Na današnji dan 1916. na Kajmakčalanu otpočela ofanziva srpske vojske; 1852. rođen Simo Matavulj; 1683. vojska poljskog kralja Jana III Sobjeskog potukla Turke i razbila drugu opsadu Beča

 NOVI SAD - Na današnji dan 1852. rođen je srpski pisac Simo Matavulj, član Srpske kraljevske akademije, jedan od najistaknutijih predstavnika srpskog realizma. Pisao je bogatim i sočnim jezikom pripovetke iz života rodne Dalmacije kao i Beograda u kojem je docnije živeo. Imao je veliki dar posmatranja kao i sposobnost živopisnog slikanja i ljudii njihovog okruženja. Prevodio je francuske pisce Mopasana, Zolu, Molijera. Dela: romani "Bakonja fra Brne", "Uskok", zbirke pripovedaka "Iz primorskog života", "S mora i planine","Beogradske priče".

Danas je četvrtak, 12. septembar, 256. dan 2024. godine.

1494 - Rođen je francuski kralj Fransoa I, koji je Bolonjskim konkordatom 1516. osigurao prevlast krune nad crkvenom organizacijom u Francuskoj (katoličke crkve). Tokom vladavine od 1515. do smrti 1547. pokušavao je da postane rimsko-nemački car, što je 1519. uspeo njegov ljuti rival Karlo V (Habzburg) protiv kojeg je potom vodio četiri rata. U bici kod Pavije zarobljen je 1525. ali je uspeo da se izbavi i 1536. uspostavio je savez sa Turskom uperen protiv Habzburga. Fransoa I bitno je uticao na uzlet francuske umetnosti i nauke.

1583 - Rođen je italijanski orguljaš i kompozitor Đirolamo Freskobaldi, najveći majstor svog vremena na orguljama. Bio je preteča Johana Sebastijana Baha u kompozicijama za orgulje, koje je obogatio novim izražajnim sredstvima. Komponovao je tokate,kancone, fantazije za orgulje, madrigale, motete.

1683 - Vojska poljskog kralja Jana III Sobjeskog potukla je Turke i razbila drugu opsadu Beča. U ratu nastavljenom do 1699. austrijska vojska je, koristeći pobune na Balkanu, prodrla do Skoplja, Prizrena i Peći i spalila Sarajevo. Mirom u Sremskim Karlovcima Beč je zauzeo Ugarsku (osim Banata i jugoistočnog dela Srema), Erdelj, Slavoniju. Povlačenje austrijskih trupa pokrenuće i Veliku seobu Srba sa prostora Stare Srbije (danas Kosovo i Metohija).

1733 - Umro je francuski kompozitor i orguljaš Fransoa Kupren, centralna ličnost muzičkog života Pariza početkom 18.veka. Bio je dvorski klavsenista i muzički učitelj dece kralja Luja XIV . Napisao je metodiku "Umetnost sviranja na klavsenu" i značajan je kao kompozitor programskih klavsenskih svita u rokoko stilu.

1801 - Ruski car Aleksandar I ukinuo je gruzijsko kraljevstvo i priključio ga Rusiji. Istočna gruzijska kraljevina, stvorena četiri decenije ranije, posle oslobođenja od Persijanaca,prihvatila je ruski protektorat 1783. Rusija je 1810. anektirala i zapadnu Gruziju, do tada pod vlašću Turske.

1848 - Švajcarska je usvojila novi ustav kojim je postala federalna unija s jakom centralnom vlašću, iako i dalje zvanično konfederacija.

1874 - Umro je francuski političar i istoričar Fransoa Pjer Gijom Gizo, šef diplomatije od 1840. do 1847. i predsednik vlade od 1847. do 1848. Počeo je kao liberal, ali je kasnije zastupao konzervativna načela. Oboren je sa vlasti u Februarskoj revoluciji 1848. zajedno s kraljem Lujem Filipom. Dela: "Istorija engleske revolucije", "Istorija civilizacije u Francuskoj".

1876 - Rođen je srpski političar, pozorišni i književni kritičar Milan Grol, dugogodišnji dramaturg i upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu, od 1940. šef Demokratske stranke (posle smrti Ljube Davidovića). Kao blizak saradnik najuglednijeg srpskog književnog kritičara Jovana Skerlića objavio je mnoštvo književnih i pozorišnih kritika u "Srpskom književnom glasniku". U Drugom svetskom ratu bio je ministar u emigrantskoj vladi u Londonu. U zemlju se vratio 1945. i nakratko je bio potpredsednik vlade. Dela: članci i eseji "Pozorišne kritike", "Iz pozorišta predratne Srbije", "Londonski dnevnik", "Dnevni zapisi", "Kroz dve decenije Jugoslavije", "Iskušenja demokratije".

1878 - Egipatski obelisk poznat kao "Kleopatrina igla", napravljen od mermera iz Asuana oko 1475. pre nove ere, postavljen je u Londonu. U prestonicama negdašnjih kolonijalnih metropola, Londonu, Parizu, Berlinu ili Rimu nalaze se brojni spomenici kulture vanevropskih zemalja, negdašnjih kolonija.

