Vučitrn – grad koji pamti Mlečane i Kneza Lazara

Na severnom obodu Kosova Polja, 13 kilometra južno od Kosovske Mitrovice, uz desnu obalu Sitnice, smestio se Vučitrn – najstarije urbano naselje na Kosovu i jedan od najstarijih gradova na prostorima stare Srbije.

U samom središtu današnjeg Vučitrna nalaze se relativno dobro očuvani ostaci Vojnovića kule iz XIV veka, koja kao autentičan svedok podseća na nekadašnji utvrđeni grad na reci Sitnici. Bio je to jedan od najvećih i najvažnijih gradova Vuka Brankovića, gospodara Drenice i Kosova, u kome je on poduže vremena stolovao.

Najranija istorija o postanku ovog starog srpskog grada nije u potpunosti rasvetljena. Neki arheološki nalazi upućuju na zaključak da se na mestu današnjeg Vučitrna nalazio rimski grad Vicianum. Mišljenja o tome nisu u potpunosti usaglašena, pa će tek naknadna detaljnija istraživanja omogućiti pravi odgovor.

Ono što je nesporno jeste da su već u vremenu Stefana Nemanje, od XII veka pa nadalje, ovi prostori bili u sastavu srpske države. Samo ime utvrđenog grada ,,Vlčitrn", kako se najpre zvao, javlja se nešto kasnije.

U jednom od sačuvanih dokumenata iz ranog turskog perioda (reč je o pismu Sabadun paše Dubrovčanima) Vučitrn se pominje kao ,,Vučje Trnje".

Pored vladarske porodice Branković, ovde su živeli i poznati vlastelini Vojnovići, koji su izgradili tvrđavu i most na Sitnici, kapitalne kulturno-istorijske objekte koji i danas postoje.

Posebnu pažnju zaslužuje stari kameni most Vojnovića iz XIV veka. Sagrađen je na reci Sitnici.

Oblikom i dimenzijama i danas predstavlja graditeljski poduhvat: sastavljen je od devet lukova, a ukupna dužina mu je 135 metara.

Ovaj most je, inače, jedan od najstarijih i najvećih objekata te vrste na Balkanu i uvršćen je među najznačajnije srpske srednjovekovne spomenike na Kosovu i Metohiji.

Iz starih dokumenata i zapisa vidljivo je da je Vučitrn već krajem XIV i početkom XV veka bio živo i ekonomski napredno mesto. Zanatlije, trgovci i preduzetnici održavali su intenzivne poslovne veze sa dubrovačkim i mletačkim trgovcima, kojima je Vučitrn bio nezaobilazna stanica na putevima ka Solunu, Sofiji i Carigradu.

Urbanom razvoju i ekonomskom snaženju ove stare kosovske varoši doprinosilo je najviše to što je smešten u samom središtu bogate rudarske oblasti. U neposrednoj blizini, samo desetak kilometara severnije, nalaze se poznati srednjovekovni rudnici Trepča i Stari Trg, u kojima su se u to vreme kopale rude iz kojih je preradom dobijano zlato, srebro i olovo.

Ekonomskoj moći i bogatstvu starog grada Vučitrna, kao i čitave oblasti kojom je posle smrti cara Uroša 1355. godine upravljao Vuk Branković, a potom njegov sin Đurađ, mnogo su doprineli i rudarski centri Novo Brdo i Janjevo (jugoistočno od Vučitrna).

Vučitrn snažno podseća i na istorijsku Kosovsku bitku 1389. godine, koja se odvijala nedaleko odavde – na delu Kosova polja između Laba i Sitnice.

Dan uoči bitke, vojska kneza Lazara najvećim delom ulogorila se upravo na prostorima oko Vučitrna. Tokom popodneva i večeri u obližnjem selu Samodreži, u skromnoj crkvi koja je podignuta nekoliko decenija ranije, organizovano je kolektivno pričešće vojske. A onda, rano izjutra, vojska kneza Lazara krenula je ka Gazimestanu, gde se sudarila sa vojskom turskog sultana Murata.

Ishod ovog tragičnog obračuna je poznat.

Ubrzo potom Turci snažno prodiru na Balkan. Namera im je da ovladaju ovim prostorima i podjarme narod koji bi da očuva svoju samostalnost i imovinu. U južnim srpskim krajevima narod pruža žilav otpor, naročito u dobro utvrđenim gradovima kakvi su Vučitrn i Novo Brdo.

