijumfa despotizma orijentalnog tipa koji je, uz „ostale orijentalne uticaje“, značajno doprineo da se Istočno rimsko carstvo, kao poslednji izdanak poznog Rimskog carstva, konačno preoblikuje u srednjovekovnu „Vizantiju“. Međutim, sa romejskog aspekta, samodržac (αὐτοκράτωρ) je bio svojevrsni odraz lika Božijeg na zemlji te je, stoga, mogao i morao biti samo jedan. Upravo zbog toga što ga je izabrao sâm Bog i što ga je aklamacijom potvrdio narod Božiji on je bio uzdignut iznad svega ljudskog i zemaljskog. Stoga je mogao, a to mu je bila i obaveza, da vodi državne poslove u interesu opšteg dobra. Bio je odgovoran pred Bogom za dobro svog naroda, ali je isto tako bio odgovoran i prema narodu koji ga je potvrdio za cara. Taj princip potvrđivanja davao je istom tom narodu moralno pravo da se pobuni protiv onih careva za koje se smatralo da su, ne držeći se svojih moralnih i političkih obaveza, izneverili Božije i narodno poverenje. Jer, avtokratija je podrazumevala apsolutno „nekoristoljublje“ i apsolutnu ljubav prema bližnjem. Nausprot tome, oligarhija (ὀλιγαρχία) je viđena kao bolest, kao podređenje opšteg dobra pohlepi pojedinaca, odnosno individualnoj pohlepi koja uvek podrazumeva izrabljivanje bližnjeg. Vlast oligarhije samo bi značila da se jedan imperativ zamenjuje mnogim.

Hristijanizacija Zapadne Evrope

Situacija u Zapadnoj Evropi bila je sasvim drugačija po pitanju recepcije hrišćanstva. Dok su na Istoku postojale drevne, dobro formulisane religije i/ili filosofije koje su prethodile Hristovom ovaploćenju i poslužile kao plodno tlo za prihvatanje „novog“, na Zapadu to nije bio slučaj. Na Zapadu je čak i proces „romanizacije“ bio radikalno drugačiji u odnosu na onaj koji se odvijao na Istoku. Za sve vreme rimske vlasti na prostorima Zapadne Evrope latinska rimska kultura nije uspela da pusti dublje korene ni u Galiji ni u Britaniji dok su joj severnije oblasti Evrope ostale van svakog domašaja. Kada je došlo do propasti Zapadnog rimskog carstva pokazalo se da stanovništvo na tim prostorima nije bilo niti spremno, a još manje voljno, da zadrži vrednosti latinskog rimskog, a kamoli kasno-antičkog rimskog, odnosno jelinističkog nasleđa, koje je u istočnim delovima Carstva već doživljavalo svoje „krštenje“ recepcijom hrišćanstva. Umesto toga, među narodima Zapadne Evrope došlo je do civilizacijske regresije, odnosno okretanja ka njihovim starim paganskim vrednostima, mitovima, religijama i kultovima.

Novi „rimski osvajač“ ovih prostora – papski Rim – poneo se prema tim narodima otprilike onako kako su se španski misionari, desetak stoleća kasnije, poneli prema žiteljima Centralne i Južne Amerike. Međutim, na udaru ovakve „hristijanizacije“ nisu bili isključivo nosioci paganskog nasleđa već i hrišćanska Crkva Kelta koja je, veoma uspešnom nadgradnjom hrišćanske vere nad temeljima drevne paganske duhovnosti, uspela da se održi nakon pada Zapadnog rimskog carstva kao praktično jedina hrišćanska oaza u gotovo nepreglednoj pustinji mnogoboštva. Rimska Crkva nije hristijanizovala Zapadnu Evropu prema modelu Crkve Kelta koji bi imao sličnosti sa procesom hristijanizacije na Istoku, već je energično radila na slamanju samosvojnosti, odn. svake različitosti, u ime svoje koncepcije „univerzalne Crkve“ i, sledstveno tome, opsesije pitanjima „prvenstva“ i „nepogrešivosti“. 

