Dušanova carska lavra

Na reci Bistrici, u neposrednoj blizini Prizrena, uz sam put koji od ovog grada vodi u Sirinićku župu i živopisne predele na severnom obodu Šar planine, nalaze se ruševine manastira Svetih Arhanđela, zadužbine znamenitog cara Dušana, u kojem je on posle smrti i sahranjen.

Bio je to, kažu, jedan od najvećih i najlepših spomenika srednjeg veka, podignut između 1348. i 1352. godine. Manastirski kompleks činili su velika crkva Svetih Arhanđela, manja crkva Svetog Nikole, konaci, biblioteka, bolnica i veliki manastirski zid, kojim je sve to bilo opasano.

Na Prizrenskoj Bistrici, neposredno uz manastir, nalazi se i danas čuveni Dušanov most, koji je povezivao carev manastir sa njegovim dvorcem u obližnjem Ribniku i carevom palatom u Prizrenu.

O gradnji i kasnijem istorijatu Svetih Arhanđela postoji dosta podataka u stručnoj literaturi. Tako naši ugledni istoričari podsećaju da je car Dušan u vreme izgradnje ovog manastirskog kompleksa izdao povelju kojom se u posed manastira određuju 93 sela, kao i rudnik gvožđa u Toplici. Reč je o Arhanđelovskoj povelji, izdatoj između 1348–1353. godine, čiji je jedini sačuvani prepis nađen 1860. godine u nekadašnjoj crkvici Svetog Nikole u selu Koriši kod Prizrena. Ovom poveljom se za prvog igumana Svetih Arhanđela imenuje Jakov Cerski, kasniji mitropolit i poznati srednjovekovni srpski pisac, čiji je lik sačuvan na jednom pergamentnom jevanđelju iz 1354. godine.

Teški dani za manastir i njegove monahe nastali su posle pada Prizrena pod tursku vlast, 1455. godine. Manastir je tada dosta stradao, da bi u vremenu koje je sledilo stalno bio na udaru turskih vlasti, koje su podsticale njegovo razgrađivanje. Krajem 16. veka, kako pokazuju stari zapisi, Sveti Arhanđeli su potpuno zapusteli. Samo nekoliko decenija kasnije od materijala sa ovog porušenog spomenika prizrenski Sinan-paša podigao je sebi u Prizrenu veliku džamiju, koja i danas dominira panoramom grada. Štaviše, na arhitektonskom licu ove islamske bogomolje, koju je Sinan-paša podigao 1615. godine, i sada su vidljivi delovi dekorativne plastike, posebno kapitela, sa Svetih Arhanđela koji su uzidani u džamiju.

Glavna crkva manastirskog kompleksa imala je osnovu upisanog krsta sa tri oltarske apside: srednja je šira i spolja prstenasta, dok su bočne manje i trostrane. Osnova je rešena na vizantijski način - upisani krst na pravougaoniku. Veliko kube oslanja se na četiri luka koja su držala četiri stuba. Na crkvi su verovatno postojala i četiri manja kubeta.

Fasada je bila obložena belim i crvenim mermerom i sa dva kordonska venca podeljena u tri zone. Pod u priprati bio je od crvenih i plavih ploča, a u ostalim crkvenim prostorima pod su činili mozaici, u koje su ukomponovani geometrijski ornamenti, lavovi, ptice, ribe i fantastične životinje. Ovaj mozaik je najlepše likovno ostvarenje te vrste u srpskoj umetnosti u vremenu kada su nastali Sveti Arhanđeli. Ikonostas ove crkve bio je od kamena.

Crkva Svetog Nikole nešto je manji sakralni objekat na ovom kompleksu, a izgrađena je u isto vreme kada i velika crkva. Građena je u obliku upisanog krsta sa kubetom koje se na istočnoj strani oslanjalo na dva stuba, dok je na zapadnoj bilo naslonjeno na zid. Oltarska apsida bila je spolja trostrana. Priprata sa kubetom dozidana je u 16. veku. Hram Svetog Nikole građen je od kamena, a donji deo njegovih zidova bio je obložen mermerom.

Obe crkve u manastiru Svetih Arhanđela, kažu istraživači, bile su ukrašene bogatom dekorativnom plastikom. Do sada je nađeno oko 1700 raznih dekorativnih fragmenata (anđeli i svetitelji, ljudske glave, zoomorfni i biljni motivi) koji su plenili lepotom ova dva carska hrama.

Sačuvani fragmenti fresaka u hramu Svetih Arhanđela svedoče o monumentalnosti, snazi i lepoti živopisa. Freske ovog manastira predstavljale su nesumnjivo kapitalna dela srpske srednjovekovne umetnosti i sa žaljenjem se mora reći da ona nisu mogla da odole ,,zubu vremena".

Dušanova carska lavra, kako vidimo, bila je na udaru vandala već od druge polovine 15. veka, kada su ovi krajevi pali pod tursku vlast. A od sredine narednog veka manastir je praktično u ruševinama.

Prvi ozbiljniji pokušaji da se zaštite i konzerviraju preostali delovi Svetih Arhanđela kod Prizrena učinjeni su 1927. godine, a nešto obimniji radovi obavljeni su u periodu od 1960. do 1967. godine.

Otkopavanjem objekata u sastavu manastira i sveobuhvatnim proučavanjem nađenog materijala otklonjene su mnoge nepoznanice, a istovremeno zaštićeno od daljeg propadanja sve ono što na autentičan način govori o Svetim Arhanđelima, njihovom osnivaču i utemeljitelju, vrsnim majstorima arhitekture i slikarstva iz vremena Dušanovog carstva.

Nakon relativno dugog perioda istraživanja i sistematskog proučavanja ovih sakralnih objekata, kao i lokaliteti na kome su oni nastali sredinom 14. veka, Srpska pravoslavna crkva preduzima u poslednjih nekoliko godina napore za obnovu Dušanove zadužbine. Vladika prizrenski Artemije i oveća grupa duhovnika iz kosovskometohijskih svetilišta bili su odlučni u nameri da u Svetim Arhanđelima ponovo okupe monahe i uspostave duhovni život kakav je ovde postojao još pre 650 godina.

Obnovom manastirskog konaka, dolaskom monaha i ponovnim bogosluženjima, Sveti Arhanđeli su počeli svoj novi život.

A sam manastir podignut je u kanjonu Prizrenske Bistrice. Tu, u kanjonu, visoko iznad reke, na okomitoj steni, relativno su dobro očuvane kule srednjovekovnog grada Višegrada, koji se sastojao iz dva dela: Gornjeg i Donjeg grada.

U donjem delu, uz reku Bistricu, bili su Sveti Arhanđeli, na vrhu stena zaštitne kule, a sve skupa opasano je masivnim kamenim zidovima. Objekte u donjem delu, u sastavu Svetih Arhanđela, kao i kameni most na Bistrici, uz sam manastir, podigao je car Dušan u periodu 1348–1352. godine, dok je Gornji grad (Višegrad) postojao i nešto ranije kao manja vizantijska tvrđava. Sa Donjim gradom, manastirskim kompleksom i rekom Bistricom Višegrad je bio spojen masivnim kamenim zidovima koji su se spuštali niz kamenite grebene.

Pa iako je sve to danas u ruševinama, ostaci nekadašnjih objekata podsećaju putnika i namernika da Sveti Arhanđeli autentično, uverljivije i snažnije nego bilo koji udžbenik, govore o jednom burnom i tragičnom vremenu kroz koje su prolazili ljudi u ovom kraju nekadašnjeg Dušanovog carstva.