1888 - Rođen je francuski pevač i glumac Moris Ševalije, zaštitni znak francuske muzičke komedije, koji je plenio šarmom i neusiljenošću pevačkog i glumačkog manira. Najzapaženije uloge je ostvario u filmskim muzičkim komedijama. Napisao je autobiografiju "Moj put i moje pesme". Filmovi: "Ljubavna parada", "Nasmejani poručnik", "Vesela udovica", "Ćutanje je zlato", "Imao sam sedam kćeri", "Život za karijeru", "Žiži", "Fani", "Ljubav popodne".

1897 - Rođena je francuski nuklearni fizičar i hemičar Irena Kiri, kćerka nobelovaca Pjera i Marije Kiri, koja je sa suprugom Žanom Frederikom Žolio 1935. podelila Nobelovu nagradu za hemiju. Prvi su stvorili veštačke radioaktivne supstance: nuklide fosfora, azota, silicijuma. Eksperimentalno su dokazali da se svetlost može preobratiti u čestice. Sa srpskim fizičarem Pavlom Savićem 1937. i 1938. otkrila je izotope poznatih elemenata bombardovanjem urana neutronima.

1910 - Za prvu ženu policijskog oficira u svetu, u Los Anđelesu je postavljena Alisa Stebins Vels.

1913 - Rođen je američki atletičar afroameričkog porekla DŽesi Ovens, jedan od najvećih sportista 20. veka, koji je osvojio četiri zlatne medalje na Olimpijskim igrama u Berlinu 1936.

1916 - Na Kajmakčalanu je u Prvom svetskom ratu otpočela ofanziva srpske vojske protiv Bugara i Nemaca. U ogorčenim borbama vrh planine Nidže više puta je prelazio iz ruke u ruku, da bi Drinska divizija, ojačana pukovima Dunavske divizije, u strahovitom naletu konačno ovladala Kajmakčalanom 3. oktobra 1916. što je bila prva pobeda srpske vojske posle tragičnog povlačenja do obala Jonskog i Jadranskog mora. Na žalost broj srpskih žrtava bio je ogroman. Spomenik koji je kralj Aleksandar Karađorđević podigao na tom mestu, razorili su delimično bugarski okupatori 1941. U okviru kompleksa pohranjeno je i srce velikog prijatelja srpskog naroda Arčibalda Rajsa, u skladu s njegovom testamentarnom željom.

1919 - Italijanska armija sastavljena od dobrovoljaca pod komandom pisca Gabrijela D'Anuncija zauzela je grad Fiume (danas Rijeka).

1921 - Rođen je poljski pisac Stanislav Lem, najpoznatiji poljski autor naučne fantastike. Lem je bio poznat po knjigama "Solaris", "Nepobediv", "Summa tećnologiae" koje su prevedene i na srpski. Rođen je 1921. godine u Lavovu (tada Poljska, danas Ukrajina) a već njegov prvi rad "Čovek sa Marsa" iz 1946. ga je proslavio širom sveta. Lem je 1939. započeo studije medicine, ali ga je prekinuo Drugi svetski rat tokom kojeg je radio kao automehaničar. Od 1950. ima status slobodnog književnika. Njegova dela prevedena su na brojne jezike, a u svetu je prodato preko osam miliona njegovih knjiga. Sem naučne fantastike, pisao je i bajke, pesme, pripovetke, eseje i filozofske rasprave.

1943 - Nemački komandosi (Oto Skorceni) su u Drugom svetskom ratu, na osnovu naredbe Adolfa Hitlera, oteli svrgnutog italijanskog fašističkog lidera Benita Musolinija, zatvorenika nove vlade Italije. Nemci su ubrzo postavili Musolinija na čelo takozvane Italijanske socijalne republike (Republika di Salo).

1944 - Prve američke jedinice su stupile na tlo Nemačke u Drugom svetskom ratu.

1953 - Nikita Hruščov je postao prvi sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Sovjetskog Saveza, preuzevši najmoćniji položaj upražnjen smrću Staljina.

1968 - Albanija je saopštila da napušta Varšavski pakt. Što je bila posledica činjenice da se Sovjetski Savez ogradio od tradicija staljinizma.

1970 - Palestinski otmičari digli su u Jordanu u vazduh tri aviona oteta šest dana ranije posle poletanja iz Njujorka ka Evropi. Prethodno su oslobodili putnike u zamenu za palestinske zatvorenike, uključujući otmičara četvrtog aviona Lejlu Kaled, uhapšenu 6. septembra 1970. po sletanju u London.

1974 - U Etiopiji je komunistička vojna hunta zbacila sa vlasti cara (negus) Haila I Selasija, koji je vladao od 1928, kad je posle smrti Menelika II imenovan za regenta i kralja. Za cara je krunisan 1930. iz zemlje je izbegao 1936, godinu dana posle agresije Italije, a vlast je povratio 1941. Godinu dana posle zbacivanja zadavljen je u zatočeništvu, a vojna hunta je izdala lažno saopštenje o prirodnoj smrti bivšeg monarha. Što je bila posledica činjenice da je ubijeni vladar bio popularan kao simbol uspešne borbe za slobodu. Iza državnog udara stajala je istočnonemačka tajna policija ŠTAZI.

