Mitropolija Crnogorsko-primorska nakon razdvajanja Srbije i Crne Gore

Na početku političkih diskusija koje se dotiču crkava i verskih zajednica treba pomenuti da se Pravoslavna crkva Hristova skoro već dve hiljade godina u svojoj sveštenoj misiji rukovodi na osnovu Svetoga pisma i Svetoga predanja, ali da tu sveštenu misiju ljudskog spasenja obavlja u konkretnim državnim okvirima i njihovim pravnim sistemima. Kao što Crkva ne prenebregava činjenicu postojanja države, njene uloge i njenog pravnog sistema, tako isto nijedna država ne bi trebalo da prenebregava činjenicu realnog postojanja Crkve Hristove, njene uloge i njenog kanonskopravnog ustrojstva.

Moderna državnost počiva na jasnom razgraničenju svetovnih nadležnosti države i duhovnih nadležnosti Crkve. Posleratnu ustavnopravnu poziciju crkava i verskih zajednica u bivšoj Jugoslaviji i sve do danas propisali su i propisuju ustavi. Crkve i verske zajednice nisu imale uticaja na određivanje sopstvene ustavnopravne pozicije u državi, a još manje su imale uticaja na određivanje njihovog položaja u društvu.

Danas se slobodno može konstatovati da je ustavnopravni položaj crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori definisan jednostrano od državnih vlasti. Ustavnopravni položaj crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori je, tokom poslednjih šezdesetak godina, bio i ostao rešen primenom ustavnog sistema odvojenosti crkava i verskih zajednica od države. Pored toga, svi posleratni crnogorski ustavi su deklarativno jamčili pravo na slobodu veroispovesti.

Referendum od 21. maja 2006. godine je, bez sumnje, predstavljao politički događaj u kome su glavni akteri ili nosioci bili predstavnici parlamentarnih političkih partija.

Mitropolija crnogorsko-primorska i eparhije budimljansko-nikšićka, zahumsko-hercegovačka i mileševska kao eparhije naše pomesne crkve, čija se kanonska jurisdikcija prostire na području ondašnje i današnje Republike Crne Gore, nisu institucionalno učestvovale u referendumskom procesu. Ni Nadbiskupija barska i Kotorska biskupija, kao ni Mešihat Islamske zajednice Crne Gore nisu imali takvu vrstu političkog angažmana. Doduše, niko od učesnika u referendumskom procesu takvu vrstu angažmana od legitimnih predstavnika crkava i verskih zajednica nije ni tražio.

Pravoslavno sveštenstvo i monaštvo je u svojstvu građana sa pravom glasa iskoristilo pravo da svoj lični stav prema zajedničkoj državi Crne Gore i Srbije i prema nezavisnoj Crnoj Gori iskaže izvršavanjem svoje građanske dužnosti glasanjem na referendumu. Može se izvesti zaključak da su rimokatolički sveštenici i islamski verski službenici na isti građanski dopustiv način učestvovali u referendumskom procesu.

Mitropolija crnogorsko-primorska, a ni ostale kanonske pravoslavne episkopije u predreferendumskom periodu i kampanji nisu izdale nikakav zvaničan akt kojim se sveštenstvu preporučuje ili službeno određuje za koju od dve ponuđene opcije budućeg državnopravnog statusa Crne Gore da se opredeli. Nepobitna je činjenica da je svakom pravoslavnom svešteniku i monahu u Crnoj Gori, uz poštovanje lične slobode, ostavljeno da se opredeli prema sopstvenoj savesti.

I danas se, kao i za vreme državne zajednice Srbija i Crna Gora, SR Jugoslavije i SFRJ, o položaju Mitropolije crnogorsko-primorske i ostalih kanonskih pravoslavnih episkopija u nezavisnoj Crnoj Gori može govoriti iz dva ugla. S jedne strane, može se govoriti o položaju Mitropolije i ostalih eparhija u pravnom sistemu Crne Gore. S druge strane, može se govoriti o položaju Mitropolije i ostalih kanonskih pravoslavnih episkopija u crnogorskom društvu.