Dakle, na hrišćanskom Zapadu, sem donekle na matičnim teritorijama latinskog Rima, nije došlo do bilo kakvog civilizacijskog kontinuiteta koji bi bar podsećao na onaj proces na hrišćanskom Istoku koji je istočno-mediteranskoj sintezi jelinističkog sveta uspeo da omogući jedan novi, preobraženi, život u Hristu. To je najverovatnije i bio razlog zbog kojeg se na Zapadu, posle izvesnog vremena, projavila gotovo egzistencijalna potreba za uspostavljanjem makar i veštačke ideološke slike o postojanju čvrste veze zapadnog sveta sa antičkom prošlošću, i to po svaku cenu. Svoju umišljenu ulogu jedinog čuvara i autentičnog tumača antičkog nasleđa i izvorne hrišćanske vere, te (po istoj umišljenoj logici) i onoga kome pripada uloga suverenog nosioca transmisije daljeg civilizacijskog razvoja na svim nivoima, hrišćanski Zapad je mogao da realizuje i legitimizuje samo razgradnjom i delegitimizacijom Novog Rima, Carstva Romeja i Istočne pravoslavne vaseljenske Crkve kao živih svedoka istinskog civilizacijskog kontinuiteta.

Romejski pravoslavni svet kao izvor srpske duhovne i kulturne svesti oličene Svetosavljem

Neosporna je činjenica da je izlazak srpskog naroda na pozornicu evropske i svetske istorije bio uslovljen i omogućen njegovim organskim vezivanjem za tekovine evro-mediteranske duhovnosti i kulture ovaploćenje u judeo-hrišćanskoj religiji i predanju. Romejska, odn. vizantijska transmisija hrišćanstva omogućila je tom novopridošlom etnosu na vetrometini Balkana da otvori do tada mu nedostupne riznice svega onoga što mi danas podrazumevamo pod pojmom „civilizacija“. Univerzalni koreni romejskog hrišćanstva, odn. pravoslavlja, poslužili su srpskom narodu da uspostavi duhovnu vezu sa jelinističkom (helenističkom) kulturom, preko nje sa Antičkom Jeladom (Grčkom), a na drugoj strani sa judaizmom koji je nosio u svojoj tradiciji i religiji brojne pečate drevnih civilizacija Bliskog istoka – Drevnog Egipta, Vavilona, Akada i Sumera. Nije, otud, teško zaključiti od kakvog je sudbonosnog i dalekosežnoh značaja po Srbe bio momenat ostvarenja neposrednog kontakta sa Vizantijom, odn. Carstvom Romeja, tj. momenat njihove hristijanizacije.

Međutim, spoznaja o neprocenjivoj vrednosti novostečenog duhovnog blaga nije Srbe dovela do utapanja u amorfni okean kosmopolitizma. Zaslugom istaknutih ličnosti romejskog sveta, a pre svega Konstantina (u monaštvu Kirila, tj. Ćirila, apostola među Slovenima) i slavnog carigradskog patrijarha Fotija, ,,kuma” slovenskih naroda (obojica učenici Lava Matematičara, čoveka enciklopedijskog znanja i rektora carigradskog univerziteta, čije je glavno interesovanje bilo usmereno na prirodne nauke i mehaniku), omogućeno je Slovenima, pa tako i Srbima, da steknu sopstveno pismo i razviju autohtonu kulturu kroz prizmu pravoslavnog hrišćanstva. Onda je na istorijsku i metaistorijsku scenu stupila neponovljiva ličnost Rastka Nemanjića, potonjeg Svetog Save, čijom je zaslugom gore spomenuta spoznaja o neprocenjivoj vrednosti novostečenog duhovnog blaga prerasla u hrišćansko pravoslavno civilizacijsko opredeljenje, koje je postalo stožer procesa sticanja jedinstvene kulturne svesti i duhovnog identiteta srpskog naroda. Čudesnom sinergijom između vladara Stefana Nemanje, odn. monaha Simeona, odn. Svetog Simeona Mirotočivog i njegovog sina Svetog Save udareni su temelji duhovnog preobražaja srpskog naroda, autokefalne srpske Crkve i srpske državne samobitnosti. Poznato je da je Sveti Sava proputovao tadašnju ikumenu prikupljajući duhovno iskustvo i znanje iz drugih pravoslavnih Crkava i velikih centara romejske civilizacije u ,,zlatnom trouglu” između Jerusalima, Atine i Carigrada. Sa svojih putovanja donosio je nebrojene knjige, svitke, pergamente, ikone i sl. čijom se upotrebom utemeljila i iskristalisala srednjevekovna srpska kultura koja je postala nepresušni izvor i inspiracija srpske duhovnosti i kulture sve do dana današnjeg.

