Istoričar književnosti Zlata Bojović: U Dubrovačkoj republici štamparije su bile ćirilične, a svoj jezik su nazivali i srpskim

Zlata Bojović (1939), istoričar književnosti, profesor Filološkog fakulteta na Katedri za srpsku književnost, dobitnica je Nagrade grada Beograda za književnost. Središnji deo naučnih interesovanja prof. dr Zlate Bojović jeste – dubrovačka književnost. Nagrađena knjiga „Istorija dubrovačke književnosti”, koju je „Srpska književna zadruga” objavila u „Kolu”, izazvala je burne reakcije u Hrvatskoj.

Ceo svoj radni vek posvetili ste književnosti renesanse i baroka. Zašto baš ove epohe?

- Tokom studija književnosti, koje su, uključujući i svetsku književnost, obuhvatale sve epohe od najstarijih vremena i antike do početka šeste decenije prošloga veka, kada sam ja studirala, za mene je najveći deo literature bio već poznat.

Svi veliki pisci i pojave bili su poznati još iz gimnazijskog programa, jedino što je na studijama sve bilo obimnije i šire, teorijski ozbiljnije – ponekad čak pomalo razočaravajuće udaljeno od naivnog književnog utiska koji sasvim mlad čovek poima kao lepotu – jedino su epohe renesanse i baroka bile za mene nepoznate, otkrivale su neslućeni svet umetnosti, književnosti posebno i života koji je iz nje izbijao. Jedino je u toj literaturi sve bilo iznenađenje i otkriće i radost tog prepoznavanja drži me i sada.

Posebno vas je zanimala dubrovačka književnost. Šta je dubrovačka književnost danas, kome pripada?

- Dubrovačka književnost, koja se u najvećoj meri i na najbolji način ostvarila upravo u renesansi i baroku, a to je podrazumevalo ne samo literaturu, već i duh velikih epoha i radost života koju je, posebno renesansa u sebi sadržala, bila je deo tog mog opšteg opredeljenja. Kasnije se pokazalo, kada sam već uveliko počela da se bavim naukom, da bavljenje starijim epohama ima prednost jer je već vreme, kao gusto sito, pre nas odvojilo i sačuvalo samo najbolja ostvarenja i ostavilo nam da se bavimo proverenim vrednostima.

Dubrovačka književnost, koja je prestala da postoji sa gašenjem poslednjih literarnih struja i tokova krajem epohe prosvetiteljstva, a to se poklapalo sa nestankom tada nekoliko stoleća stare Dubrovačke republike, na samom početku 19. veka, danas je istorijska kategorija. Dubrovačka književnost je celina, po mnogo čemu autohtona i posebna, koja u svojim jasnim okvirima postoji, poput mnogih drugih, kao vredni deo književne i kulturne istorije.

Na kom jeziku je pisana dubrovačka književnost, i kojim pismom?

- Jedna od posebnosti dubrovačke književnosti je u tome što su dubrovački pisci pisali na tri jezika. Dubrovački humanisti su, u drugoj polovini 15. i prvim decenijama 16. veka, kao i u doba neolatinizma, u 17. veku pisali na latinskom. Postoje čitave generacije pesnika koje pevaju i na italijanskom, iako su retki, postoje pesnici koji isključivo pevaju na italijanskom. Jezik temeljnog, najvažnijeg dela dubrovačke literature, uključujući prozu i poeziju najvrednijih pisaca, Držića i Gundulića, bio je štokavski istočnohercegovački dijalekat ijekavskog izgovora kojim su govorili Dubrovčani.

Pisci dubrovačke književnosti – obrazovane su ličnosti, višestruko talentovane, pravi renesansni likovi?

- Prve epohe u kojima se razvijala dubrovačka književnost izdizale su čoveka preporoda – stvaraoca, slobodnu, univerzalnu ličnost, preduzimljivu, slobodnog duha i uma, okrenutog ovozemaljskom životu. Mnogi od dubrovačkih stvaralaca bili su pravi predstavnici svoga vremena, svestrani, otvoreni prema životu. Slikoviti je primer lik Marina Držića. Bio je komediograf, glumac, pesnik, zabavljač jednog austrijskog grofa, njegov tumač na putu za Portu i sobar, orguljaš, student prava u Sijeni, trgovac, zaverenik i – sveštenik.

U srednjem veku, na teritoriji Dubrovačke republike, pored katoličkog, bilo je i pravoslavnog življa. Govorili su slovenskim jezikom, služba u crkvama držala se, na latinskom, ali i na slovenskom jeziku. Kada se to promenilo?

- Kao što je poznato, na dubrovačkoj teritoriji, posle perioda u kojima se Dubrovačka republika konačno ustalila na svojoj teritoriji (Raguza), preovladao je slovenski živalj, a samim tim i slovenski jezik. Pripajanjem poluostrva Pelješca sa Stonom, potom i dela Župe na srpsko-dubrovačkoj granici za vreme kralja, potom cara Dušana i cara Uroša, Konavla i Cavtata (kupljenih od Sandalja Hranića i Radoslava Pavlovića), proširio se prostor Republike na kome je živelo pravoslavno stanovništvo. Veliki deo tog stanovništva je pokatoličen, ali je do poslednjih decenija 15. veka bilo na teritoriji Republike i pravoslavnih. Tokom vekova bio je značajan priliv stanovnika iz hercegovačkog zaleđa i sa teritorija pod turskom vlašću, pa je u samom gradu postojala, i u kasnijim vekovima, pravoslavna crkva.

Početkom 16. veka, katolički sveštenik Luka Radovanović – „mašinu za štampanje i potrebne kalupe za ćirilična slova”, poklanja svešteniku Pavlu Vukašinoviću. Pismo je, dakle, ćirilično?

- Štamparije su bile ćirilične, i one u pokušaju, u kojima je trebalo da se štampaju knjige „srpskim slovima i jezikom”. Tako je prvu knjigu za katolike – molitvenik, Dubrovčanin Frano Ratković štampao 1512. u Veneciji ćirilicom. I druge knjige istog tipa štampane su u 16. veku ustavnom ćirilicom.

Đuro Matijašević, još u 17. veku, savetuje dubrovačkim piscima da se oslobode italijanskog jezika i uče jezik Bošnjaka, Hrvata, Dalmatinaca, Rusa, Čeha, Poljaka… Komplikovana priča oko „našeg” jezika traje sve do danas.

Za podanike Dubrovačke republike (skraćeno: Dubrovnika) nije bilo komplikovano imenovanje jezika. A nas zanima samo jezik kojim je ta literatura pisana. To je postajalo komplikovano tek u vremenu kada je dubrovačka književnost zatvorila svoj krug, u prvoj polovini 19. veka i kada je o svemu počelo naknadno da se raspravlja.

Dubrovčani su u pisanim dokumentima i u objavljenim knjigama svoj jezik nazivali: dubrovački, naški, srpski (nekoliko vekova je postojao u dubrovačkoj vladi kancelar jezika srpskoga, jezika slovinskoga), slovinski, ilirski, hrvatski. Arogantno bi bilo misliti da oni nisu znali šta govore i da tokom nekoliko vekova ne umeju da odrede svoj jezik.

(Zoran Radisavljević – Politika)