Mitropolija crnogorsko-primorska danas predstavlja najstariju crnogorsku instituciju. Nažalost, moram da konstatujem da se od 21. maja 2006. i formalno, radi jasno određenog cilja, pristupilo postupku ustavnopravnog delegitimisanja Pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Taj proces je, nema sumnje, započet mnogo pre referenduma. Dok većina evropskih država kroz primenu ustavnopravnog sistema odvojenosti crkava i verskih zajednica od države teži kooperativnoj saradnji sa duhovnim institucijama različitih veroispovesti koje deluju na njihovom prostoru, u Crnoj Gori je na sceni ne samo primena rigidnog sistema striktne odvojenosti crkava i verskih zajednica od države nego i direktno podrivanje unutrašnjeg ustrojstva sa početkom progona samo jedne crkve – Pravoslavne crkve u Crnoj Gori.

Mitropolija crnogorsko-primorska je kao stub i tvrđava pravoslavne vere kroz vekove na prostoru današnje Crne Gore prošla i preživela različite statuse u različitim pravnim okvirima. Svoju sveštenu misiju započela je kao svetosavska Zetska episkopija da bi, nakon seoba njenog sedišta sa Miholjske Prevlake, Budve, Prečiste Krajinske, Vranjine, Koma i Oboda, došla do Cetinja. Ona je bila državotvorna crkva. Državotvornu ulogu je, posle smrti mitropolita Petra Prvog Petrovića Njegoša i početkom moderne crnogorske državnosti, zamenila ulogom državne crkve. Ulogu državne crkve je, kao i sve eparhije obnovljene Pećke patrijaršije – Srpske pravoslavne crkve, u Kraljevini SHS/Jugoslaviji zamenila ulogom jedne od priznatih verskih institucija. U Drugom svetskom ratu i decenijama nakon njega bila je u poziciji gonjene crkve. Primera radi, samo u Drugom svetskom ratu i nekoliko godina nakon njega bez suda, suđenja i presude ubijeno je skoro 130 njenih sveštenika i monaha. Jedan crnogorski mitropolit – Joanikije (Lipovac) – ubijen je 1945. u Aranđelovcu, a grob mu ni do danas nije pronađen. Drugi crnogorski mitropolit – Arsenije (Bradvarović) – na pravdi Boga je, u montiranom sudskom procesu, osuđen na 11 i po godina teške robije. Da ne govorimo o desetinama hiljada hektara oduzete crkvene imovine, stotinama oduzetih crkvenih zgrada, devastiranju crkava, uništavanju crkvenih bogoslužbenih knjiga. Proslava 750-godišnjice nemanjićkog manastira Morače je, informacije radi, “upriličena” 1952. godine, i to tako što su partijski aktivisti u manastirskoj porti spalili na stotine srednjovekovnih rukopisnih i štampanih bogoslužbenih knjiga.

U poslednjih desetak godina 20. i na početku 21. veka Mitropolija se, prvi put u svojoj istoriji, mimo svoje volje našla u procesu ustavnopravnog delegitimisanja.

Taj proces je započet za vreme zajedničke države Srbije i Crne Gore – SR Jugoslavije i državne zajednice Srbija i Crna Gora. Najpre je 17. januara 2000. u cetinjskoj stanici policije, a na osnovu davno prevaziđenog Zakona o pravnom položaju verskih zajednica Socijalističke Republike Crne Gore registrovana i u pravni sistem Crne Gore uvedena jedna pseudoreligiozna organizacija pod nazivom “crnogorska pravoslavna crkva”. Osim što je na taj način grubo atakovano na identitet i dostojanstvo Mitropolije crnogorsko-primorske kao viševekovne kanonske institucije pravoslavne veroispovesti, policijskom registracijom tzv. CPC grubo je narušeno ustavno načelo odvojenosti crkava i verskih zajednica od države po kome država nema pravo da se bavi pitanjima unutrašnje organizacije crkava i verskih zajednica i njihovim ustrojstvom. Grubo je pogažen i član 11 tadašnjeg ustava Crne Gore iz 1992. godine u kome je više nego jasno konstatovano da u Crnoj Gori postoji samo jedna pravoslavna crkva, jedna rimokatolička crkva i jedna islamska verska zajednica.