Punih pet decenija Srbi su uspešno odolevali turskim napadima. Tek 1439. godine oni su prvi put (ali samo nakratko) uspeli da osvoje ta dva grada. Konačni pad Vučitrna, Novog Brda i ostalih delova Kosova desio se 1445. godine.

Svoju veličinu i nesumnjivi geopolitički, strateški i ekonomski značaj Vučitrn je potvrdio i u vreme turske uprave. Tokom celog XVI i XVII veka, a povremeno i do kraja XVIII, Vučitrn je figurirao kao centar i upravno sedište Sandžaka.

U prvo vreme turske uprave (od XV do XVII veka) teritorija Kosova i Metohije bila je podeljena na tri sandžaka: vučitrnski, prizrenski i dukađinski. S obzirom na teritorije i gradove koji su mu pripadali (zahvatao je gotovo čitavu kosovsku kotlinu, od Vučitrna na severu do Kačanika na jugu), Vučitrnski san džak je imao i u upravno-političkom i u ekonomskom smislu mnogo veći značaj nego ostala dva. Tek u XVIII veku uz naziv Vučitrnski pominje se i Prištinski sandžak.

Prema popisu iz 1487. godine, Vučitrnski sandžak imao je u svom sastavu osam nahija (Prištinu, Novo Brdo, Lab, Klopotnik, Vučitrn...).

Tada je ovaj grad imao 47 muslimanskih i 74 hrišćanske kuće, a prihodi su iznosili 26 hiljada i 204 akče.

Turski putopisac Evlija Čelebija boravio je na Kosovu 1661. godine i u svojim zapisima dao zanimljive podatke o Vučitrnu. Za ovaj grad kaže da je centar Sandžaka i da je sa svojim kadilucima Prištinioom i Novim Brdom u sastavu Rumelijskog beglerbegluka. Vučitrn opisuje kao poznati grad bogataša i begova, s mnogo hanova i odaja za doček prijatelja i gostiju. Po njemu, Vučitrn je u to vreme imao dve hiljade kuća, a u bližoj okolini velike vinograde i voćnjake. Kaže da je u samom centru postojala stara džamija, koja je podignuta novčanim prilozima sultana Murata Drugog. Kasnije je porušena i od njenog materijala je sagrađena Čaršijska džamija. Uz ovu, postojale su još dve džamije. Takođe i medresa, nekoliko tekija, mekteba i hanova. Od kraja XVII veka ekonomski, pa samim tim i upravno-politički značaj Vučitrna postepeno opada. Njegove administrativne i političke funkcje preuzima Priština, koja je ekonomski ojačala i urbano se neprestano širila.

Priština je to mogla zahvaljujući svom bogatom zaleđu – novobrdskim i janjevskim rudnicima, procvatu zanata i trgovine.

Dolaskom Turaka u ove krajeve počela je da se menja i etnička struktura stanovništva. Već u XV veku, ubrzo posle osvajačkog pohoda Turaka na srpske gradove na Kosovu i Metohiji, u Vučitrn stiže veliki broj turskih vojnika i činovnika.

Isto to se događa i u svim drugim gradskim naseljima. Surova vlast osvajača i prinudne seobe neizbežno su vodili u međusobne sukobe. Taj nepovoljan proces po domicilno stanovništvo tekao je decenijama.

Do značajnije izmene etničkog sastava stanovništva došlo je tokom austrijsko-turskih ratova 1683–1699. i 1736–1739. godine, kada je srpsko stanovništvo bilo prinuđeno da se masovno iseljava sa ovih prostora i nastanjuje prostore u Toplici, kao i severne predele – u Posavini i Podunavlju.

Zbog pogrešne politike i ozbiljnijeg poremećaja međunacionalnih odnosa na Kosovu i Metohiji, upravo poslednjih decenija odvija se dramatičan i katastrofičan proces masovnih seoba (iseljavanja i fizičkog izgona) srpskog stanovništva.

To je žalosna činjenica koja ima za posledicu da u starom srpskom gradu Vučitrnu, kao i mnogim drugim kosovskometohijskim gradovima, praktično više i nema Srba.