Velibor DŽomić - "Srpska Crkva i moderna državnost"

Monografija ”Srpska Crkva i moderna državnost“ protojereja-stavrofora dr Velibora DŽomića, Institut za srpsku kulturu, Nikšić, 2020.g

U izdanju ”Instituta za srpsku kulturu” iz Nikšića objavljena je monografija ”Srpska Crkva i moderna državnost“ protojereja-stavrofora dr Velibora DŽomića. Recenzenti knjige su univerzitetski profesor dr Savo Marković, pravni istoričar, i naučni savetnik dr Nedeljko Radosavljević, istoričar iz Istorijskog instituta iz Beograda. Monografija je posvećena je 800. godišnjici autokefalnosti Srpske Pravoslavne Crkve (1219-2019.) i 800. godišnjici od osnivanja Episkopije Zetske (1220-2020).

Knjiga predstavlja jedan od plodova autorovog dvodecenijskog istraživanja državno-crkvenih odnosa. Autor u uvodnom delu konstatuje da ”odnos Crkve i države u srpskoj istoriji, pa i danas, predstavlja jedan od najvažnijih i najsloženijih društvenih odnosa koji je imao i ima svoj normativni izraz u različitim pravnim sistemima”. Imajući u vidu da se u modernoj državnosti temelj državno-crkvenih odnosa utvrđuje ustavom, autor podseća da je Sveti Sava je u Karejskom tipiku prvi u našem narodu upotrebio pojam “ustav” (”ustavac”). Takođe, veoma je važna konstatacija da, sve do naših dana, pitanju odnosa države i crkava i verskih zajednica nije posvećivana odgovarajuća pažnja u savremenoj pravnoj nauci na našim prostorima. S jedne strane, u vremenu ideoloških tumačenja države, ustava i prava uopšte, razmatranje odnosa države i verskih zajednica nije bila popularna tema i nije zavređivala posebnu naučnu pažnju i teorijsku razradu. Preko ovog pitanja se u pravnoj nauci decenijama samo ovlaš prelazilo, a komentari o tome gotovo da nisu duži od ustavnog teksta koji reguliše ovu značajnu oblast.

Autor je u ovoj knjizi na 300 strana istražio istorijat složenih crkveno-državnih odnosa kod Srba od srednjeg do novog veka. Detaljno proučavajući sisteme odnose države i Crkve kroz istoriju, autor u prvom delu monografije obrađuje do sada poznate sisteme odnosa države i crkve; sistem saglasja crkve i države, sistem hegemonije države nad crkvom, sistem hegemonije crkve nad državom, sistem državne crkve, sistem priznatih crkava i verskih zajednica i sistem odvojenosti crkve od države. U drugom delu je obrađen pravni položaj Srpske Crkve u srednjovekovnoj srpskoj državi. U tom delu, nezaobilazan je Sveti Sava sa Zakonopravilom i njegovim sveukupnim delom. U tom periodu je Žička Arhiepiskopija dobila autokefalnost, a Savin brat je krunisan za srpskog kralja u Manastiru Žiči kao tadašnjem sedištu Arhiepiskopije. Odnos Crkve i države je uređen po istočno-romejskom modelu simfonije (saglasja) Crkve i države.

Osim državno-pravnog odnosa, u ovom delu knjige je obrađeno i pitanje statusa Crkve u Srbiji od priznanja autonomije 1831. godine do priznanja autokefalnosti 1879. godine sa jasnim navodom da Mitropolija u Crnoj Gori nikada nije ni tražila, a ni imala autokefalnost

Centralni deo knjige je posvećen pravnom položaju Srpske Crkve u dve novovekovne srpske države: Kneževini i Kraljevini Srbiji, Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevini Jugoslaviji, SFR Jugoslaviji, SR Jugoslaviji i Državnoj zajednici Srbije i Crne Gore. U pitanju je period od 1804. do 2003. godine, a tokom skoro dva veka moderne državnosti na našim prostorima donet je čitav niz državnih pravnih akata – ustava i zakona – od Sretenjskog ustava 1835. godine do Ustavne povelje Državne zajednice Srbija i Crna Gora. U Kneževini i Kraljevini Srbiji je doneto šest ustava i četiri sistemska zakona o Crkvi i primenjen je sistem državne crkve. U Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori je donet jedan državni ustav, a knjaz Nikola je proglasio dva crkvena ustava i dva zakona kojim je primarno regulisan pravni položaj Crkve primenom sistema državne crkve. Autor je posebno posvetio pažnju uticaju državne vlasti na unutrašnja crkvena pitanja, a odnos države prema Crkvi je pratio upravo linijom poštovanja unutrašnje autonomije Crkve. Osim pravnog položaja državne Crkve, obrađeno je i pitanje pravnog položaja pripadnika manjinskih verskih zajednica – rimokatoličke, jevrejske, protestantske i islamske. Osim državno-pravnog odnosa, u ovom delu knjige je obrađeno i pitanje statusa Crkve u Srbiji od priznanja autonomije 1831. godine do priznanja autokefalnosti 1879. godine sa jasnim navodom da Mitropolija u Crnoj Gori nikada nije ni tražila, a ni imala autokefalnost.