Radi efikasnijeg ostvarivanja procesa delegitimisanja kanonskih institucija i predstavnika Pravoslavne crkve odredbama Zakona o Vladi Crne Gore iz 2001. ukinuto je Ministarstvo vera i od tog trenutka ne postoji zvanična državna adresa koja se na pravno uobličen način bavi ozbiljnim pitanjima položaja i problema crkava i verskih zajednica.

Crnogorski režim je još od 1992. uporno izbegavao da donese jedan moderan zakon o pravnom položaju crkava i verskih zajednica. Nažalost, i dalje se primenjuje rigidni i preživeli Zakon o pravnom položaju verskih zajednica SR CG (“Službeni list SR CG”, br. 9, Titograd, 1997) iz komunističkog perioda. Podsećanja radi, Republika Srbija je 1993, dakle, za vreme Miloševićeve vladavine, donela zakon o prestanku važenja određenih zakona i drugih propisa u Republici Srbiji (“Službeni glasnik Republike Srbije”, br. 18, Beograd, 1993), kojim je komunistički Zakon o pravnom položaju verskih zajednica SR Srbije, zajedno sa drugim prevaziđenim zakonima komunističkog perioda, stavila van snage. Da je u Crnoj Gori blagovremeno donet jedan takav zakon prema savremenim pravnim standardima, onda, u svakom slučaju, u cetinjskoj policiji ne bi moglo da se pravno rodi jedno takvo duhovno policijsko nedonošče i nazove pravoslavnom crkvom. Savremeni zakoni o pravnom položaju crkava i verskih zajednica, a pomenuću ovde samo Zakon o slobodi vere Bosne i Hercegovine iz 2004, ne dozvoljavaju registraciju i delovanje novih crkava i verskih zajednica koje, bez dozvole postojećih crkava i verskih zajednica, žele da upotrebe identitet, imovinu, službene simbole, znamenja, atribute i naziv crkve ili verske zajednice (st. 2e čl. 5 i st. 1 čl. 18).

Pravno delegitimisanje Mitropolije crnogorsko-primorske je potpomognuto od raznih medija, a posebno od štampanih i elektronskih koji se finansiraju iz budžeta svih građana.

Crnogorski režim se suočio sa obavezom restitucije nepravedno oduzete imovine. Nažalost, donet je jedan diskriminatorski zakon koji je služio ne samo za fingiranje restitucije oduzete imovine građanima nego je crkve i verske zajednice ostavio bez mogućnosti da budu tretirane u procesu restitucije. Režim je takav postupak obrazložio potrebom donošenja posebnog zakona o restituciji oduzete imovine crkava i verskih zajednica. Vreme je pokazalo da je to bila farsa i da je čekanje novog zakona zapravo predstavljalo kupovanje vremena da bi se crkvena imovina nemilosrdno privatizovala svuda, a posebno na Primorju. Dovoljno je da podsetim na to da je i aktuelni kotorski biskup monsinjor Ilija Janjić javno zatražio da se oduzeta imovina Kotorske biskupije zaštiti od bespoštedne privatizacije (agencija MINA, 18. februar 2007). Tek nakon velikih intervencija međunarodnih faktora, Ustavotvorna skupština Republike Crne Gore donela je Zakon o izmenama zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju (“Službeni list RCG”, br. 49, Podgorica, 2007). U najnovijem izveštaju američkog Stejt departmenta o stanju ljudskih prava u 190 država (mart 2008) konstatuje se da u Crnoj Gori, između ostalog, “nije bilo napretka u vraćanju crkvene imovine nakon što je SPC tvrdila da vlasti primenjuju Zakon o restituciji na diskriminatorski način” (prema agenciji MINA, 12. mart 2008).

