Umetnost, kensel kultura i geopolitika - tajna "Pikove dame"

Smatra se da aktuelna tema kensel-kultura (cancel culture) nije od juče i neki u traženju njenog korjena stižu do antičke Grčke. Danas se mnoge epizode tog fenomena najčešće povezuju s ratom u Ukrajini i statusom ruske kulture u inostranstvu.

U posljednje vrijeme se bilježe pokušaji da se distanciraju, pa i uklone izraelski umjetnici sa međunarodne kulturne scene zbog rata u Palestini. Tako je vrlo aktuelan zahtjev koji su potpisali mnogi umjetnici u kojem se osporava izraelsko učešće na Bijenalu likovne umjetnosti u Veneciji.

Jedna epizoda ove, najblaže rečeno problematične pojave, će nas u našem tekstu dovesti do Puškina. I to na dvostruki način, gdje ćemo se zadržati nešto opširnije.

Ali da najprije podsjetimo da kensel-kultura uglavnom znači otklanjanje iz javnog prostora umjetničkih djela i njihovih autora zbog, u najširem smislu, prekršaja normi i vrijednosti društvenog života. Pored kaznene dimenzije sama tumačenja pojave su jako široka i odnose se, ne samo na savremene autore, već i na one iz prošlosti, na njihova umjetnička djela, pa i ona koja nesporno predstavljaju najviše domete umjetnosti.

Radi se o stavu da zbog pripadnosti nekom narodu čija se državna politika u nekom trenutku smatra autokratskom i agresivnom, umjetnike iz takvih država treba ekskomunicirati zabranom prikazivanja njihovih djela.

Kod nas, na zajedničkom, četvoroimenom jeziku, ova (ne)kulturna pojava se označava terminima “kultura uklanjanja” ili nešto storžije “kultura likvidacije”. U svakom slučaju radi se o izbacivanju određenih umjetnika i djela sa javne scene.

U kontekstu rata u Ukrajini kultura uklanjanja je primjenjivana često prema ruskim umjetnicima, među kojima su se našli i oni najveći. Do mjere da su neki slučajevi dobijajali tragikomične i groteskne dimenzije. Naime, “stradali” su veliki pisci kao Čehov i Dostojevski, Puškin, kompozitori Rahmanjivov i Čajkovski…

Španski Teatro Real, jadan od najprestižnijih operskih kuća je u martu 2022. otkazao planirane nastupe prestižnog ruskog Boljšoj baleta.

Ipak sve nilje prošlo bez odjeka u javnosti, između ostalog i otvoranjem polemika. Uočeno je da su takvi događaji proizvodili i kontraproduktivne efekte imajući u vidu rakcije afirmisanih ličnosti upravo iz svijeta umjetnosti koji su digli glas protiv političkih diskvalifikacija u kulturi i sportu.

Velike polemike u Italiji je izazvala odluka o prekidu ciklusa predavanja Paola Norija na univerzitetu u Milanu o Dostojevskom. Opet zbog rata u Ukrajini. Profesor Nori je tim povodom izjavio: “Dok je ono što se dešava u Ukrajini grozno, cenzura u Italiji je smješna… zabranjuju se predavanja o piscu koji je već bio osuđen na smrt 1849. zato što je čitao nešto zabranjeno”.

Suočeni s oštrim kritikama zbog “kažnjavanja” Dostojevskog organizatori su bili prinuđeni da promjene odluku. Nori, veliki poznavalac ruske književnosti, posebno Dostojevskog, poslije kraće pauze nastavio je s predavanjima na istu, veliku temu.

Objašnjenjima, zapravo podsjećanjem da veliki broj ruskh pisaca pripada evropskoj književnosti, da predstavljaju dio baštine evropske kulture, korigovane su donekle mnoge brzine u “kulturi likvidacije”.

U nastaloj argumentaciji vjerovatno nije trebalo podsjećati i na činjenicu da ruska država, njen dio, i svojom geografijom pripada evropskom kontinentu. “Evropa od Atlantika do Urala” nije bio samo geografski pojam, već i De Golova krilatica, zapravo geopolitička doktrina kojom je, prema francuskom predsjedniku, moguće ostvariti bezbjednosnu stabilnost Starog kontinenta. Tačno je da Rusija, i to mnogo većim dijelom, geografski (i ne samo geografski) pripada azijskom kontinentu.

Zbilja, nije trebalo biti mnogo obrazovan pa argumentovano podsjetiti na vezu velikih ruskih književnih, muzičkih, likovnih djela sa pravcima i estetikama evropske kulture.

I lične biografije, recimo ruskih književnika, sadrže ne baš kratke periode boravaka u zapadnoevropskim zemljama. Hercen i Turgenjev su živjeli u Francuskoj, Gogolj u Rimu, Dostojevski u Firenci, Gorki na Kapriju, Nabokov u Kembridžu, Berlinu, da su mnogi ruski pisci 18. vijeka ljetovali u poznatim njemačkim banjama.

