Dok je manastira Morače, znaćemo ko smo, kojim smo jezikom govorili i kako smo se zvali

Sveti arhijereji svete Crkv pravoslavne,

Zamislimo kako je izgledao ovaj predeo neprohodnih šuma i kanjona pre skoro 800 godina kad je blagoverni Nemanjić, knez i kralj Stefan, unuk Svetog Simeona Nemanje, sin Vukanov, sinovac Svetoga Save ugledao kako svetle gora i voda i rekao: Ovde ćemo podići manastir! Ovaj predeo, nekada bez puta i bez struje, osvetljavalo je samo nebo, a obasjavala i zatamnjivala istorija. Putevi od Peći i od Hilandara kao da su bili brži, a ustvari su bili svetiji.

Onda je polovinom 13. veka zablistao manastir, kupola, krst, sveće, freske i ikone sa likovima, oreolima i prizorima iz Starog i Novog zaveta. Nekome se tada činilo da pamti lice iz Biblije, kao što se nama dans čini da pamtimo figure sa Kosovske večere, iz Početka bune protiv dahija, iz Gorskoga vijenca… Sve je oživelo na moračkim freskama. O tome svedoče oni portreti u đakonikonu koji su sačuvani do danas, među njima i glasoviti Gavran hrani proroka Iliju. Naziv ove freske nije slučajno u desetercu.

U prva tri veka manastir je živeo svojim životom. Dobio je i povelju kralja Milutina. Predanje veli da je prvi ikonostas manastiru darovala carica Milica. Do ondašnjih monaha i junaka stigla je vest da se ide u boj na Kosovo, odakle se niko nije vratio.

Turci su poharali ovu svetu lavru početkom 16. veka, odneli krov i sve što se moglo odneti. Predanje kaže da su Turci posle pohare manastira otišli i pre nego što su ugledali svoje čardake i munare najednom spazili kako su im se puške pretvorile u lopate. Otad se to mesto zove Lopate.

I kad je krajem 20. veka i početkom 21. stoleća Mitropolit Amfilohije sa svojim arhijerejima i sveštenstvom obnavljao zapustele hramove u Crnoj Gori, obnavljao se i zapušteni narod, ne samo verni, nego sve što je bilo čestito i duševno

Istorija Morače puna je predanja i legendi, ali i datuma i dokumenata. Godina kad je obrušeni manastir zapusteo nije zapisana, ali je u zapisima iz 1574. godine ostalo da je crkva bila mnogo oštećena, da obnova počinje posle obnove Pećke patrijaršije 1557. Bio je to polet izgradnje i povratka svetinjama. Obnovu započinju morački iguman Toma sa svojom bratijom, kao i ugledni i imućni darodavci iz okolnih sela koje predvodi veliki knez Vukić Vučetić. O tome piše istoričar umetnosti, profesor Sreten Petković u velikoj monografiji o Morači. Za igumana Tomu ne znamo odakle je bio rodom, a Vučetić narodni vođa iz okoline. Rovčani kažu da je bio Rovčanin.

Pre živopisanja manastir je morao biti dozidan i stavljen pod krov. Kao da se ovom obnovom obnavljao i narod.

Poznato je predanje da je i kad je pre tri veka podizana zadužbina Nemanjića siga za zidanje donošena iz Tušinje u Boanu, odakle su kocke kamena dodavane ruka ruci u velikom lancu ljudi koji su gradili svoju bogomolju. Vladar Nemanjić i meštani Rovaca i Morače bili su jedno.

I kad je krajem 20. veka i početkom 21. stoleća Mitropolit Amfilohije sa svojim arhijerejima i sveštenstvom obnavljao zapustele hramove u Crnoj Gori, obnavljao se i zapušteni narod, ne samo verni, nego sve što je bilo čestito i duševno.

U znamenitom zborniku istorijskih izvora akademika Ljubomira Stojanovića pod naslovom „Stari srpski zapisi i natpisi“, knjiga I, Beograd 1902., stoji da je živopisanje Morače okončano 23. oktobra 1574. godine, pre ravno 450. godina. Sve moračke freske iz 16. veka čine jedinstvenu celinu, piše profesor Petković. Na tom živopisu prikazani su ugledni svetitelji u celim figurama, sveti ratnici, mučenici u južnoj pevnici, apostoli u severnoj, i srpski svetitelji Sava i Simeon Nemanja, dok su u jugozapadnom uglu naslikani ktitori pred Hristom na prestolu, i to: kralj Stefan Nemanjić, iguman Toma, knez Vukić Vučetić.