Predloženo rešenje iz Zakona o izmenama zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju takođe nema za cilj da se restitucija oduzete crkvene imovine sprovede na pravno valjan, pravedan i efikasan način. O tome svedoči jedan član pomenutog zakona u kome se kaže da “crkve i verske zajednice mogu podneti prijavu radi evidentiranja imovine koja im je na teritoriji RCG oduzeta u korist opštenarodne, državne, društvene ili zadružne imovine bez pravične ili tržišne nadoknade. Prijava iz st. 1 ovog člana sa dokazima (kopije) od značaja za identifikaciju bivših vlasnika ili njihovih sledbenika, oduzete imovine i osnova oduzimanja, podnosi se Ministarstvu finansija u roku od tri meseca od dana stupanja na snagu ovog zakona. Prijava iz st. 2 ovog člana ne predstavlja zahtev za ostvarivanje prava na osnovu kojeg može da se izvrši povraćaj oduzete imovine ili obeštećenje.”

Iz ovog člana koji se odnosi na restituciju oduzete imovine crkava i verskih zajednica jasno se sagledava ambicija režima na obesmišljavanju procesa restitucije. Navedeni zakon je stupio na snagu 10. avgusta 2007. Mitropolija crnogorsko-primorska i eparhije budmiljansko-nikšićka i mileševska su preko svoga punomoćnika podnele 129 dokaza – prijava o više hiljada hektara oduzete imovine i više stotina zgrada crkvenih opština i manastira.

Režim je, po svemu sudeći, očekivao izuzetnu nespremnost crkava i verskih zajednica za ovo važno pitanje. Zbog toga je, da bi se smanjila restituciona masa, ostavio veoma kratak rok (90 dana) za podnošenje prijava, ali se zaštitio i tako što je zakonsku normu postavio u službu evidentiranja, ali ne i vraćanja oduzete imovine.

Ne može se preskočiti ni pitanje donošenja novog ustava Crne Gore. Pripreme za njegovu izradu započete su i pre referenduma. Na inicijativu predsednika Skupštine formiran je jednopartijski tzv. ekspertski tim, na čijem se čelu nalazio Mijat Šuković. Ustavotvornu skupštinu je, i pre nego što je konstituisana, čekao spreman tzv. ekspertski tekst ustava kao polazna osnova za pisanje ustava.

Proces pravnog delegitimisanja Mitropolije crnogorsko-primorske je nastavljen i kroz tzv. ekspertski tekst ustava. Na zaprepašćenje uže stručne i šire javnosti, u ekspertskom tekstu je, danas se slobodno može reći, na zahtev predsednika Ustavotvorne skupštine i značajnog dela režima nominovana i tzv. CPC kao “jedna od dve pravoslavne crkve u Crnoj Gori”. Da ne govorimo o tome koliko je političkih i tehničkih nejasnoća i nelogičnosti pratilo rad kompletnog Ustavnog odbora. Paradoksalno je da je Nacrt ustava zapravo usvojen sa alternativama, i to sa gotovo stoprocentnom većinom!

Pravni, a potom Episkopski savet u Crnoj Gori je blagovremeno i zvanično predložio da se kompletan član 16 ekspertskog teksta Ustava briše i zameni sledećom normom:

“Pravoslavna crkva, Rimokatolička crkva, Islamska verska zajednica i ostale verske zajednice su ravnopravne i odvojene od države.

Država poštuje i ne povređuje status i ustrojstvo crkava i verskih zajednica. Priznajući njihov identitet i poseban doprinos unapređenju društva država održava otvoren i stalni dijalog sa crkvama i verskim zajednicama.