1977 - Južnoafrička policija ubila je u zatvoru crnačkog lidera Stiva Bikoa.

1980 - U udaru bez prolivanja krvi, u Turskoj je načelnik Generalštaba general Kenan Evren oborio vladu Sulejmana Demirela i raspustio skupštinu.

1992 - U Limi je uhvaćen osnivač peruanskog maoističkoggerilskog pokreta "Svetli put" Abimael Gusman, odgovoran za niz brutalnih akcija s brojnim žrtvama.

1994 - Snage NATO i njihovi bivši rivali iz Varšavskog pakta održali su u Poljskoj prve zajedničke vojne vežbe.

1998 - U atentatu u Tirani ispred središta opozicione Demokratske partije ubijen je jedan od njenih vođa Azem Hajdari.

1999 - Umro je Predrag Milojević, srpski novinar, književnik, pevodilac, jedna od najvažnijih ličnosti srpskog novinarsta uopšte. Rođen je u Beogradu u porodici državnog činovnika. Apsolvirao je Filozofski fakultet u Beogradu 1923. Počeo je da objavljuje 1921. a u međuratnom periodu je novinar lista "Politika" i dopisnik iz Berlina i kasnije Londona. Izvesno vreme nakon Drugog svetskog rata objavljivao je pod pseudonimom pošto je tokom okupacije bio urednik lista Nedićeve vlade "Novo vreme". Vremenom ponovo postaje saradnik "Politike" a potom i spoljnopolitički komentator. Objavio je veliki broj reportaža, intervjua, komentara, analiza, pa i intervjue s Čerčilom, Hitlerom, Musolinijem.

2003 - Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija ukinuo je sankcije protiv Libije pošto su vlasti u Tripoliju preuzeleodgovornost za eksploziju podmetnute bombe u avion "Pan Amerikena" iznad škotskog mesta Lokerbi 1988. Libija je pristala da plati ukupno 2,7 milijarde dolara odštete porodicama 270 žrtava.

2006 - Najmanje 51 osoba je poginula, a više od 230 je povređeno u stampedu koji je nastao na stadionu u jemenskom gradu Ibu, gde je predsednik Ali Abdulah Saleh držao predizborni miting.

2009 - Umro je francuski fotograf Vili Ronis, poznat po svojim crno belim fotografijama svakodnevnog života Parižana. Ronis, jedan od velikana fotografije XX veka, započeo je karijeru 30-ih. Smatran je "socijalnim" fotografom, zbog tematike koja mu je bila najdraža. Francuska javnost prozvala ga je "pesnikom koji je slavio jednostavnu radost življenja".

2009 - Umro je Norman Borlaug, američki stručnjak za patologiju biljaka i nobelovac. Borlaug je bio pokretač takozvane "zelene revolucije" razvojem novih vrsta žitarica otpornih na bolesti čime je drastično povećan prinos, pa je umnogome smanjena glad u siromašnim zemljama. Godine 1970. dobio je Nobelovu nagradu za mir a 2007. zlatnu medalju američkog Kongresa, što je najviše civilno odlikovanje u SAD.

2010 - Preminuo je Klod Šabrol, francuski režiser i jedan od utemeljivača "novog pokreta". Šabrol je najpoznatiji po trilerima, 1960-ih i 1970-ih, poput "Neverne žene" i "Mesara". Pojavio se 1958. filmom "Lepi Serž" i od tada je prosečno snimao jedan film godišnje. Tokom 60 godina duge karijere snimio je više od 70 filmova, među kojima je poslednji "Belami" iz 2009. godine.

2013 - Sonda "Vojadžer 1" prešla je novu granicu i postala je prva svemirska letelica koja je napustila naš solarni sistem, saopštila je američka Agencija za svemirska istraživanja (NASA). Brojni naučnici ukazivali su da kriterijumi za određivanje granice solarnog sistema nisu jasni. Vojadžer je lansiran 5. septembra 1977. godine, i na njemu se nalazi zlatna ploča s pozdravom na 55 jezika, među kojima je i srpski.

2013 - Island je i formalno prekinuo pregovore o pridruživanju Evropskoj uniji, na šta je EU odgovorila obustavom, i inače simbolične, isplate pomoći iz predpristupnih fondova. Odluka Islanda o povlačenju kandidature za članstvo u EU najavljena je odmah po dolasku, maja 2013. na vlast "Partije progresa" umereno desnih evroskeptika.

2014 - Svetska zdravstvena organizacija saopštila je da je u Zapadnoj Africi od virusa ebole, do tada, umrlo više od 2.400 osoba, od ukupno registrovana 4.784 slučaja, uz napomenu da je taj broj verovatno bitno veći.

2018 - NASA je lansirala, odnosno testirala, novi toplotni štit, za koji se veruje da otvara mogućnost odlaska ljudi na Mars. Novom tehnologijom nazvanom ADEPT, omogućuje se zaštita većih tereta prilikom ulaska u Zemljinu atmosferu

(Tanjug)