Ono što je zatim usledilo tokom trajanja dinastije Nemanjića, a našlo svoj izraz u u plodonosnoj komplementarnosti izvornog pravoslavlja i autohtone narodne kulture i običaja, matrijalizovalo se dramatičnim uzletom na svim poljima duhovnosti i kulture, što se očituje brojnim ostvarenjima iz oblasti književnosti, državnog prtava, arhitekture, slikarstva i slično. Fenomen svetosavlja ,,kao izraz autentičnog hrišćanstva u srpskom nacionalnom doživljaju, tj. pravoslavlje ostvareno u istorijskom životu čitavog jednog naroda” (Episkop Atanasije Jevtić), rezultat je upravo uspešnog uspostavljanja delikatne ravnoteže i plodonosne komlplementarnosti između recepcije, tj. organskog vezivanja za tekovine evro-mediteranske duhovnosti i kulture izražene univerzalnim korenima romejskog pravoslavnog hrišćanstva s jedne, i autohtone narodne duhovnosti, kulture i običaja, s druge strane. Svetosavlje, kao podvig duhovnog neimarstva u srpskom narodu – zaslugom Nemanjića, Lazarevića i Brankovića, a nadasve pravoslavne Crkve – trajno je otvorilo duhovne oči srpskom narodu i u njemu pohranilo i duboko ukorenilo najsvetlije civilizacijske vrednosti hrišćanstva izražene idealima ljubavi, slobode, pravde i žrtve, koji su u tmini agarenskog ropstva kao luča pronošeni u vidu srpske pismene tradicije i narodnog usmenog predanja. Uprkos svim nedaćama srpska duhovna i kulturna svest se održala, a u modernim vremenima poslužila (mada ne i bez zloupotreba) kao podloga za stvaranje i održavanje srpskog nacionalnog identiteta  i to zahvaljujući istorijskom pamćenju srpskog naroda i živim i uporno negovanim stvaralačkim odnosom prema tradiciji i ideji svetosavlja.

Ovim što je rečeno se svakako ne propagira „vraćanje u prošlost“, odn. neka vrsta „regresije“ duhovne i kulturne svesti srpskog naroda u srednji vek, jer izvorno svetosavlje kao dinamički model negovanja duhovne i kulturne svesti srpskog naroda ostaje aktuelno i danas i dok god bude srpskog naroda kao takvog na istorijskoj sceni. To je upravo zato što ovaj model ima svoj izvor i svoje utemeljenje u Romejskom pravoslavnom svetu, odn. romejskoj duhovnoj kulturi u potpunosti prožetoj pravoslavnim hrišćanstvom koja, kako rekosmo, i dalje istrajava u svetu i, kao nekada Carstvo Romeja, odoleva pred izazovima stalnih društveno-istorijskih i ekonomskih promena tako što im se, nekada sa više a nekada sa manje uspeha, prilagođava ne menjajući pri tom svoju osnovnu suštinu.