Povodom nastalih polemika nije bilo teško zaključiti ni da “kultura otkazivanja” ide u prilog onoj svijesti u Rusiji koja Zapad vidi neprijateljskim. Znamo, da podjele u ruskoj inteligenciji između “zapadnika” i “slavofila” traju dugo, pa i vjekovima, s promjenljivim odnosom snaga koji nekada zavisi i od “izvanjskih” okolnosti, dakle van same Rusije.

Kensel-kultura koja se događala na unutrašnjem planu zemlje je takođe velika tema. Ona se dešava u nedemokratskim društvima. U totalitarnim režimima, desnim i lijevim. U takvim slučajevima nije uopšte bitna estetika djela, nego biografija umjetnika, preciznije njegov odnos prema političkom sistemu i eliti na vlasti.

Emigrant Miloš Crnjanski je poslije Drugog svjetskog rata dugo bio klasičan slučaj i predmet kulture likvidacije na jugoslovenskom prostoru.

Slučaj Milovana Đilasa je poseban. Na neki način on je ideolog i izvođač kulture uklanjanja u fazi vlasti nakon rata da bi nakon kritike sistema postao disident čija su djela uklonjena, a nova, objavljena u inostranstvu, strogo zabranjivana u našoj zemlji. Uostalom Đilasov slučaj bi mogao biti klasična ilustracija misli Alberta Kamija: “Revolucionar poslije revolucije ima dvije mogućnosti - da bude ugnjetač ili jeretik”.

Zanimljiv je slučaj koji takođe možemo svrstati u kensel-kulturu povodom kultnog filma “Prohujalo sa vihorom”, po romanu Margaret Mičel. Snimljen 1939. ovaj filmski klasik, s Klerk Gejblom i Vivijan Li u glavnim ulogama, dobio je deset Oskara, ostajući u istoriji kinematografije kao najgledaniji svih vremena.

Naime, tokom 2021. poznati američki internetski striming servis HBO Max je “Prohujalo s vihorom” skinuo sa svoje platforme zbog degradirajućih scena o Afroamerikancima u tom filmu. Ova odluka koincidira s rastom antirasitičkih protesta u SAD zbog nasilne smrti Afroamerikanca DŽordža Flojda. Veliko filmsko ostvarenje “kulturnog značaja” se našlo na listi “kulturnog otklanjanja”.

Nisu ni u ovom slučaju izostale polemike, naročito o istorijskom kontekstu teme, dakle građanskom ratu u Sjedinjenim Američkim Državama, koji je ostavio određene kontroverze, pa i u istoriografiji - manje o ciljevima, mnogo više o korišćenim metodama.

Hazard i bilansi opasnih igara

Kao uvod u našu dalju priču koja će se odvijati u neobičnom krugu - Milanske skale, Petrogradske kockarnice i rata u Ukrajini - počnimo datumom 23. februara 2022.

Prolazila je ponoć kada su se Skalom prolamali aplauzi oduševljene milanske publike upravo završenom operom “Pikova dama” za koju je muziku komponovao Petar Ilič Čajkovski. Ovacije su bile usmjerene cjelom ansamblu, posebno Najmidinu Mavlianovu, uzbekistanskom tenoru koji je igrao Hermana i režiseru, poznatom dirigentu Valeriju Gergijevu.

Istog dana Rusija je započela “specijalnu vojnu intervenciju”, zapravo invaziju na Ukrajinu.

Uprkos visokim ocjenama milanske premijere, jednako od stručne kritike i publike, dalje izvođenje predstve je dovedeno u pitanje. Nije prošlo mnogo sati od ovacija u milanskom teatru kada su gradonačelnik Milana i upravnik teatra Skale u razgovoru sa ruskim umjetnikom Valerjem Gergijevim, pored komplimenata za briljantnu predstavu, tražili da se javno, precizno kritički odredi prema ruskoj invaziji i ruskom predsjedniku. Nisu propustili da mu saopšte da će njegov stav usloviti dalju sudbinu predstave u milanskoj Skali.

Ruski režiser nije udostojio italijanske domaćine odgovora. Izvođenje “Pikove dame” je suspendovano. Ruski ansambl je napustio Milano.

Priču nastavljamo uz pomoć Puškina, njegove “Pikove dame” i meta-teatarskih dimenzija tog djela. Višeslojna “Pikova dama” se smatra jednim od najvećih, uzgred i najmračnijih djela slavnog ruskog pisca.

U najkraćem, Herman je vojni inženjer koji distancirano, iz ugla gleda svoje kolege kada se kockaju. Odbija da igra sve dok mu jedne noći njegov prijatelj Tomski nije pričao o svojoj babi grofici koja je uspjela da u momentu materjanih nevolja svom mužu grofu od Sen Žermenu saopstila tajnu kojom će u kockarnici dobiti veliki novac.