Morački slikari iz 16. veka živopisali su i u drugim našim crkvama: Brezojevici kod Plava, Nikocu kod Bijelog Polja, Svetom Đorđu u Podgorici, Dragovoljićima kod Nikšića… 

Delo velikog Nemanjića nastavili su iguman Toma i knez Vukić Vučetić. I ostali igumani – sve do danas.

Kralj Stefan Nemanjić bio je osnivač i ktitor 1252., pre 772 godine. A iguman Toma i Vukić Vučetić, ktitori, zaštitnici i darodavci Morače 1574., pre ravno 450. godina. Zato su i naslikani na zidu manastira na odabranom mestu: iguman Toma pored predstave neverovanja Tominog. A taj nekadašnji Toma, koga smo slavili juče po Svetom pismu bio je apostol Persije i Indije, jedan od 12 Hristovih apostola.

Morački slikari iz 16. veka živopisali su i u drugim našim crkvama: Brezojevici kod Plava, Nikocu kod Bijelog Polja, Svetom Đorđu u Podgorici, Dragovoljićima kod Nikšića… U njihovom krilu obrazovao se i čuveni pop Strahinja iz Budimlja, koji je krajem 16. i početkom 17. veka radio u Pljevljima, Bosni i Primorju, i u Morači. U to doba njemu je iguman morački Makarije poverio rad na ikonostasu.

Početkom 17. veka u moraču dolazi hilandarski zograf Georgije Mitrofanović, koji je dovršio ikonostas i između ostalog naslikao dvojicu svetih ratnika na spoljnoj zapadnoj fasadi Morače, s leve i desne strane glavnih vrata.

Dok je ovog manastira, znaćemo i u budućim vremenima kako smo se zvali, kojim smo jezikom govorili i pismom pisali, a sve to sećajući se kneza Stefana Nemanjića, igumana Tome, Vukića Vučetića i svih Božjih ljudi Morače – do Patrijarha Gavrila Dožića i Mitropolita Amfilohija Radovića, koji behu deca Istočnih Brda i konaka ove svetinje, srpstva i pravoslavlja

Posle obnove, pogotovo kad je na istorijsku scenu stupio Patrijarh Jovan, Morača postaje važno mesto srpske istorije, ne samo crkvene. Iz dva pisma pisana 1608. koja se čuvaju u Torinu, u arhivu, saznajemo da je Patrijarh Jovan u Morači sazvao mnoge narodne poslanike, predvodnike, knezove, vojvode i spahije da zajedno sastave odgovor vojvodi Karlu Emanuelu Savojskom, koji je ponudio pomoć balkanskim hrišćanima da se oslobode od Turaka, a oni zauzvrat da ga priznaju za kralja. Patrijarh Jovan obećava vojvodi da će ga okruniti po zakonu, ali da se budući kralj zakune na četiri jevanđelja i na časni krst da će priznati pravoslavnu veru. „U naše strane nećemo ni jezuite ni nikoga drugog koji bi puk hrišćanski obraćao na zakon rimski“, piše u Morači Patrijarh srpski Jovan.

U tami vekova tekla je istorija vere i slobode sve do našeg doba. Sećajući se svog velikog prethodnika igumana Tome, sadašnji iguman Morače arhimandrit Rafailo podsetio je na zasluge mnogih igumana i sveštenoslužitelja Morače, u koje spadaju i one koje je makar pri prolazu obasjala belina moračkih fasada i mir fresaka u kojima se ogledamo kao narod već više od 770 godina.

Dok je ovog manastira, znaćemo i u budućim vremenima kako smo se zvali, kojim smo jezikom govorili i pismom pisali, a sve to sećajući se kneza Stefana Nemanjića, igumana Tome, Vukića Vučetića i svih Božjih ljudi Morače – do Patrijarha Gavrila Dožića i Mitropolita Amfilohija Radovića, koji behu deca Istočnih Brda i konaka ove svetinje, srpstva i pravoslavlja.

(Slovo na proslavi 450 godina obnove manastira Morače, Manastir Morača, na praznik Svetih Sergija i Vakha, 20. oktobra 2024. godine)

(mitropolija.com)