Crkve i verske zajednice samostalno uređuju svoju unutrašnju organizaciju i slobodno vrše verske obrede i poslove. Crkve i verske zajednice imaju pravo da osnivaju svoje stručne škole, socijalne, humanitarne, dobrotvorne i vaspitne ustanove i da njima upravljaju, a u svojoj delatnosti uživaju zaštitu i pomoć države.”

Režim, nažalost, nije uvažio ove predloge iza koga su stali i poslanički klubovi Srpske liste, Socijalističke narodne partije i Narodne stranke i Demokratske srpske stranke. Pokret za promene nije prihvatio ovaj predlog Pravnog i Episkopskog saveta u Crnoj Gori.

Na Tomindan, 19. oktobra 2007. Ustavotvorna skupština je dvotrećinskom većinom usvojila Ustav nezavisne Crne Gore. Dvotrećinska parlamentarna većina (vladajuća koalicija, Pokret za promene, albanske i bošnjačke partije) smatrala je prirodnim da se i kroz novi ustav nastavi proces delegitimisanja Mitropolije crnogorsko-primorske, i to tako što su u član 14 Ustava propisali da su “verske zajednice odvojene od države. Verske zajednice su ravnopravne i slobodne u vršenju verskih obreda i verskih poslova” (“Službeni list Crne Gore”, br. 1, Podgorica, 2007). Na ovakav način se ne samo ustavno potvrdila nego i proširila mogućnost za svakovrsne političke manipulacije sa Pravoslavnom crkvom, ali i verskim osećanjima građana.

Vredi podsetiti na to da je Ustavotvorna skupština u maju 2007. godine usvojila i Zakon o državnom premeru i katastru nepokretnosti ( “ Službeni list RCG ” , br. 29, Podgorica, 2007), po kome se danas, kroz priču o navodnoj “ispravci greške u katastru nepokretnosti”, Mitropolija crnogorsko-primorska na kriminalan način lišava imovinskih prava nad više desetina crkava i manastira koji su vekovima u njenoj svojini.

Pored ovoga, u skupštinsku proceduru je već ušao vladin predlog zakona o državnoj imovini koji, takođe, stvara veliki prostor za svakovrsne manipulacije i mahinacije.

Kada bi se politika crnogorskog režima kretala u pravcu pravnog delegitimisanja svih postojećih crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori, onda bi se moglo govoriti o jednom opštem antireligioznom stavu vladajućeg režima i animozitetu režima prema svim crkvama i verskim zajednicama. Nažalost, napred navedeno ukazuje na to da su ustavna i zakonska rešenja pripremljena kao omča oko vrata isključivo Pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori.

Proces ustavnopravnog delegitimisanja Mitropolije crnogorsko-primorske imao je sistematsku logističku podršku budžetskih i nezavisnih medija, a posebno RTCG kao tzv. javnog servisa. Sistematski je stvarana i još uvek se stvara atmosfera linča, u kojoj će svako ko nasrne na Božji hram ili pravoslavnog sveštenoslužitelja u najgorem slučaju dobiti nacionalnu penziju, a da mi, pravoslavni sveštenici, budemo srećni ako nam otmu crkve, a ostave glave na ramenima.

Dakle, problemi sa kojima se suočava Mitropolija crnogorsko-primorska ne vezuju se samo za referendum od 21. maja 2006. godine. Ali od tog datuma oni dobijaju na intenzitetu. Ne mogu se oteti utisku da se priprema jedno sistematsko raspeće Crkve Hristove u Crnoj Gori. S druge strane, Mitropolija u takvoj poziciji i u tako podeljenom narodu u Crnoj Gori uživa veliko poverenje vernog naroda, ali ne samo kroz političke ankete i istraživanja javnog mišljenja.

Mitropolija crnogorsko-primorska i ostale kanonske pravoslavne eparhije i u takvim uslovima nastavljaju svoju sveštenu misiju, znajući da je Crkva Hristova najjača kad je na raspeta na Krstu.

(Izlaganje na okrugom stolu Srpske liberalne stranke, Beograd, 13. mart 2008. godine)