Zatim Herman, u Puškinovoj priči koja se kreće između realnosti i halucijnacija, postaje opsjednut da pronađe groficu i otkrije tajnu sticanja bogatstva u kockarnici.

Herman uspjeva da zavede služavku grofice s ciljem da uđe u dvorac. Uspjeva zatim da upadne u sobu grofice Ane Fedotove tražeći od nje tajnu dobitka na kocki. Stara gorfica mu saopštava da je priča o tome samo šala, de ne zna nikakvu tajnu kockanja. Herman vadi pištolj prijeteći da će da je ubije ako ne oda tajnu. Stara grofica uplašena umire od straha.

Herman odlazi na sahranu grofiće gdje mu se učinilo da je ona u jednom trenutku otvorila oko. Sasvim izbezumljen on noću sanja grozničav san u kojem se pojavljuje grofica otkrivajući mu tajnu. Treba da odigra trojku, zatim sedmicu na kraju keca.

Već prve večeri kockanja Herman ulažući novac na trojku pobjeđuje. Sledeće večeri na sedmicu ostvarajući već veliko bogastvo. On zatim stavlja sve na keca da bi neočekivano na vrhuncu uzbuđenja u ruci imao pikovu damu kojom sve gubi. U tom trenutku izbezumljeni Herman je u karti pikove dame ugledao zastrašujući lik grofice.

Ruski carski oficir Herman će završiti u ludnici gdje je šetajući stalno ponavljao - tri, sedam, kec… pikova dama.

“Pikova dama” je u dugom periodu jedna od najgledanijih opera u evropskim i ruskim teatrima. Prema motivima Puškinove priče snimljeno je destetak filmova, prvi još u carskoj Rusiji 1916. godine. Englezi su snimili Pikovu damu “The Queen of Spades” sa jakim elementima horora.

Puškinova priča je surova i ilizionistička, ne završava se opisom sudbine glavnih junaka, nesrećnog Hermana zarobljenika prevarne dobitne kombinacije što će ga odvesti u ludilo i mračne grofice koja tajnu “tri karte” nosi sa sobom u grob.

Značenje je mnogo šire, odnosi se i na ambijent jednog vremena i hazardera u njemu. Puškin opisuje Rusiju s početka 19. vjeka koja se nalazi u lomu između tradicije 18. vijeka čija bi inkarnacija mogla biti i grofica iz priče i novog vremena u kojem su nestrpljive i bezkrupulozne težnje ka uspjehu prilično mračne i suprostavljene klasičnim vrijednostima, što karakteriše i junaka priče Hermana.

Neki su u svemu mogli uočiti i privlačnost “napoleonizma” prilično proučavanog u ruskoj literaturi nakon francusko ruskog rata, dakle fenomen privlačnosti hazarda kojim se izaziva sudbina.

I Puškinov lik Herman iz “Pikove dame” i Raskoljnikov, junak romana “Zločin i kazna” Fjodora Dostojevskog se, uz sve razlike, demonski opredjeljuju za avanturu brzog mjenjanja ličnog života što ih ustvari vodi životnim stranputicama.

Poznato je da je Dostojevski visoko cjenio Puškinovo književno majstorstvo, ističići da je upravo “Pikova dama” remek djelo ruske literature.

Majstorstvo ruskog pisca se ogleda i u opisu detalja kockarske igre, psiholoških efekata, profila kockara, tako da se jednom fimskom kritičaru učinilo da su Puškinovi opisi na neki način anticipacija čuvenih scena u američkom filmu “Cincinnati Kid” kada glumac Edvard Robinson pokazuje pobjedničku kartu kojom će poraziti Stiva Mekvina.

Ono što je Puškin teško mogao predvidjeti jeste zabrana izvođenja njegove “Pikove dame” u zemlji umjetnosti, Italiji. I to zbog rata u Ukrajini, zemlji gdje su Puškin, kao uostalom Tolstoj i Čehov često boravili, posebno na Krimu. Tamo su i nastala neka njihova djela - Tolstojeve “Sevastopoljske priče”, Čehovljeva “Dama s kunčencetom”, Puškinova poema “Bahčisarajska fontana”.

U našem osvrtu popularno Puškinovo djelo nas je odvelo do komleksne, vrlo životne teme hazarda i bilansa opasnih igara. I rat je, znamo, često riskantna karta s neizvjesnim krajem.

Rat se može nekada i omaći - pisao je Andrić. Ne treba ga izazivati, još manje započeti. U svakom slučaju, mnogo teže ga je završiti.

Ratovi između najbližih naroda, kao što je slučaj s aktuelnim u Ukrajini, su najtragičniji. Mada je tamo, na ovaj ili onaj način, dosta drugih involiviranih aktera. Kao uostalom i u onom koji takođe traje, u Palestini.

Konačno, u hazardu rata nekome se na kraju može dogoditi puškinovska sudbina pikove dame. Kome?

To bi možda Puškin mogao znati.

Ali nije pametno s Puškinom igrati karte. Ni u mašti.

(Vijesti)