Od stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine primenjivan je sistem priznatih crkava i verskih zajednica. Ovaj sistem je politički proklamovan Krfskom deklaracijom, a normativno implementiran odredbama Vidovdanskog ustava od 1921. godine. Posebno je ukazano da državna vlast, i pored višegodišnjih nastojanja, nije imala snage da donese zakon kojim bi na isti način uredila pravni položaj priznatih crkava i verskih zajednica. Iz tog razloga, u periodu tzv. šestojanuarskog režima 1929. godine je započet proces donošenja pojedinačnih zakona za priznate crkve i verske zajednice. Iako su doneti zakoni o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi, Islamskoj zajednici, Jevrejskoj zajednici i crkvama augsburškog ispovedanja, predstavnici Rimokatoličke crkve nisu prihvatili da se njihov pravni položaj uredi zakonom već su insistirali na zaključivanju konkordata sa Svetom Stolicom. Konkordat je zaključen 1937. godine, ali nije ratifikovan u Skupštini zbog ogromnog nezadovoljstva građana. Za vreme trajanja ovog sistema, državna vlast je donela dva ustava i četiri sistemska zakona za četiri priznate crkve i zajednice.

Posle Drugog svetskog rata i uspostavljanja komunističkog režima, normativno je implementiran sistem odvojenosti crkava i verskih zajednica od države. Nastupile su nove neprilike za crkve i verske zajednice, jer je komunistički režim sistemski sprovodio teror nad sveštenicima i verskim službenicima, kao i nad vernicima. Agresivna ateistička propaganda je dopirala do svih sfera društva, a posebno u sistemu obrazovanja. Crkvama i verskim zajednicama je nacionalizovana ogromna imovina. U tom periodu, državna vlast je donela 3 ustava, jedan savezni i šest republičkih zakona o pravnom položaju crkava i verskih zajednica. Iako je ustavima proklamovano i zajemčeno pravo na slobodu veroispovesti, državna vlast ga je u praksi grubo narušavala i kršila.

Posle razbijanja socijalističke Jugoslavije, donet je jedan savezni ustav i jedna ustavna povelja zajedničke države Srbije i Crne Gore, a države članice su donele i po jedan republički ustav. I dalje je primenjen sistem odvojenosti crkava i verskih zajednica od države, ali kroz tzv. kooperativnu odvojenost. U Srbiji je 1993. godine stavljen van snage Zakon o pravnom položaju verskih zajednica od 1977. godine, ali je u Crnoj Gori isti socijalistički zakon ostao na snazi.

S pravom je istaknuto da svaka državna vlast, prilikom regulisanja pravnog položaja Crkve i verskih zajednica, mora da ima u vidu istorijsku ulogu i civilizacijski značaj crkava i verskih zajednica, a posebno da je i savremeni čovek, pre svega, slobodan i da je on i homo religiosus

Na kraju, prota Velibor DŽomić je zaključio da je ”pravna država najbolji okvir za poštovanje ljudskih prava i regulisanje ustavno-pravnog položaja crkava i verskih zajednica. Ukoliko su osnovni ciljevi ustavotvorca i zakonodavca vezani za tu premisu onda se puna sloboda ostvaruje kroz svaki sistem odnosa između crkava i verskih zajednica i države koje međunarodni standardi ocenjuju kao adekvatni okvir”. S pravom je istaknuto da svaka državna vlast, prilikom regulisanja pravnog položaja Crkve i verskih zajednica, mora da ima u vidu istorijsku ulogu i civilizacijski značaj crkava i verskih zajednica, a posebno da je i savremeni čovek, pre svega, slobodan i da je on i homo religiosus. Crkva i verske zajednice u pravnom smislu reči bile su i ostaju institucije sui generis u modernim pravnim sistemima i državama. Knjiga je, iako je u pitanju naučna monografija sa obiljem pravnih izvora i literature, pisana tako da je razumljiva široj čitalačkoj publici, a donosi obilje interesantnih istorijskih podataka.